Nowy system emerytur i rent

a) Kapitalizacja indywidualna

Niepowodzenie dawnego systemu tkwiło w jego projekcie: przez wyelimi- nowanie zależności między składkami a wysokością otrzymywanych świadczeń;

cały system zachęcał poszczególne grupy do postaw roszczeniowych na płaszczyźnie prawnej w celu zwiększenia swoich świadczeń bez równoczesnego podwyższania składek.

Podjęto zatem decyzję o zastąpieniu powszechnego systemu emerytur przez program kapitalizacji, w którym świadczenia miały pozostawać w bezpośredniej relacji do składek. Indywidualne oszczędzanie pozwalało lepiej zabezpieczyć się na starość. Wybrany został system odkładania funduszy, ustalający wysokość naj- niższej składki i uzależniający wysokość emerytury od rentowności inwestycji funduszy odłożonych na rachunkach osobistych.

b) Przepisy dotyczące zarządzania i inwestowania

Wybrano system zarządzania przez nowe instytucje zwane AFE (Admi- nistracje Funduszy Emerytalnych)⁶, które utworzono specjalnie w tym celu.

Otrzymały one wyłączne prawo zarządzania funduszami emerytalnymi. Utwo- rzono również agencję - Urząd Nadzoru AFE, zatrudniającą wysoko kwali- fikowaną kadrę, do której zadań należała regulacja działalności funduszy emerytalnych. Vacatio legis nowych ustaw pozwoliło prywatnym inwestorom zaplanować nowe instytucje. AFE stały się pośrednikami właścicieli funduszy, którymi zarządzały. W ten sposób powstał oddzielny „Fundusz Emerytalny”

(fundusz wzajemny) jako niezależna fundacja, w której miały być przecho- wywane wpłaty pracownicze oraz dochody z poczynionych inwestycji.

Wysokość świadczeń stanowiła funkcję dochodowości dokonywanych inwestycji. Dążenie do rentowności i konkurencja w celu przyciągnięcia nowych członków musiały być kompensowane ochroną zagwarantowaną przez wpłaty składek. Pracownicy byli zobowiązani do odkładania na swoje emerytury i w tym celu powstała specjalna agencja nadzorująca ten system. Ponadto uchwalono przepisy dotyczące różnorodnych sposobów inwestowania w celu zmniejszania ryzyka. Możliwości i granice inwestycji zostały uregulowane prawem. Początkowo były one ukierunkowane na instrumenty zadłużeniowe.

Po okresie wstępnym otworzyły się przed Administracjami Funduszy Emerytalnych nowe możliwości, wśród których szczególnie ważna była możli-

6 Administradoras de Fondos de Pensiones.

wość wypuszczania obligacji. To rozszerzyło możliwości funduszy, pozwoliło uzyskać wyższe wskaźniki rentowności niż te, które były przyznane przez instrumenty stałych dochodów, jak również zredukowano chilijską dysproporcję między zadłużeniem a kapitałem przez skapitalizowanie przedsiębiorstw.

Możliwość inwestowania funduszy w prywatne akcje była pomocna dla rządu, który chciał realizować politykę prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych.⁷

Od samego początku system zawierał przepisy dotyczące różnorodności inwestycji, ustalania limitów inwestowania oraz limitów dotyczących typów instrumentów. Potem okazało się, że potrzebna jest klasyfikacja instrumentów inwestycyjnych i w związku z ich płynną naturą utworzono komisję do spraw klasyfikacji ryzyka.

c) Najniższa emerytura i solidarność

Powstały dwa mechanizmy dla zapewnienia minimalnej rentowności funduszy emerytalnych. Pierwszy polegał na ustaleniu maksymalnego odchy- lenia od dochodowości inwestycji, dopuszczalnego w przypadku konkretnego AFE, w stosunku do średniej w systemie. W tym celu stworzono rezerwę fluktuacji dochodowości jako części funduszu z zasobów uzyskanych dzięki wcześniejszym, wyższym niespodziewanie zyskom. Jeśli dochodowość w jakimś okresie spada poniżej dopuszczalnego maksymalnego odchylenia, wtedy sięga się do funduszy z rezerwy. Gdyby spadek był większy niż wielkość funduszy rezerwowych, wówczas wykorzystuje się pieniądze z obowiązkowych w ramach systemu rezerw, które stanowią 1% funduszy.

Drugim mechanizmem „bezpieczeństwa” jest zagwarantowana przez państwo najniższa emerytura. Jeśli członek Funduszu osiągnie wiek emerytalny, mając emeryturę niższą niż minimalna ustalona prawem, to państwo wyrówna tę różnicę pod warunkiem, że spełnione jest kryterium określonej liczby lat płacenia składek. W ten sposób państwo ma wspomagać tylko najbardziej potrzebujących, co czyni system prawdziwie solidarnym.⁸

d) Rodzaje świadczeń

Nowy system ubezpieczeń społecznych miał oferować trzy rodzaje świadczeń: emerytury, renty, emerytury dla spadkobierców.

