LONDYN, 23–24 CZERWCA 2015 R
.
BIBLIOTHECA NOSTRA. ŚLĄSKI KWARTALNIK NAUKOWY NR 4 (42) 2015, S. 176-180
W
dniach 23–24 czerwca 2015 r. w Londynie odbyły się dwa semina-ria, tematycznie skoncentrowane wokół katalogowania i języka opisu opraw historycznych (IX–XIX w.) oraz możliwości rozpoznawania i wyszukiwania materiału ilustracyjnego w tekstach zdigitalizowanych.Pierwsze seminarium, poprzedzone warsztatami, zorganizował Ligatus Research Centre (Chelsea College of Arts, University of the Arts London), przy współudziale CERL (Konsorcjum Europejskich Bibliotek Naukowych).
Ligatus jest ośrodkiem badawczym, który od wielu lat inicjuje projekty dotyczące opraw historycznych, prowadzone wspólnie z zespołem między-narodowych ekspertów i konserwatorów.
W warsztatach wzięło udział 36 osób z różnych krajów. Zajęcia zostały podzielone na trzy bloki tematyczne. Pierwszą część (Coming to Terms) poprowadził dyrektor Ligatus, profesor Nicholas Pickwoad. Przedstawił słow-nik opisu opraw (The Language of Bindings Thesaurus), który dostępny jest online na stronie Ligatus (http://www.ligatus.org.uk/). Tezaurus zawiera terminy specjalistyczne z zakresu wiedzy o oprawach (techniki, morfologii, wyposażenia okładzin), zdefi niowane przez jedno lub więcej pojęć. Obejmuje słownictwo uszeregowane hierarchicznie, od terminu szerszego do węższego.
Tezaurus może być przeszukiwany alfabetycznie według haseł głównych oznaczonych jako preferowane, odsyłaczy (haseł niepreferowanych) lub słów kluczowych. Każde hasło otrzymało indywidualny link, dzięki czemu biblio-teki mogą importować wybrane terminy na swój terminal i mieć do nich stały dostęp. Językiem tezaurusa jest angielski, prace nad tłumaczeniem na inne języki (szwedzki, włoski) zostały już rozpoczęte. W przyszłości będzie także uzupełniany odpowiednimi ilustracjami i rysunkami. Podręcznik Coming to Terms: guidelines for the description of historical bindings, opracowany przez N. Pickwoada na podstawie omawianego tezaurusa jest przygotowywany do
druku. Autor opisał w nim poszczególne elementy struktury oprawy oraz przedstawił zasady ich katalogowania. Całość uzupełniają odpowiednio dobrane przykłady ilustrowane schematycznymi rysunkami. Prof. Pickwoad w swojej publikacji uwzględnił zgłaszane wcześniej na różnych forach postu-laty propozycji opisu oprawy na trzech poziomach szczegółowości. Warto podkreślić, iż N. Pickwoad propaguje katalogowanie każdej oprawy przecho-wywanej w zbiorach bibliotecznych i muzealnych, nie tylko opraw o wysokich walorach artystycznych ale też rzemieślniczych, użytkowych lub tymczaso-wych. W dotychczasowej praktyce bibliotecznej przedmiotem opisu – naj-częściej do celów wystawienniczych lub albumowych – były przede wszyst-kim oprawy artystyczne, zabytkowe lub wytworzone w znanych warsztatach introligatorskich. Jednak większość opraw przechowywanych w bibliotekach to oprawy tanie, pergaminowe, tekstylne, kartonażowe, papierowe, których podstawowym zadaniem jest ochrona tekstu przed zniszczeniem. Oprawy pozbawione dekoracji można skatalogować, opisując ich strukturę. Pozwala to uchwycić różnice w sposobie łączenia bloku książki z oprawą, mocowania wyklejek, formowania grzbietu, szycia kapitałki, itd., stosowane przez róż-nych introligatorów, wskazać miasto lub państwo, gdzie została wytworzona.
