288
L a ta .
L ic z b a o z n a c z a j ą c a s to s u n e k k o n s u m c y i.
P r z y p u s z c z o n a ilo ś ć z b io ró w c o ro c z n y c h p s z e n ic y ja k o to :
1 8 1 6 1 8 0 9 , 0 0 0 , 0 0 0 kw arteró w
-1 8 -1 7 2 3 4 1 1 , 7 0 0 , 0 0 0 ditto.
1 8 1 8 2 4 0 1 2 , 0 0 0 , 0 0 0 d itto .
1 8 1 9 2 5 0 1 2 , 5 0 0 . 0 0 0 ditto.
1 8 2 0 3 2 0 1 6 , 0 0 0 , 0 0 0 ditto.
1 8 2 1 2 5 2 1 2 , 6 0 0 , 0 0 0 ditto.
1 8 2 2 2 7 0 1 3 , 5 0 0 , 0 0 0 ditto.
1 8 2 3 2 2 0 1 1 , 0 0 0 , 0 0 0 ditto.
1 8 2 4 2 3 0 1 1 , 5 0 0 , 0 0 0 d itto .
1 8 2 5 2 5 4 1 2 , 7 0 0 . 0 0 0 ditto.
1 8 2 6 2 6 0 1 3 , 0 0 0 , 0 0 0 ditto.
1 8 2 7 2 4 6 1 2 , 5 3 0 , 0 0 0 ditto.
C hociaż tab e lla pow yższa w stecz tylk o d o r o k u 1 8 1 6 dosięga , w ie d z ić ć j e d n a k należ y, że z b ió r w r. 1 8 1 3 , b y t j e d n y m z najob fitszy ch , z b ió r r. 1 8 1 4 b y ł d o b ry , śr e d n i; w r o k u zaś 1 8 1 5 z e b r a n o tak że o bficie, chociaż co k o lw ie k m n ić j j a k w 1 8 1 3 . K ie d y w r o k u 1 8 1 6 z b ió r ta k n ie s z c z ę ś liw ie u k o ń c z o n y m z o s t a ł, n a d m i a r y z 3 lat p o p rz e d n ic h by ły z a c h o w a n e i sta n o w iły zapas obfity, k tó ry w r o k u 1 8 1 7 szczęśliw ie o k r o p n e m u n ie d o s ta t k o w i , je ż e l i n ie g ło d o w i, z a p o b ie g ł.
P o d ł u g n a jśc iśle js z e g o oszaco w an ia, j a k i e z ro b ić p o tra fiłem , p o le g a ją c na z d a n iu o sób , k tó ry m ile m o ż n o ś c i d o k ła d n i e o stan ie zapasów pszenicy, p rz e d ro z p o c z ę c ie m k a ż d o ro c z n e g o z b io r u w ied zić ć p o tr z e b a , z n a jd o w a ło się
w A n g lii w r . 1 8 1 6 , o k o ło 6 , 1 5 0 , 0 0 0 k w a r te r ó w p s z e n ic y o sz czę d z o n ej z la t p o p rz e d n ic h . P rz y ją w s z y że is to tn i e ilo ść z n a jd u ją c ć j się w te d y w k ra ju p szenicy , ta k ą b y ła , w czćm m uszę się spuszczać na s k r u p u la tn o ś ć osób n a jd o k ł a d n ie j w ów czas z ty m p r z e d m io t e m o b e z n a n y c h , u ło ż y ł e m n a s tę p u ją c ą ta b e llę p rz y c h o d u i r o z c h o d u p sz e n icy , o d r o k u 1 8 1 6 d o te r a ź n ie js z y c h czasów .
Zbiór w roku 1 8 1 6 . Z a p a s z lat p o p r z e d n i c h 6 , 1 5 0 , 0 0 0 ...