7 N. B. y M. Morales, Las asociaciones de fondos de pensiones (AFP) y las instituciones de salud previsional (isapres), (w:) Argumentos a favor, en contra y propuestas desde la literatura.

Documento de Trabajo N° 78 del Departamento de Ciencia política de la Universidad de Chile, Santiago de Chile 2004.

8 Szerzej: D. Elter, Sistema de AFP chileno, LOM Ediciones, Santiago de Chile 1999.

Emerytury mają pokrycie dzięki zgromadzonym funduszom. W celu zebrania funduszy ustalono najniższą obowiązującą składkę w wysokości 10% dochodu pracownika (składki dodatkowe są dobrowolne).

Przejście na emeryturę jest możliwe po spełnieniu pewnych warunków:

- odpowiedni wiek (65 lat dla mężczyzn, 60 dla kobiet) albo odłożenie odpowiedniej sumy pieniędzy, pozwalającej na wcześniejszą emeryturę. W tym drugim przypadku wymagana wysokość zgromadzonych funduszy zależy od dochodów w okresie przed emeryturą, aby osoby przechodzące na wcześniejszą emeryturę nie stały się w przyszłości ciężarem dla społeczeństwa ani nie ucierpiały z powodu gwałtownego obniżenia się poziomu życia.

Uprawnieni, którzy spełniają kryteria kwalifikujące do renty inwalidzkiej lub emerytury, w także najbliżsi krewni zmarłych osób uprawnionych, mogą korzystać z funduszy na ich kontach osobistych, tzw. otrzymywać emeryturę na jeden z wymienionych poniżej sposobów:

- Emerytura dożywotnia

Fundusze odłożone na rachunku osobistym są przeniesione do wybranego towarzystwa ubezpieczeniowego na życie, w zamian za comiesięczną wypłatę do końca życia, wyrażoną w zrewaloryzowanych jednostkach monetarnych.

W tej umowie uwzględnione jest także prawo przeniesienia świadczeń na spadkobierców. Aby uprawniony mógł wybrać taką możliwość, oferowana emerytura musi być równa lub wyższa od najniższej miesięcznej emerytury ustalonej przez państwo.

- Planowane wpłaty roczne

Odłożone fundusze pozostają na rachunku AFE, a comiesięczne wypłaty w zrewaloryzowanych jednostkach monetarnych dokonywane są zgodnie z wcześniejszym planem, ustalanym każdego roku. W tym systemie nie ma ubezpieczenia do końca życia, lecz wartość emerytury oblicza się co roku z przewidywaną długością życia.

- Emerytura czasowa z emeryturą dożywotnią

Jest to połączenie pozostałych dwóch możliwości . Uprawniony wybiera ubezpieczenie na miesięczny dochód do końca życia od jakiejś ustalonej w kontrakcie daty i składa na rachunku AFE dostateczną ilość funduszy w celu zapewnienie dochodu tymczasowego do czasu rozpoczęcia wypłacania dożywotniej emerytury.

Oczywistym jest, iż inwalidztwo czy śmierć uprawnionego nie da się przewidzieć. Dlatego istnieje możliwość, że beneficjent systemu nie zgromadzi

dostatecznych funduszy w momencie nieszczęścia, aby zapewnić sobie eme- ryturę w wysokości zbliżonej do swojego dochodu. Dlatego potrzebne jest ubezpieczenie. AFE co pewien czas otrzymuje ubezpieczenie, aby w razie tragedii móc zapewnić członkom stowarzyszonym renty lub zasiłki. Pobierana jest dodatkowa opłata oscylująca w granicach 2-3,75%.

- Renty

Do renty uprawnione są osoby wpisane do Funduszu nie będące emery- tami, którzy nie osiągnęli jeszcze wieku emerytalnego, ale utracili co najmniej 50% zdolności do pracy wskutek choroby lub obniżenia sprawności fizycznej bądź intelektualnej. O tym, czy dana osoba kwalifikuje się do renty, decyduje komisja złożona z trzech lekarzy wyznaczonych przez Urząd Nadzoru AFE.

Aby orzec o całkowitej niezdolności do pracy, utrata zdrowia powinna prze- kraczać 66%. Osoby, które utraciły ponad 50%, ale mniej niże 66% zdolności do pracy, uzyskują status częściowych inwalidów.

- Emerytury dla członków rodziny zmarłego

Ze świadczeń mogą korzystać spadkobiercy uprawnionych. Świadczenia przyznawane są wdowom/wdowcom, sierotom, matkom, dzieciom oraz matce lub ojcu osoby uprawnionej, jeśli nie ma ona innych spadkobierców.⁹