Prof. Pickwoad zaproponował inną kolejność opisu poszczególnych elemen-tów oprawy (por. schemat opisu proponowany przez J. Andrzejewskiego, Oprawoznawstwo, dyscyplina szczegółowa nauki o książce, Łódź 2004, s. 11–12). Jego zdaniem, katalogowanie należy rozpocząć od opisu wyklejek, sposobu łączenia bloku książki z okładzinami, formowania grzbietu i kapi-tałki oraz obcięć. Następnie można przejść do charakterystyki obu okładzin, ich obleczenia i dekoracji, elementów metalowych i wiązań, czyli składników zewnętrznych.
Następnym punktem warsztatów była prezentacja bazy zawierają-cej opisy i fotografi e papieru dekoracyjnego (http://www.ligatus.org.uk/
decoratedpapers/). Zajęcia poprowadziła Aurélie Martin odpowiedzialna za ten projekt w Ligatus. Celem projektu będącego jeszcze w fazie pilotażowej jest budowa bazy papieru dekoracyjnego wytwarzanego w krajach Europy Zachodniej od IX do początków XIX w., który wykorzystywano do wyklejek lub na oprawach. Równolegle budowany jest słownik terminologiczny oraz powstaje bibliografi a publikacji dotyczących papieru. Biblioteki będą mogły wprowadzać do bazy opisy oraz fotografi e papierów z własnych zasobów, w tym również pojedynczych arkuszy.
Jako ostatni, Athanasios Velios w prezentacji Language of Bindings przedstawił model języka zastosowanego do tworzenia słowników opisu opraw i papieru dekoracyjnego. Podstawą budowy obu tezaurusów jest SKOS (Simple Knowledge Organization System). Uporządkowane hierar-chicznie słownictwo zapisywane jest w standardzie RDF (Resource Descrip-tion Framework). Pojęcia występujące w obu tezaurusach są między sobą linkowane.
178 BIBLIOTHECA NOSTRA. ŚLĄSKI KWARTALNIK NAUKOWYNR 4 (42) 2015
Tego samego dnia w godzinach popołudniowych odbyło się seminarium otwarte dla wszystkich zainteresowanych. W pierwszej części zapropono-wano dwie wypowiedzi specjalistów dotyczące standaryzacji opisu oprawy, Nicholasa Pickwoada (Ligatus) i Pera Cullheda (Uppsala University Library), pod tytułem LIGATUS/CERL Bookbindings Expert Seminars: Coming to Terms with the Language of Bindings. Powtórzone zostały tezy przedsta-wione już w trakcie opisanych wyżej warsztatów. Następnie Marian Lef-ferts (Fingers in Pies: CERL and European collaboration) omówiła główne zadania CERL oraz projekty, które CERL inicjuje lub w których uczestniczy (www.cerl.org). Jeden z nowszych projektów europejskich, CENDARI (www.
cendari.eu), którego celem jest budowa infrastruktury do udostępniania zdigitalizowanych materiałów archiwalnych, omówiła Kathleen Walker--Meikle (CENDARI Collaborative European Digital Archival Infrastructure.
Integrating archival research digitally). Obecnie CENDARI skupia 14 insty-tucji z ośmiu krajów i jest w całości fi nansowany z funduszy europejskich.
W początkowej fazie projektu wybrano do realizacji dwa dość odległe od sie-bie tematy, mianowicie Kulturę Średniowiecza i Pierwszą Wojnę Światową.
W ramach pierwszego tematu udostępniane są materiały z zasobów archi-walnych krajów Europy Zachodniej, USA i Australii. Możemy tu m.in. zna-leźć notatkę o księgozbiorze Mikołaja Kopernika, przechowywanym dzisiaj w bibliotekach szwedzkich (https://int2.cendari.dariah.eu/atom2/index.
php/copernicus-collection).
W drugim z tematów udostępniane są informacje o zbiorach archi-walnych przechowywanych głównie w krajach Europy Wschodniej i Południowo-Wschodniej. Z archiwaliów polskich korzystano z zasobów Archiwum Akt Nowych i Centralnego Archiwum Wojskowego. Wszystkie prezentacje z seminarium są udostępnione pod adresem: http://www.cerl.
org/services/seminars/ligatus_cerl_seminar_plenary_session.