D o w ó z z za g ra n ic y 7 7 1 , 3 3 0 ; z b ió r k ra jo w y w y d a ł w ty m r o k u 9 , 0 0 0 , 0 0 0 ...
O d ją w sz y n a sp o ż y c ie 1 3 , 2 0 0 , 0 0 0 o só b , 1 1 , 1 8 0 , 0 0 0 k w ar.; n a zasićw 1 , 3 0 0 , 0 0 0 . Z a p a su z lat p o p r z e d n i c h p o z o s t a j e ...
Zbiór w roku 1 8 1 7 . D o w ie z io n o z Ir la n d y i 1 0 3 , 1 0 7 ; z z a g ra n ic y 1 , 6 3 5 , 5 9 3 — 1 , 7 3 8 , 7 0 0 ; z e b r a n o
w k ra ju w ty m r o k u 1 1 , 7 0 0 , 0 0 0 ... 1 3 , 4 3 8 , 7 0 0 1 6 , 8 8 1 , 0 3 0 O d ją w sz y n a sp o ży cie 1 3 , 4 0 0 , 0 0 0 o sób ,
1 1 , 3 7 0 , 0 0 0 ; n a zasićw 1 , 3 0 0 , 0 0 0 . . . . . 1 2 , 6 7 0 , 0 0 0 Z a p a s u z la t p o p r z e d n i c h p o z o s t a j e 4 , 2 1 1 , 0 3 0 .
Zbiór w roku 1 8 1 8 . D o w i e z io n o z Irla n d y i 1 5 1 , 8 5 4 ; z z a g ra n i
cy 5 8 0 , 9 4 9 — 7 3 2 , 8 0 3 ; z e b r a n o w k ra ju
w ty m r o k u 1 2 , 0 0 0 , 0 0 0 ... 1 2 , 7 3 2 , 8 0 3 do p r z e n i e s i e n i a ... 1 6 , 9 4 3 , 8 3 3
3 7 k w a r te r ó w . 1 5 , 9 2 2 , 3 3 0 1 2 , 4 8 0 , 0 0 0 3 , 4 4 2 , 3 3 0 .
290
k w a r te r ó w . z p r z e n i e s i e n ia b y ło w r. 1 8 1 8 . . 1 0 , 9 4 3 , 8 3 3 O d ją w s z y n a s p o ż y c ie 1 3 , 6 0 0 , 0 0 0 o sób ,
1 1 , 5 5 0 , 0 0 0 ; n a z asiew 1 , 3 0 0 , 0 0 0 . . . . 1 2 , 8 5 0 , 0 0 0 Z a p a s u z lat p o p r z e d n i c h p o z o staje . . . 4 , 0 9 3 , 8 3 3 .
Zbiór w roku 1 8 1 9 . D o w i e z io n o z Irla n d y i 4 0 3 , 0 4 9 ; w ydał
z b ió r k ra jo w y w tym r o k u 1 2 , 5 0 0 , 0 0 0 . . 1 2 , 9 0 3 , 0 4 9 1 0 , 9 9 6 , 8 8 2 O d jąw szy n a s p o ż y c ie 1 3 , 8 0 0 , 0 0 0 o s ó b ,
1 1 , 7 3 0 , 0 0 0 ; na z asie w 1 , 3 0 0 , 0 0 0 _ _ _ _ 1 3 , 0 3 0 , 0 0 0 Z a p a su z lat p o p r z e d n i c h p o z o s t a j e 3 , 9 6 0 , 8 8 2 .
