[…]81.
III
Po wyzwoleniu rozpoczęła się orgia wznowień książek przedwojennych. Przodowały w tym, rzecz jasna, wydaw-nictwa prywatne, goniące za szybkim zyskiem. Zaczęły się również pojawiać pierwsze nowe książki. Najczęściej
80 Grzegorz Lasota (1929–2014) – dziennikarz, krytyk literacki, scenarzysta i reżyser telewizyjny, laureat wielu nagród za twór-czość telewizyjną. W czasie wojny działał w Armii Ludowej i Związku Walki Młodych, po wojnie – w Związku Młodzieży Polskiej, członek Polskiej Partii Robotniczej, a następnie Pol-skiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Pisał dla „Nowej Kultu-ry” i „Przeglądu Kulturalnego”. Pracował w Telewizji Polskiej, był twórcą i prezenterem magazynu kulturalnego „Pegaz”
(1958–1969).
81 Pomijam obszerną partię tekstu, w której autor omawia zada-nia, jakie w socjalizmie spełniać powinna literatura dla dzieci i młodzieży, oraz poddaje ocenie treść tych utworów, które po-wstały do wybuchu II wojny światowej, przede wszystkim w po-zytywizmie i dwudziestoleciu międzywojennym.
stanowiły one apoteozę Armii Krajowej, „zachodnich sojuszników” itp. Do tego typu powieści należą: J.[adwi-gi] Korczakowskiej Pałac pod gruszą82, Z.[ofii] Lorentz Mali bohaterowie83, Barbary Brodeckiej Długa droga przed nami84. W tej ostatniej książce występuje młodzież nie-wiadomego pochodzenia, partyzantka o niewiadomych zadaniach, a bohaterem utworu w gruncie rzeczy jest pies Horacy. Książka należy do tak zwanych apolitycznych.
Jednakże jej apolityczność jest szyta zbyt grubymi nićmi.
Oto na przykład autorka od razu przeskakuje z ostatnich dni okupacji do już wyzwolonej Warszawy, ani jednym słowem nie wspominając o tym, kto Warszawę wyzwolił.
Wspomniane wyżej powieści należą do rozpowszech-nianego u nas przed wojną typu reakcyjnej powieści „har-cerskiej”.
Wszystkie elementy skautowskiego wychowania, opar-tego na ślepej, faszystowskiej dyscyplinie, najpełniej uwi-doczniły się w powieści Kamienie na szaniec A.[leksandra]
Kamińskiego, działacza ZHP85, autora szeregu prac z za-kresu personalistycznej pedagogiki. Kamiński nazwał swą książkę „opowieścią o wspaniałych ideałach br ate rst w a i s ł u ż by”.
Istotnie, cała książka stanowi zbeletryzowany wykład pedagogiki służby, pedagogiki bezmyślnego drylu, wy-chowania gorliwych i wiernych janczarów faszyzmu. Na-kreślone postacie młodych akowców, charakteryzujące się wszystkimi właściwościami „wodzów”, ludzi wyjątkowych, predestynowanych do przewodzenia innym, odbijających się od szarego tła otoczenia. Mit apolityczności młodzieży podtrzymuje Kamiński w swej książce (wydanej po
woj-82 J. Korczakowska, Pałac pod gruszą, Warszawa 1948.
83 Z. Lorentz, Mali bohaterowie, Łódź 1947.
84 B. Brodecka, Długa droga przed nami, Warszawa 1948.
85 Zob. s. 170, przyp. 69.
nie dwukrotnie) z całym uporem. Kamiński przedstawia działalność AK z cynizmem i zakłamaniem, wmawiając czytelnikom, że Armia Krajowa prowadziła z Niemcami walkę zakrojoną na szeroką skalę. Bezkrytyczna apologia działalności Armii Krajowej przeprowadzona zostaje pod przykrywką opisu drobnych, efektownych wypadków dy-wersyjnych, organizowanych w celu powstrzymania w ry-zach młodej masy żołnierskiej, rwącej się często do walki, oczekującej partyzanckiego czynu.
Na każdym kroku Kamiński fałszuje rzeczywistość.
Życie dwóch dzielnych chłopców, oszukanych przez zdradzieckie dowództwo AK, posłużyło Kamińskiemu do rozpowszechnienia legendy Armii Krajowej. Książka Kamińskiego, pełna niezdrowej, urzekającej romantyki, w s z e l k i e j pr z y go dy, w s z e l k i e j w a l k i , ślepego posłuszeństwa – stała się przewodnikiem wrogiego wpły-wu na nasze harcerstwo w pierwszym okresie po wyzwo-leniu.
