Podsumowanie wyników i ocena wybranych aspektów

W rozdziale drugim pracy zostały opisane wyniki wybranych dotychczas przeprowadzonych badań empirycznych dotyczących zależności pomiędzy rynkami akcji a wzrostem i rozwojem gospodarczym dla pojedynczych krajów oraz zbiorów państw (w tym wyodrębnionych ze względu na zbliżony poziom rozwoju). W związku z tym, że niemal wszystkie z nich zostały przeprowadzone z użyciem modeli ekonometrycznych, zostały one podzielone ze względu na typ wykorzystywanych danych. Osobną kategorią są nieliczne badania zawierające poza metodami statystycznymi również analizę opartą na zmiennych jakościowych (studia przypadków).

Choć wyniki badań empirycznych nie dają jednoznacznej odpowiedzi na pytania dotyczące kierunku, siły i mechanizmu oddziaływania pomiędzy rozwojem rynku akcji (lub szerzej rozwojem finansowym) a wzrostem i rozwojem gospodarczym, to należy stwierdzić,

185

że istnieją poważne podstawy do wyciągnięcia wniosku o pozytywnym wpływie rozwoju finansowego na wzrost i rozwój gospodarczy w większości krajów świata (procesy te traktowane były przez większość badaczy jako tożsame). Oddziaływania w kierunku odwrotnym, choć też występują, są mniej istotne.

Powyższe rezultaty wydają się być dowodem na słuszność teorii podażowych, zgodnie z którymi rozwój finansowy jest jednym z kluczowych czynników rozwoju, przy czym kwestia porównania istotności wpływu rynków akcji i sektora bankowego wciąż jest otwarta.

Należy jednak zaznaczyć, że dla pewnych grup krajów, zwłaszcza wyżej rozwiniętych, wyniki badań świadczą o silniejszych efektach popytowych – efekty podażowe są mniej istotne (ale nadal występują, co świadczyłoby o słuszności teorii wzajemnych zależności) lub wręcz nieistotne (potwierdzałoby to twierdzenia zwolenników teorii popytowych). Dla KSR odsetek prac zawierających wnioski sprzeczne z teoriami podażowymi jest jednak niewielki.

Na podstawie dość bogatego obecnie materiału źródłowego możliwe jest więc wyciągnięcie następujących wniosków:

 rozwój finansowy i rozwój gospodarczy są ze sobą dodatnio powiązane,

 w większości krajów rozwój finansowy jest jednym z czynników rozwoju gospodarczego,

 charakter zależności między rozwojem finansowym i gospodarczym zależy od poziomu zaawansowania gospodarczego danego państwa,

 rola sektora finansowego w generowaniu rozwoju gospodarczego jest relatywnie większa w KSR niż w KWR, gdzie jego rozwój jest wtórny w stosunku do procesów w sferze realnej, co jest częściowym potwierdzeniem teorii etapów rozwoju,

 w literaturze brak dostatecznych dowodów na prawdziwość teorii braku lub negatywnej zależności (nieliczne prace).

W związku z powyższymi wnioskami z badań empirycznych, mającymi w dużym stopniu swoje uzasadnienie w opisywanych szeroko w literaturze funkcjach rynku akcji w gospodarce (zob. rozdział 2), w badaniu przyjęto, że ujęcie podażowe jest najwłaściwszym wyjaśnieniem kierunku oddziaływania między rozwojem finansowym i wzrostem oraz rozwojem gospodarczym i na takim założeniu oparto procedurę badawczą. Nie oznacza to, że w badanym okresie nie występował wpływ wzrostu i/lub rozwoju gospodarczego na rozwój rynku akcji (lub szerzej całości systemu finansowego). Co więcej, można stwierdzić, że w niektórych latach w poszczególnych państwach był on szczególnie silny (potwierdza to np.

opisany w poprzednim rozdziale dynamiczny rozwój rynku akcji w wyniku poprawy sytuacji

186

gospodarczej w Brazylii po 2003 r.). Jednak ze względu na złożoność wzajemnych relacji zdecydowano skoncentrować się na występowaniu, sile i charakterze oddziaływania rozwoju rynku akcji na gospodarkę (jednokierunkowym), a zależności typu popytowego potraktować jako jeden z czynników wpływających na przemiany tej części systemu finansowego (podobnie jak przy charakterystyce przedstawionej we wcześniejszej części rozprawy), dzięki czemu w pewnym stopniu zostały one uwzględnione.

Podstawowym zastrzeżeniem, co do znacznej części przytaczanych badań empirycznych, jest upraszczanie złożonego procesu rozwoju finansowego, który obejmuje m.in. rozwój sektora bankowego, rynków kapitałowych i sektora ubezpieczeniowego. Choć część autorów wykonała analizy wpływu poszczególnych segmentów, oddzielnie lub zestawiając je ze sobą, to często przyjmowanym założeniem jest uznawanie podaży pieniądza w relacji do PKB jako miary rozwoju lub pogłębiania systemu finansowego (ang. financial deepening). Odsetek badań, których autorzy podejmowali temat oddziaływań między rozwojem rynku akcji (w odróżnieniu od szeroko pojmowanego rozwoju systemu finansowego) a rozwojem gospodarczym, jest stosunkowo niski, co pokazuje, że zagadnienie to wydaje się być niedostatecznie opisane.