Zbiór ic rolcu 1 8 2 0 . D o w i e z io n o z Ir la n d y i 5 6 7 , 4 9 5 ; w y d a ł
z b ió r k ra jo w y w tym r o k u 1 6 , 0 0 0 , 0 0 0 . . 1 6 , 5 0 7 , 4 9 5 2 0 , 5 3 4 , 3 7 7 O d ją w s z y n a sp o ży cie 1 4 , 0 0 0 , 0 0 0 o só b ,
1 1 , 9 1 0 , 0 0 0 ; n a siów 1 , 3 0 0 , 0 0 0 ... 1 3 , 2 1 0 , 0 0 0 Z a p a s u z la t p o p r z e d n i c h p o zo staje . . . 7 , 3 2 4 , 3 7 7
Zbiór w roku 1 8 2 1 . D o w i e z io n o z Irla n d y i 4 6 2 , 9 6 3 ; w y d a ł
z b ió r k ra jo w y w tym r o k u 1 2 , 6 0 0 , 0 0 0 . . 1 3 , 0 6 2 , 9 6 3 2 0 , 3 8 7 , 3 4 0 O d ją w sz y n a sp o ży cie 1 4 , 2 0 0 , 0 0 0 o só b ,
1 2 ^ 0 9 0 , 0 0 0 ; n a sie w 1 , 3 0 0 , 0 0 0 ... 1 3 , 3 9 0 , 0 0 0 P o z o s t a je zap asu z lat p o p r z e d n i c h . . . . 6 , 9 9 7 , 3 4 0 d o p r z e n i e s i e n i a ... 6 , 9 9 7 , 3 4 0
z p r z e n i e s i e n ia , ja k o zapas z lat p o
p rz e d n ic h z o s t a j e ... 6 , 9 9 7 , 3 4 0 . Zbiór w roku 1 8 2 2 .
D o w i e z io n o z Ir la n d y i 4 0 0 , 0 6 8 ; z b ió r k r a
jow y w yd ał w ty m r o k u 1 3 , 5 0 0 , 0 0 0 . . . . 1 3 , 9 0 0 , 0 6 8 2 0 , 8 9 7 , 4 0 8 O d ją w sz y n a s p o ż y c ie 1 4 , 4 0 0 , 0 0 0 osób,
1 2 , 2 7 0 , 0 0 0 ; na n a s ie n ie 1 , 3 0 0 , 0 0 0 . . . 1 3 , 5 7 0 , 0 0 0 Z a p a s u z lat p o p rz e d n ic h p o z o s t a j e 7 , 3 2 7 , 4 0 8 .
Zbiór w roku 1 8 2 3 . D o w i e z io n o z Ir la n d y i 3 5 6 , 4 0 8 ; z k o l o n i j 1 0 , 6 5 2 ; z b ió r k ra jo w y w y dał w ty m r o k u
1 1 , 0 0 0 , 0 0 0 ... 1 1 , 3 6 7 , 0 6 0 1 8 , 6 9 4 , 4 6 8 O d ją w sz y n a sp o ży cie 1 4 , 6 0 0 , 0 0 0 o só b ,
1 2 , 4 5 0 , 0 0 0 ; n a n a s i e n ie 1 , 3 0 0 , 0 0 0 . . . 1 3 , 7 5 0 , 0 0 0 Z a p a su z lat p o p r z e d n i c h z o s t a j e ... 4 , 9 4 4 , 4 6 8 .
Zbiór w roku 1 8 2 4 . D o w i e z io n o z Irla n d y i 3 9 6 , 4 0 9 ; z kolonij
1 4 , 8 2 9 ; z b ió r k rajo w y w y d ał w tym r o k u
1 1 , 5 0 0 , 0 0 0 1 1 , 9 1 1 , 2 3 8
1 6 , 8 5 5 , 7 0 6 O d ją w sz y n a sp o ż y c ie 1 4 , 8 0 0 , 0 0 0 o só b ,
1 2 , 6 3 0 , 0 0 0 ; n a n a s i e n ie 1 , 3 0 0 , 0 0 0 . . . 1 3 , 9 3 0 , 0 0 0 Z a p a su z lat p o p rz e d n ic h z o s t a j e ... 2 , 9 2 5 , 7 0 6 do p r z e n i e s i e n i a ... 2 , 9 2 5 , 7 0 6
292
k w a rte r ó w . z p r z e n i e s i e n i a , j a k o z a p a s z lat po*
p r z e d n i c h z o staje . ... 2 , 9 2 5 , 7 0 6 . Zbiór w roku 1 8 2 5 .