Następnego dnia, 25 czerwca w Senate House, tuż przed ofi cjalnym otwarciem kongresu LIBER, odbyło w się seminarium zatytułowane „The State of Art of Image Recognition” (Rozpoznawanie obrazu – stan wiedzy i możliwości badawcze) Organizatorem tego spotkania było LIBER Forum for Digital Cultural Heritage, przy współpracy z CERL.
Sesja ta wykazała szybki rozwój projektów, których zadaniem jest wyszukiwanie materiału ilustracyjnego (miniatur, rycin, ramek tytułowych, inicjałów, ozdobnych pism, winiet, itd.) w rękopisach, drukach, efemerach oraz innych zdigitalizowanych materiałach bibliotecznych i archiwalnych.
Przy pomocy wynalazków technicznych skanowane pliki mogą być wyko-rzystywane na wiele sposobów, nie tylko do prostego odczytu tekstu.
Pierwszy referat na tej sesji wygłosił Giuseppe Amato (Using image recognition for cultural heritage. The EAGLE project experience) z Informa-tion Science and Technologies Institute w Pizie. Scharakteryzował por-tal EAGLE (European network of Ancient Greek and Latin Epigraphy),
zaprojektowany do udostępniana greckich i łacińskich inskrypcji, z cyfro-wych zasobów bibliotecznych i muzealnych. Programem skanowania objęto już ok. 80% zachowanych inskrypcji, które umieszczono na przyjaznej dla użytkownika platformie, dostępnej zarówno dla naukowców, jak i szero-kiej publiczności. Dla spotęgowania atrakcyjności i wykorzystania tych zasobów, EAGLE opracowała aplikację mobilną umożliwiającą uzyskanie informacji o inskrypcjach, które w danej chwili są oglądane. System roz-poznawania obrazu zastosowany do identyfi kacji napisów postrzeganych przez smartfon lub tablet, zapewnia osobie zainteresowanej dotarcie do informacji o danym obiekcie i zapoznanie się z treścią inskrypcji (w języku angielskim).
Trzy kolejne prezentacje dotyczyły projektów opracowanych i wdraża-nych w bibliotekach naukowych. Wyszukiwanie przez podobieństwo – tak można ogólnie określić program rozpoczęty w 2012 r. w Bayerische Sta-atsbibliothek w Monachium. Thomas Wolf (Image recognition and image similarity: A different approach for accessing large scale digital collections) przedstawił możliwości wyszukiwania materiału grafi cznego w repozyto-rium cyfrowym. Prace nad tym projektem rozpoczęto w 2011 r. - zaku-piono wówczas oprogramowanie opracowane przez Fraunhofer Heinrich Hertz Institute w Berlinie, które następnie przystosowano do oczekiwań bibliotekarzy. Biblioteka monachijska planuje zakończenie skanowania całości zbiorów historycznych w 2016 r. Powstało zatem pytanie, co dalej można zrobić z tak ogromnym potencjałem badawczym, nie w pełni dotąd wykorzystywanym. Wdrożony program umożliwia rozpoznanie obrazu/ilu-stracji/fotografi i oraz wyszukanie podobnych elementów w całym zbiorze.
Ponadto możemy odseparować rycinę lub jej fragment od tekstu i odszukać podobne odbicia w innych publikacjach cyfrowych. Dowiemy się wówczas, w których drukach wykorzystano te same drzeworyty, które motywy deko-racyjne były powielane przez innych artystów itp. Do każdej ilustracji opra-cowano deskryptory – można przeszukiwać na różne sposoby, m.in. przez podobny kształt postaci, ubioru, kolor, herb lub jego elementy, podobne tło a nawet ustawienie stóp (np. „four legs on the ground”). Program uła-twia także porównanie lub identyfi kację ilustracji nieznanego pochodzenia z własnych zbiorów. Dostęp do bazy pod adresami: http://bildsuche.digi-tale-sammlungen.de/ lub http://bildsuche.bavarikon.de/.