[…]86.
86 Pomijam uwagi dotyczące innych utworów jako niezwiązane bezpośrednio ze sporem o książkę Kamińskiego.
(1956–1957)
Wśród książek [rubryka, fragmenty]
ALEKSANDER KAMIŃSKI: Kamienie na szaniec. Wyd.
czwarte, poprawione i uzupełnione. Wydawnictwo „Śląsk”
1956, s. 168, 4 nlb. Cena zł 7,00.
[…]88.
Jest to książka zarówno dla młodzieży, jak i dla doro-słych – o młodzieży. Jest fascynująca. Czyta się ją jednym tchem, bo napisana jest tak ciekawie, że niemal sensa-cyjnie – i czyta się ją po raz drugi, z uwagą i skupieniem, ze względu na jej treść głęboko wychowawczą, głęboko patriotyczną.
Spróbujmy dać ją do rąk młodzieży, spróbujmy pody-skutować o niej w bibliotekach i świetlicach. Co pomyślą o niej, jak ją odczują ci nawet najbardziej trudni i zdemo-ralizowani?
Nie wątpię, że wstrząśnie ich sumieniem i wyobraźnią.
Pewność swą czerpię z doświadczenia, które uczy nas, że
87 Teofil Syga, pseud. Credo (1903–1983) – prozaik, krytyk literacki i teatralny, bibliofil, eseista, varsavianista. W 1920 roku walczył w wojnie polsko-bolszewickiej. W czasie okupacji w podziemiu, żołnierz Armii Krajowej, redagował tajne czasopisma („Rzecz-pospolitą Polską” oraz „Dzień Warszawy”). Po wojnie związa-ny ze „Światem” i „Stolicą”. Znawca życia i twórczości Adama Mickiewicza, członek Oddziału Warszawskiego Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza.
88 Pomijam fragment, w którym autor wskazuje, że Kamienie są książką o bohaterskich postawach, godnych naśladowania.
każdy, nawet zatwardziały grzesznik, czytając książkę – rzecz to wysoce znamienna – bierze zawsze stronę po-krzywdzonego i szlachetnego przeciw mordercy i uciska-jącemu. Bierze stronę – to znaczy solidaryzuje się w sercu i myślach z prawdą i dobrem. Rzecz prosta, taka jego po-stawa uczuciowa nie czyni go jeszcze, i dodajmy: od razu, lepszym praktycznie. Uczynić ma to dopiero wychowanie na drodze długiej i żmudnej, zaznaczonej częstokroć na-wrotami do nawyków zwykłych i łatwych.
Książka Kamińskiego, bogata powabami pisarskimi i jasnością racji, stać się może poważną p om o c ą w y -c h ow aw -c z ą. Nie ma w niej bowiem moralizowania, czego młodzież nie lubi, nie ma deklaratywnego dydak-tyzmu; są w niej pokazani ż y w i lu d z i e, stający wobec niebezpieczeństw, wobec zagadnień wymagających na-tychmiastowej decyzji, ludzie urabiający swoje charaktery w twardej w a l c e.
Wartość Kamieni na szaniec uwielokrotnia się fak-tem prawdziwości, ścisłego i surowego autentyzmu opi-sywanych ludzi i zdarzeń. Wszystko bowiem, co dzieje się w książce, nie jest żadnym tworem fantazji, nie jest powieściową fikcją, nie jest wymyślone. Ta k by ł o.
Niechże zobaczą nasi młodzi przyjaciele, jakie przygody przeżywali ich starsi bracia, ile męstwa nosili w swych sercach, jak ofiarnie umieli walczyć, i niech – niektórzy z tych czytelników – przeprowadzą porównanie z własny-mi przygodaz własny-mi, z własnyz własny-mi czynaz własny-mi, z własnym ideałem życiowym. Książka Kamińskiego jest zbeletryzowanym, uromansowionym d oku me nte m i na to należy położyć głównie nacisk.
Ta książka wstrząsa wyobraźnią, ta książka uczy w i e r n o ś c i, uwydatnia piękno s ł u ż by narodowej.
[…]89.
Niechętnie rozstajemy się z książką, która nas tak głę-boko wzrusza. Dajmy ją młodzieży, niech przejdzie przez wiele rąk, niech trafia do serc. Niech będzie wiecznie żywą pamiątką poległych za wolność braci.
89 W tym miejscu pomijam fragment zawierający streszczenie Ka-mieni.