D o w i e z io n o z Irla n d y i 3 1 4 , 8 5 1 ; z k o lonij 1 2 3 , 4 2 7 ; w p uszc zon o z z ag rań . 3 7 2 , 9 1 8 ,
z b ió r kraj. w y dał w ty m r o k u 1 2 , 7 0 0 , 0 0 0 . 1 3 , 5 1 1 , 1 9 6
T o ,
4 3 6 , 9 0 2 O d ją w s z y n a sp o ży cie 1 5 , 0 0 0 , 0 0 0 o só b ,1 2 , 8 1 0 , 0 0 0 ; n a zasićw 1 , 3 0 0 , 0 0 0 ... 1 4 , 1 1 0 , 0 0 0 Z a p a s u z lat p o p r z e d n i c h z o s t a j e ... 2 , 3 2 6 , 9 0 2 .
Zbiór w roku 1 8 2 6 . D o w i e z i o n o z Irla n d y i 4 0 4 , 1 1 2 ; z k o lo nij 2 8 , 9 9 9 ; w p u szc zo n o z z a g ra n ic y 2 6 8 , 2 3 4 ,
z b ió r kraj. w yd ał w ty m r o k u 1 3 , 0 0 0 , 0 0 0 . . 1 3 , 7 0 1 , 3 4 5 1 6 , 0 2 8 , 2 4 7 O d ją w sz y na sp o ż y c ie 1 5 , 2 0 0 , 0 0 0 o só b ,
1 2 ^ 9 9 0 , 0 0 0 ; n a zasiew 1 , 3 0 0 , 0 0 0 ... 1 4 , 2 9 0 , 0 0 0 Z a p a su z lat p o p r z e d n i c h z o s t a j e ... 1 , 7 3 8 , 2 4 7 .
Zbiór w roku 1 8 2 7 . D o w i e z io n o z Irla n d y i 3 9 6 , 0 1 8 ; z k o lo nij 4 9 , 6 6 7 ; w puszczono z z a g ra n ic y 5 1 1 , 3 4 4 ,
z b ió r k ra j. w y d ał w ty m r o k u 1 2 , 5 0 0 , 0 0 0 . 1 3 , 4 5 7 , 0 2 9
T
m9|T,276
O d ją w s z y n a sp o ż y c ie 1 5 , 4 0 0 , 0 0 0 o só b,
1 3 , 1 7 0 , 0 0 0 ; n a zasićw 1 , 3 0 0 , 0 0 0 ... 1 4 , 4 7 0 , 0 0 0 Z ap as n a r. 1 8 2 8 szaco w ać n a le ż y n a . . . 7 2 5 , 2 7 6 .
Z e tak m a ł a w is to c i e ilo ś ć p o z o sta je w zap asie, d o w o d z ą ś w ia d e c tw a w ielu o só b , do k tó r y c h w ty m w z g lę d zie w r ó ż n e stro n y kró le stw a p is a łe m , j a k o tć ż i k o m - m issarzy z b ić r a ją c y c b po r ó ż n y c h m i a s t a c h ta r g o w y c h w ia d o m o ś c i o h a n d lu z b o ż o w y m .
Z a p y ta n i e b yło im w te n p o d a n e sp o só b : „ C z y ilo ść p s z e n ic y z n a jd u ją c ć j się w r ę k u ro ln ik ó w i h a n d la r z y z o k o licy ich m ie js c a p o b y tu , b y ła p rz y z b io r z e 1 8 2 7 g o , tak w ie lk ą j a k zazw yczaj?” O d p o w i e d z i n a to p y ta n ie o tr z y m a n e b y ły n a s tę p u ją c e : 1 4 2 o d p o w ie d z ia ło , ż e d a
le k o j e s t m n ie j z b o ża j a k zw ykle; w ie lu z n ic h n a w e t, że to z m n i e js z e n ie b y ło n a d zw y czajn e ; 1 2 o d p is a ło , że ta sa m a ilo ś ć co d aw n ić j; a 5 , że m o ż e t r o c h ę w ię c e j ja k zw y kle.
N i k t m o ż e tyle o te m p r z e k o n a n y n ie j e s t ja k j a , do ja k i c h b łę d ó w z u p e łn a w iara w p o p rz e d z a ją c ą t a b e l l ę d o - p ro w a d z ić b y m o g ł a ; n ie u ło ż y łe m te ż je j w c e lu o tr z y m a n ia dla n ić j z u p e łn e j u f n o ś c i, k tó r ć j sam n ie czu ję. N i e należy w szak że z u p e ł n i e j e j l e k c e w a ż y ć , g dyż p o słu ży ć m o ż e za zasadę, z k tó r e j k ilk a w ażn y ch w n io sk ó w r o z w in ą ć p o tra fim y . N ie m asz w cale, a lb o b a r d z o m a ł e ty lk o z a c h o d z ą b łę d y w o s z a c o w a n iu z w ię k s z a n ia się l u d n o ś c i w k ra ju n a sz y m , w o k r e s i e 1 2 o s ta tn ic h lat. S t o s u n k o w a p ło d n o ś ć , w ty m s a m y m p r z e c i ą g u czasu, j a k o o b r a c h o w a n a z tylu ro z lic z n y c h p o d a ń , ile z res ztą ic h ty lk o z e b r a ć b y ło m o żn a, n a le ż y się s p o d z ie w a ć że o wie
l e z p ra w d ą się n i e m ija ła. Oznaczenia wszakże ilości bezwzględnych w produkcyi zboża, będą zaw sze p rzy
puszczeniami bez żadnej pow agi
N ie m a w A n g lii d o sta te c z n y c h w ia d o m o ś c i o lic z b ie a k ró w pola p o d u p r a w ą zbo ża na c h lć b z o s t a ją c y c h , ani
294
n a w e t o o g óle ty c h , k tó r e są p o d p łu g i e m . N i e p o d o b n a o znac zy c z ja k ą ś p e w n o ś c ią ś r e d n ie g o p lo n u p sze n icy n a a k rz e , lu b n a w e t p lo n u w z g lęd em w y siew u . W i d z i a ł e m ra c h u n k i folw arkó w , w k tó ry c h pszen icy, l C t e zia rn o o trzy m a n o , in n e zn o w u g d z ie w ięcej ja k 4 V 2 n ie w ydaw ała.
W p o p rz e d n ie j ta b e lli p rzy ję to , że p sz e n ic a 9 zia rn o w y d aje; je s tt o w szakże p rz y p u s z c z e n ie , k tó r e g o a n i d o w ie ś ć , ani zap rzec zy ć n ie m o ż n a , d o p ó k i d o k ła d n ie js z y c h w ty m w zg lędzie n ie b ę d z ie m y p osiadali w ia d o m o ś c i.
R ó w n i e j e s t tr u d n o o zn aczy ć r o c z n ą k o n s u m c y ą p sz e n ic y ; zw y kle r a c h o w a n o k w a r te r ( 21 /2 k o r c a p o l
sk ie g o ) n a o s o b ę do ro k u , lic z ą c w e d ł u g liczby b o c h e n k ó w c h lć b a u b o g i m w n i e k t ó r y c h o k o lic a c h p rz e z zarz ą
dy m i e js c o w e ty g o d n io w o r o z d a w a n e j.