Następnie Matthieu Bonicel z Biblioteki Narodowej w Paryżu omó-wił projekty z zakresu wyszukiwania materiału grafi cznego, prowadzone i planowane w macierzystej instytucji (Using images in Digital humanities:
current projects at BnF and in Biblissima). Repozytorium cyfrowe Gallica (w nowej wersji) zapewnia obecnie dostęp do ilustracji, kartoteki termi-nów ujednoliconych oraz opisów bibliografi cznych ok. 20000 rękopisów.
Zauważyć też trzeba, że na świecie powstaje obecnie wiele podobnych pro-jektów, których celem jest zarządzanie i udostępnianie ilustracji (obrazów)
180 BIBLIOTHECA NOSTRA. ŚLĄSKI KWARTALNIK NAUKOWYNR 4 (42) 2015
w repozytoriach cyfrowych. W czerwcu 2015 r. z inicjatywy dyrektorów kil-kunastu amerykańskich i europejskich bibliotek powołano konsorcjum pod nazwą International Image Interoperability Framework (http://iiif.io/
news/2015/06/17/iiif-consortium/). Zdaniem jego założycieli, otwarty dostęp do zasobów grafi cznych jest podstawą rozwoju badań i przekazy-wania wiedzy z zakresu dziedzictwa kulturowego. Należy więc zawczasu zadbać o to aby zastosowane rozwiązania techniczne były kompatybilne a dostęp do baz bez ograniczeń otwarty dla wszystkich użytkowników.
Kolejny referat wygłosił Giles Bergel z uniwersytetu w Oksfordzie (Oxford Broadsheets). Interesującym fragmentem zbiorów Biblioteki Bodle-jańskiej są afi sze ballad wydawanych od XVI do XIX w. Drukowane jedno-stronnie, informowały one publiczność o mającym się odbyć wydarzeniu.
Afi sze zawierały ilustracje wykonane techniką drzeworytu, poezję liryczną oraz tytuły popularnych melodii, które były odtwarzane, śpiewane i czytane na ulicach lub w pubach miast brytyjskich. W latach 1995–1999 liczącą ok. 34 tys. jednostek kolekcję zeskanowano, uzupełniono indeksami i udo-stępniono online (http://ballads.bodleian. ox.ac.uk/). G. Bergel przedsta-wił narzędzie, które umożliwia przeszukiwanie bazy pod kątem drzeworyto-wych ilustracji, porównywania całości lub fragmentów. Daje to możliwość uzyskania informacji, które drzeworyty odbijano wielokrotnie, lub też które wzory były kopiowane przez innych rzemieślników w latach kiedy w Euro-pie nie obowiązywała jeszcze ochrona praw autorskich..
Matilde Malaspina (Uniwersytet Oksfordzki), w wystąpieniu zatytuło-wanym Early printed illustrations of Aesopian texts. An analysis within the
‘15th century Booktrade Project, zreferowała w jaki sposób można wyko-rzystać weneckie drzeworyty do prześledzenia kontaktów handlowych pomiędzy drukarzami w tym mieście. Praca ta powstała jako część europej-skiego projektu 15cBOOKTRADE(http://www.mod-langs.ox.ac.uk/resear-ch/15cBooktrade/). Autorka wykorzystała w tym celu ilustrowane drzewo-rytami druki Aesopusa (ok. 620–ok. 560 p.n.e.), wydawane kilkakrotnie w różnych ofi cynach wydawniczych w XV w. Uzyskane wyniki pozwalają prześledzić praktyczne sposoby prowadzenia fi rmy drukarskiej, poznać relacje handlowe między drukarzami, przepływ i ponowne wykorzystanie drzeworytów lub powielanie wzorów przez innych rytowników.
Sesję zakończyła prezentacja Vlada Atanasiu (Université de Fribourg), który przedstawił fi zyczną strukturę wizualizacji dokumentu zawierającego tekst i ilustracje w programie Crystal (Document and library visualization).
Wszystkie prezentacje są dostępne pod adresem http://www.cerl.org/
services/seminars/ dchforum2015seminar.
BOGUMIŁA WARZĄCHOWSKA
Biblioteka Teologiczna Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach