1.2. Kraje słabo rozwinięte – ogólna charakterystyka
1.2.3. Nowe kategorie krajów słabo rozwiniętych: rynki wschodzące, BRIC,
Najpopularniejszą obecnie koncepcją dotyczącą wyróżniania najistotniejszych KSR jest zaliczanie pewnych z nich do kategorii „rynków wschodzących” (ang. emerging markets)78. Mimo rozpowszechnienia tej nazwy i stosowania jej już od kilkunastu lat w literaturze naukowej i innych tekstach brak jednak zgody, co do pełnej i poprawnej listy państw należących do tej kategorii79. Ich cechą wyróżniającą jest znaczące przyspieszenie tempa rozwoju gospodarczego w ciągu ostatnich kilkunastu lat, tj. wejście na ścieżkę szybkiego wzrostu i rozwoju gospodarczego80.
Pojęcie „rynki wschodzące” zostało po raz pierwszy zamieszczone w 1981 r. w publikacji wydanej pod auspicjami Międzynarodowej Korporacji Finansowej, autorstwa A.
van Agtmaela81. Uważał on, że termin ten jest bardziej optymistyczny niż inne stosowane wtedy określenia np. „kraje rozwijające się” czy „kraje Trzeciego świata”. Na początku lat 90.
XX w., w pierwszych powstających spisach tej grupy, do rynków wschodzących zaliczano tzw. azjatyckie tygrysy (m.in. Hong Kong, Singapur i Korea Płd., Tajwan), Meksyk, Brazylię i europejskie kraje postkomunistyczne. W kolejnych latach zaczęto włączać następne kraje, niektóre z nich przesunięto zaś do krajów wyżej rozwiniętych. Najważniejsze kraje dodane do grupy rynków wschodzących to Chiny, Rosja i Indie82.
Jedynie część obecnie dostępnych proponowanych wykazów krajów wschodzących oparta jest na pewnych założeniach teoretycznych dotyczących ich definicji (pozostałe są
78W pracy będą używane zamiennie określenia „rynki wschodzące” i „kraje wschodzące”.
79J.R. Kehl, Emerging Markets in Africa, „African Journal of Political Science and International Relations”, wol.
1, 2007, s. 3.
80 Ibid.
81A. van Agtmael, The Emerging Markets Century, Free Press, London 2007, s. 1-9.
82A. Marszk, Rynki akcji w krajach wschodzących, „Ekonomia Międzynarodowa”, 2/2011, s. 16-23.
29
wyrazem opinii autorów, niepopartych uzasadnieniem teoretycznym, w związku z czym zostaną pominięte). Najważniejsze klasyfikacje są autorstwa analityków z instytucji finansowych (prezentowane np. w materiałach marketingowych), przez co stosowane kryteria zbyt silnie oparto na stanie systemu finansowego, kosztem pozostałych czynników decydujących o poziomie rozwoju. Brak jednak odpowiednich publikacji innych organizacji, więc zostaną wykorzystanie tego typu źródła.
Jeden z wiodących światowych dostawców danych finansowych, amerykańska spółka MSCI Barra, w swoich analizach wyróżnia następujące cechy rynków wschodzących: stopa wzrostu PKB per capita wyższa od średniej światowej, stabilność oceny agencji ratingowych i salda rachunku obrotów bieżących, profil zysku i ryzyka instrumentów finansowych odmienny w stosunku do rynków rozwiniętych83. Na liście krajów wschodzących znajduje się 21 państw, w tym Brazylia, Chiny, Rosja, Indie, Węgry, Polska, Meksyk, RPA, Turcja, Tajwan i Korea Płd.84.
Mimo różnic pomiędzy poszczególnymi listami rynków wschodzących do tej kategorii zaliczane są przede wszystkim najszybciej rozwijające się kraje Europy Środkowej i Wschodniej, Ameryki Łacińskiej, Afryki i Azji. Największe znaczenie dla światowej gospodarki mają kraje pozaeuropejskie z wysoką stopą wzrostu PKB i znaczącym potencjałem gospodarczym, czyli przede wszystkim Brazylia, Chiny, Indie, Indonezja, Meksyk, Tajwan, Turcja, Tajlandia, RPA i Rosja. Pewne wątpliwości może budzić zaliczanie do grupy krajów wschodzących niektórych państw członkowskich Unii Europejskiej np.
Węgier i Polski oraz Korei Płd., które na bazie innych kryteriów określa się jako KWR.
Wynika to z arbitralności pojęcia „rynki wschodzące” i stosowania dynamiki PKB jako głównego kryterium, niezależnie od osiągniętego już poziomu rozwoju oraz ze względów marketingowych (sprzedaż instrumentów finansowych związanych z tą kategorią państw).
Kolejną popularną obecnie koncepcją jest BRIC. Nazwa BRIC pojawiła się po raz pierwszy w 2001 r. w analizach opublikowanych przez bank Goldman Sachs jako określenie grupy czterech największych rynków wschodzących, które w ciągu kilkudziesięciu lat miały stać się najważniejszą częścią światowej gospodarki, większą niż grupa G785. Eksperci banku zaliczyli do grupy BRIC następujące państwa: Brazylię, Rosję, Indie i Chiny (termin BRIC to akronim nazw tych krajów). Od 2001 r. koncepcja BRIC jest powszechnie wykorzystywana przez ekonomistów, analityków i inwestorów.
83Emerging Markets: A 20-year Perspective, MSCI Barra, New York 2008, s. 18.
84 Ibid., s. 44-55.
85J. O’Neill, Building Better Global Economic BRICs, “Goldman Sachs Global Economics”, nr. 66, 2001, s. 2-15.
30
BRIC jest jednym z niewielu przypadków w historii, gdy idea ukuta i opisana przez teoretyków została na tak dużą skalę wykorzystana w praktyce. Przy czym nie dotyczy to wyłącznie zastosowania w konstrukcji instrumentów finansowych i przygotowywaniu analiz, lecz przede wszystkim jej znaczenia politycznego. W 2009 r. w Jekaterynburgu odbył się pierwszy zjazd przywódców krajów BRIC (wcześniej spotykali się dyplomaci i ministrowie spraw zagranicznych)86. Podczas szczytu ogłoszono dalsze zacieśnienie współpracy w ramach BRIC (docelowo z powołaniem formalnych struktur) i prowadzenie działań na rzecz zwiększenia wpływu tych krajów na światowe stosunki gospodarcze i polityczne. Innym poruszanym tematem były plany wprowadzenia nowej globalnej waluty rezerwowej, mającej w dłuższym okresie zastąpić dolara amerykańskiego87. W kolejnych latach zaczęto rozważać koncepcje wspólnego banku rozwoju i funduszu walutowego88.
Od 2010 r. pełnoprawnym członkiem grupy stało się RPA, w związku z czym nazwa została zmieniona na BRICS (dodatkowa litera „S” to skrót nazwy South Africa)89. Niezależnie jednak od listy członków organizacji nazywanej obecnie BRICS (będącej wynikiem decyzji politycznych) skład kategorii w ramach KSR opartej na fundamentach teoretycznych budzi nadal sporo wątpliwości. Po pierwsze, krytycy podnoszą zarzut, że kraje BRIC mają niewiele cech wspólnych i trudno znaleźć właściwe kryteria wyodrębnienia tej grupy90. Przykładowo, Chiny są największym na świecie importerem surowców, podczas gdy Rosja i Brazylia są jednymi z głównych eksporterów. W Chinach ma miejsce szybkie starzenie się społeczeństwa, w Rosji maleje liczba ludności, a w Indiach rośnie być może w najszybszym tempie w historii91. Największe kontrowersje budzi obecność w gronie BRIC Rosji – kraju, w którym gospodarka jest silnie uzależniona od eksportu surowców (zwłaszcza węglowodorów), kiedy w pozostałych państwach struktura gospodarcza jest znacznie bardziej zdywersyfikowana. Innym argumentem jest niższe prognozowane tempo wzrostu PKB w Rosji (choć nadal wyższe niż w większości KWR). Z drugiej strony, zwolennicy zaliczania Rosji do BRIC argumentują, że w wyniku wzrastającego popytu wewnętrznego, rosnącej stabilności gospodarki i wciąż niewykorzystanego w pełni potencjału sektora usługowego i
86C. Bracht, Plans for the BRICS Delhi Summit, “BRICS Research Group Paper”, 1/2012, s. 4-5.
872011 Sanya BRICS Summit Compliance Report, “BRICS Research Group Paper”, 3/2012, s. 8-18.
88BRICS podzieli się swoim bankiem, „Rzeczpospolita”, 8.08.2013.
89J. O’Neill, Mapa wzrostu. Szanse gospodarcze dla państw grupy BRICS, Wydawnictwo Studio Emka, Warszawa 2013, s. 131.
90A. Cohen, L. Curtis, D. Scissors, R. Walser, Busting the BRIC Myth of Challenging U.S. Global Leadership,
“The Heritage Foundation WebMemo”, nr 2869, 2010, s. 1-3.
91Ibid.
31
produkcyjnego Rosja ma szanse stać się na równi z pozostałymi krajami liderem światowej gospodarki92.
Poza podstawową koncepcją BRIC, zaproponowaną i promowaną przez bank Goldman Sachs, czasami wykorzystuje się także zmodyfikowane wersje BRIC, w których autorzy dodali kolejne kraje uznane za przyszłe gospodarcze potęgi, w tym wspomnianą już BRICS, BRIIC (z dodaną Indonezją), BRIICS (z Indonezją i RPA równocześnie), BRICST (z RPA i Turcją) i BRICKS (z RPA i Koreą Płd.)93.
Jedną z najnowszych wykorzystywanych kategorii jest 3G, przedstawiona w lutym 2011 r. przez ekspertów banku Citigroup. 3G to skrót pełnej nazwy nowej koncepcji gospodarek, które mają w przyszłości decydować o obliczu światowych rynków i być głównymi motorami wzrostu – Global Growth Generators94. Autorzy terminu 3G wyróżnili 6 czynników mających ich zdaniem największy wpływ na możliwości rozwojowe poszczególnych państw tj. wartości krajowych inwestycji/oszczędności, prognozy demograficzne, system oświaty, system ochrony zdrowia, jakość systemu politycznego i instytucji oraz stopień liberalizacji handlu95. Na tej podstawie autorzy zidentyfikowali 11 państw, przyszłych liderów światowego wzrostu: Bangladesz, Chiny, Egipt, Filipiny, Indie, Indonezję, Irak, Mongolię, Nigerię, Sri Lankę i Wietnam. W tej grupie brak kilku krajów, obecnych w niemal wszystkich wykazach rynków wschodzących (np. Turcji i Meksyku) oraz dwóch państw BRIC – Brazylii i Rosji.
Ostatnią kategorią, która zostanie zaprezentowana, są „rynki szybkiego rozwoju” (ang.
Rapid-Growth Markets – RGM), które to określenie pojawiło się pierwszy raz w listopadzie 2011 r. we wspólnej publikacji Ernst & Young i Oxford Economics96. Trzy najważniejsze kryteria brane pod uwagę przy decyzji o zaliczeniu kraju do zbioru RGM to: wysokie tempo wzrostu gospodarczego, znaczący udział w globalnej gospodarce pod względem wartości PKB według PPP i liczby ludności, a także wysoki napływ inwestycji zagranicznych.
Wykorzystując odpowiednie mierniki do grupy RGM zaliczono 25 krajów, wśród nich m.in.
wszystkie cztery państwa BRIC, Indonezję, Koreę Płd., Meksyk, RPA, Turcję, Czechy, Polskę, Kazachstan i Ukrainę. Autorzy koncepcji RGM prognozują, że w ciągu kolejnych 10 lat tempo wzrostu w tych krajach będzie jeszcze wyższe niż dotychczas i ponad trzy razy
92A. Ahmed, A. Kelston, D. Wilson, Is this the BRIC‟s Decade?, “Goldman Sachs BRICs Monthly”, May 20, 2010, s. 2-3.
93M. Garcia, R. Lattimore, J. Reyes, The BRIICS and changes in global trade architecture, OECD Publishing, Paris 2009, s. 3.
94W. Buiter, E. Rehbari, Global Growth Generators: Moving Beyond „Emerging Markets‟ and „BRIC‟,
“Citigroup Global Markets”, 21 February 2011, s. 3-4.
95Ibid., pp. 5-10.
96A. Karklins-Marchay (red.), Rapid-Growth Markets Forecast, Ernst&Young, London 2011, s. 9-14.
32
wyższe niż w KWR. W 2020 r. ma w nich być wytwarzane 50% światowego PKB według PPP, mieszkać 60% światowej populacji (i 72% siły roboczej)97.