W tćj tabelli lic z o n o ją n iż ć j, to je st po t r o c h ę w ięcćj j a k 6 % buszla (1 k o rz e c 2 7 g arcy poi.) r o c z n i e n a o s o b ę ; r ó w n ie b y ło b y tr u d n o p o w ie d z ie ć , k tó ry z tych d w ó c h s t o s u n k ó w is to tn ie j e s t słuszny , lu b k tó r y z n i c h r z e c z y w iś c i e m a m i e js c e .
C h o ciaż w y p ad k ó w n i e k t ó r y c h ś c iś le d o w ie ś ć n ie m o żna, są w s zak że m ię d z y n i e m i i z u p e łn i e p e w n e , np . li
c z b a k o n s u m e n tó w ; i n n e b a rd z o d o p ra w d y p o d o b n e n p . s to s u n k o w a p ł o d n o ś ć ró ż n y c h l a t ; i o n e to w ła śn ie n a p ro w a d z a ją n a b a rd z o w ażn e w n io sk i.
P ł o d n o ś ć r o k u 1 8 2 0 b y ła do p ło d n o ś c i r o k u 1 8 1 6 , w s t o s u n k u ja k 1 6 d o 9 ; a w e d łu g p rz y p u s z c z o n y c h ilości, ró ż n ic a p o m ię d z y z b io r a m i w y n o s iła 7 , 0 0 0 , 0 0 0 k w a r
t e r ó w p sz e n ic y .
N a jw ię k sz a ilo ść p s z e n ic y j a k a w c ią g u r o k u j e d n e g o ze w szy stk ich cz ę śc i św iata, licząc w to i Ir la n d y ą ,
d o A n g lii p rz y w ie z io n ą została, w yn osiła 1 , 7 3 8 , 0 0 0 k w a rte r ó w . C ały do w óz w p r z e c i ą g u o sta tn ic h lat 1 2 , w y n o s ił 6 , 7 8 0 , 0 0 0 , lu b w p rz e c ig c iu r o c z n d m , 5 6 5 , 0 0 0 k w a rte r ó w .
Z m i a n y w p r o d u k c y i ró ż n y c h lat są p ra w ie ró w n e ilo ś c i p sz e n ic y w p r z e c i ę c iu r o c z n ie d ow o żo n ej; cała za ś ilo ść w latac h 1 2 , n ie jest ró w n ą r ó ż n ic y d w ó c h lat p o je d y n c z y c h . Z te g o w n ie ś ć m o ż n a , j a k m ały m ó g ł b y ć
w p ły w p rzyw oz u z I r la n d y i i o b c y c h k ra jó w n a ce ny p sz en icy , w p o r ó w n a n iu z w p ły w e m j a k i w ła sn a nasza p r o d u k c j a na te c e n y w yw arła. N ie s ł u s z n ie , ja k się z d a j e , p r z y p is y w a n o z m i a n ie w a rto ś c i p ie n ię d z y , s k u t k ie m u r z ą d z e ń b a n k o w y c h p o w stałej, w p ływ tak wielki n a c e n y zboża. R ó ż n ic a w w y m ie n ia n iu p a p ie r ó w naszych, na b rz ę c z ą c ą m o n e t ę , j a k te g o p a n T o o k e do w od zi, n ie wy
n o siła w p ie rw s z y c h 1 2 l a t a c h , ś c i e ś n i e n i a d z iałań b a n k o w y c h , n a d 4 % , a n i też w p rz e c ię c iu 5 n a s tę p n y c h lat w ięce j n a d 2 0 % ; a w id z ie liśm y , że różn ica p r o d u k c y i z b o ż a p o m ię d z y d w o m a z ty c h ż e lat p rzes z ło 8 0 % w y n o siła.
J a k i k o lw ie k w pływ p rzez 1 7 I e t n i o k r e s sw e g o is tn i e n ia , ś c i e ś n ie n i a b a n k o w e n a p o d n i e s i e n i e c e n w y w rz ć ć m ia ły , p o d r z ę d n y m w szakże o n b y ć m u siał, w p o r ó w n a n iu ze s k u t k a m i , j a k i e z m ia n y p ło d n o ś c i p ór, w p r z e c i ą g u lat 1 2 , o d c zasu z n ie s ie n i a ty c h o g ra n ic z e ń , wy
w arły.