Kolejnym fundamentalnym problemem jest wspomniane już niemal powszechne traktowanie procesów wzrostu i rozwoju jako jednakowych, co jest niezgodne z dominującym obecnie w ekonomii postrzeganiem ich jako procesów częściowo zbliżonych, ale jednocześnie obejmujących odmienne przekształcenia. Liczba badań dotyczących wpływu rozwoju finansowego lub rynku akcji na rozwój gospodarczy jest bardzo niska ⁶³⁰. Podstawową przyczyną takiego stanu rzeczy są trudności w kwantyfikacji rozwoju gospodarczego, obejmującego również przekształcenia jakościowe, co stanowi barierę w przeprowadzaniu najczęstszych w tej dziedzinie badań opartych na modelach ekonometrycznych – w odniesieniu do wzrostu gospodarczego można zastosować wskaźniki oparte na PKB, w stosunku do rozwoju byłoby to niewystarczające. Autorzy dotychczas opublikowanych prac w zbyt niskim stopniu korzystali jednak z wskaźników rozwoju publikowanych przez różne instytucje (np. HDI) oraz podstawowych danych statystycznych (np. średnia długość życia), które mogą stanowić podstawę do określenia tempa i poziomu rozwoju w niektórych jego aspektach.

Niemal wszyscy badacze zajmujący się omawianym tematem ujmowali problem badawczy w sposób ilościowy (w oparciu o dane statystyczne) i stosowali metody oparte na

630Jednym z wyjątków jest opracowanie z 2004 r., którego autorami są T. Beck, A. Demirgüç-Kunt i R. Levine.

Zob. T. Beck, A. Demirgüç-Kunt, R. Levine, op. cit., s. 5-47.

187

modelach ekonometrycznych, zazwyczaj zaawansowanych matematycznie i należących do najnowocześniejszych w tej dziedzinie. Mimo uznanych zalet przeprowadzania procedury badawczej w ten sposób (przy pewnych zastrzeżeniach możliwość jednoznacznego ustalenia, interpretacji i oceny faktów) należy zwrócić uwagę na to, że skomplikowany aparat matematyczny nie może zastępować i wypierać szerokiego ujmowania problemów (w sposób zarówno ilościowy, jak i jakościowy)⁶³¹. Zwłaszcza wtedy, gdy przedmiotem badania są procesy wzrostu i rozwoju gospodarczego, jest to podejście zbyt uproszczone. W dotychczasowych badaniach autorzy ograniczali się zazwyczaj do skonstruowania, oszacowania i uproszczonej interpretacji uzyskanych wyników, bez nawiązania do nieraz skomplikowanych przemian sektora finansowego (w tym rynku akcji) i ich wpływu na analizowane zależności. Badania te, choć zazwyczaj poprawne matematycznie, pod względem ekonomicznym nie dostarczają pogłębionej odpowiedzi na pytania o mechanizmy wpływu rynku akcji na proces wzrostu i rozwoju. Kolejną trudnością związaną z stosowaniem metod ekonometrycznych do badania procesów wzrostu i rozwoju są kwestie określenia wzajemnych zależności między zmiennymi objaśniającymi oraz w stosunku do zmiennej objaśnianej, pominięcia istotnych zmiennych, nieliniowości zależności, niestabilności relacji w czasie – mimo dynamicznego rozwoju wykorzystywanych narzędzi nadal są one poważną przeszkodą⁶³². Ponadto, wybrane zmienne objaśniające (nawet przy dokładnej selekcji) mogą ukazać wpływ jedynie niewielkiego odsetka potencjalnych źródeł wzrostu, a badania mają charakter ahistoryczny, pomijane są też warunki specyficzne dla określonych państw.

Innym zastrzeżeniem jest nadmierne upraszczanie procesu rozwoju nie tylko gospodarczego, ale również rynku akcji. Zazwyczaj jako zmienne w modelach ekonometrycznych przyjmowano dwa lub trzy podstawowe wskaźniki rozwoju rynku akcji, pomijając pozostałe (np. strukturę rynku), w wyniku czego przemiany rynków akcji nie były dostatecznie uwzględniane. O ile pominięcie określonych wskaźników może być do pewnego stopnia uzasadnione brakiem odpowiednich danych, o tyle brak analizy cech jakościowych danego rynku może prowadzić do wyciągnięcia błędnych wniosków. Do najistotniejszych pomijanych kwestii należy funkcjonowanie nadzoru nad rynkiem akcji – w ujęciu liczbowym dwa rynki mogą rozwijać się w zbliżony sposób, ale przy jednoczesnych dużych różnicach w efektywności nadzoru ich rzeczywiste poziomy rozwoju będą znacząco odmienne.

631M. Sławińska, H. Witczak, Podstawy metodologiczne prac doktorskich w naukach ekonomicznych, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2012, s. 159-160.

632L. Balcerowicz, A. Rzońca, op. cit., s. 31-32.

188

Poza wymienionymi powyżej inną uwagą dotyczącą omawianych badań empirycznych jest stosunkowo rzadkie podejmowanie przez autorów tematu oddziaływań między rynkami akcji a wzrostem i rozwojem gospodarczym w KSR. Dopiero ostatnie kilka lat przyniosło zwiększenie liczby publikacji zawierających wyniki tego typu badań, nadal jest ich jednak relatywnie niewiele, co może dziwić w kontekście rosnącego znaczenia KSR w światowej gospodarce – analiza czynników, które przyczyniły się do takiego przekształcenia struktury globalnego systemu finansowego (należą do nich, jak wskazują wyniki badań, również zmiany na rynkach akcji) wydaje się być jednym z kluczowych współczesnych problemów badawczych w naukach ekonomicznych. Przede wszystkim widoczna jest (z wyjątkiem Indii) niewielka liczba aktualnych badań dla krajów czołowej grupy KSR, czyli BRIC. Ponadto, nie podejmowano prób porównania wyników badań dla pojedynczych krajów grupy i określenia, w jakim stopniu zależności mają zbliżony charakter, z czego wynikają różnice i jak przekładają się one na poprawność stosowania BRIC jako kategorii ekonomicznej, z krajami o pewnym zbiorze wspólnych cech.