N i e m a p o tr z e b y szaco w a ć zw ięk sza n ia się liczby m i e szk a ń c ó w do w y ż y w ien ia , gdyż o n o , ja k o p r o s te licze nie, ż a d n y m p r a w ie n ie u leg a p o m y ł k o m . G d y b y z w ięk sza
n ie się to , w ty m sa m y m i n adal m ia ło p o stę p o w a ć sto s u n k u , o c z e m w ątpić n i e n ależ y , a k o n s u m c y a p sz e n ic y
j e d n y m z n im p o stę p o w a ła k r o k i e m , c z e g o się s p o d z i ć w ać p o tr z e b a , w k r ó t c e d o jd z ie m y do te g o , iż d a le k o m n ić j ja k p o tr z e b y n a sz e w yniosą, p ro d u k o w a ć b ę d z ie m y , n ie lieząc n a w e t na l a t a , k tó r e tak że p rz y p a ś ć m u s z ą , w k tó r y c h w iększy lu b m n ie js z y n ie u r o d z a j n as n a w ied zi.
U p r a w a k arto fli byw a za p o ży te c z n y ś r o d e k zaradczy, dla le p s z e g o w y sta rc z e n ia p rz y n ie d o s ta t e c z n y c h z b io ra c h u w a ż a n ą ; lecz je ś li te n ś r o d e k w yżyw ienia w k ra ju ja k im u ż y ty m byw a, nie j a k o r a t u n e k n a p r z y p a d k o w e złe, lecz ja k o g łó w n y ś r o d e k u tr z y m a n ia lu d u , w ted y zd aje się, iż o n ra c z e j w p ły n ie n a pomnożenie konsumentów te g o p o k a r m u (czyli u b o g ic h ) , niż na zwiększenie dostawy le p s z e g o r o d z a ju ży w n o ści.
P o k a z u j e się, że liczb a m ie s z k a ń c ó w n ajs p ie szn iej p o w ięk sza się w ty c h k ra ja c h E u r o p y , g d z ie ich n a jw ię k s z a c z ę ś ć n ic n ie p o s ia d a j ą c , z d z ie u n e g o tylko u tr z y m u j e się z a r o b k u . W P r u s ie c h , D a n ii i in n y c h k r a ja c h sta łe g o l ą du, k tó r e j a k w ia d o m o są n a ju b o ż s z e , j a k o też w Ir la n d y i, p o w ię k s z a n ie się lu d n o ś c i g łó w n ie k a rto fla m i ż y ją c ć j, b y ło silniejsze, o d w zro stu k a p ita łu , k tó ry m ó g ł b y ć s to s u n k o w o u ży ty m n a j e j z a tr u d n ie n i e ; a je ż e li g łó w n y p r z e d m i o t ich p o ż y w ie n ia (k arto fle), k ie d y n i e do p isz e, n ie d o s ta t e k i c ie r p ie n i a w w y s o k im p o d n o sz ą się s to p n iu i n a jb a r d z ie j n a p r z e d n ó w k u im d o k u czają.
R z ą d h a n o w e r s k i tak z r o c z n y c h zbiorów', j a k i g a t u n ków r o ś l i n u p r a w i a n y c h , ś c i s łe u tr z y m u j e r a c h u n k i . O k a z a ło się z r a p o r tó w o p e w n ć j lic z b ie p o w ia tó w te g o k ró le s tw a ,t k tó r e m n i e p o d a n o , że z w ię k sz e n ie się lu d n o ś c i od r o k u 1 8 1 7 do 1 8 2 6 , wry no siło 1 2 , 0 0 0 o s ó b ; a w tym sa m y m p rz e c ią g u c zasu z w ię k sz e n ie się liczby
296
a k r ó w p o d k a rto fle u p r a w ia n y c h 9 4 5 w y no siło ; czyli że z w ię k sz e n ie się liczby k o n s u m e n tó w 9 — 1 0 ° / o w y n o siło , k ie d y liczb a a k ró w p o d k a rto fle s p r a w ia n y c h , ty lk o o 5 — 6 % p o m n o ż o n ą została. N i e m o ż n a d o w y p ad k u te g o ta k w ie lk ió j p rzyw iązy w ać wagi, ch o cia ż o n o k a z u je , że u p ra w a ro ś lin y tej, n i e ta k n a d zw y cza jn ie ja k w ielu p r z y puszczało, po stąp iła. Z d a je m i s i e , ż e u p ra w a kartofli r ó w n ie j e s t u p o w s z e c h n io n ą w H a n o w e r z e , j a k w e wszy
s t k ic h in n y c h k r a ja c h s ta łe g o lą d u k tó r e z w ie d z ałem . U żyw ają ic h t u p o w s z e c h n ie do p a le n ia w ó d k i , j a k o te ż n a p o k a r m dla ludzi i b y d ła .
W te r a ź n ie js z y c h o k o lic z n o ś c ia c h , n ie p o d o b n a w b a r d z o ubogich krajach o b e j ś ć się b e z u p r a w y k a rto fli, a n i ż a d n y m s p o s o b e m jój zm n ie js z y ć , p o m i m o że o n a n i e j e s t ś r o d k i e m z arad cz y m p rz eciw z łe m u , k tó r a j e trap i, a b y ć m o ż e , że n a w e t j e s t j e d n ą z p rzy czy n ic h n i e doli.
N i e ta k i j e s t stan A n g lii: w y ro b n ic y n a si n i e są z m u s z e n i żyw ić się n a jlic h s z y m p o k a r m e m ; n a ju b o ż s i n a w e t, u tr z y m y w a n i ze s k ł a d e k n a u b o g ic h , w w ła sn y ch m i e s z k a n ia c h , i p o u m ie s z c z a n i w d o m a c h p rz y tu łk u i p r a cy po szpitalach, i in n y c h d o b r o c z y n n y c h z a k ła d a c h n i e s ą z n ie w o le n i, ja k to się w b ie d n i e js z y c h k r a ja c h w p o d o b n y c h o k o li c z n o ś c i a c h dziać zw y k ło , żyć w y łą c z n ie k arto fla m i. W s z y s c y d o stają j a k i ś ro d z a j zb o ż a , a w p o łu d n i o w y c h p ro w in c y a c h p o w ię k szć j c z ę śc i p s z e n ic ę . W i ę c ć j m o ż e c z a se m c ie r p ią tacy, którzy z u p e ł n e m u n i e d o s t a t k o w i je s z c z e n i e ulegli, lu b k tó r y m ich m iło ś ć w łasn a n ie dozw ala g m i n y p ro s ić o z a p o m o g ę , od ty c h k tó rz y je j w in n i sw o je u tr z y m a n i e ; klassa ta stano w i j e d n a k m a ł ą b a rd z o ty lko cz ą stk ę m ie sz k a ń c ó w W i e l k i e j
3 8
298
B ry ta n ii i p o m ię d z y n ie m it o u p o w s z e c h n iło się u ż y c ie k a rto fli.
T r u d n o j e s t p o jąć , n ie z n a ją c szczegó łów p o w ię k s z e n ia u p ra w y k a rto fli w ró ż n y c h k ra ja c h do ty czą cy ch , że k ie d y o d r o k u 1 8 1 6 do 1 8 2 8 , lu d n o ś ć w A n g lii u r o s ła o p rz e s z ło 2 , 0 0 0 , 0 0 0 k o n s u m e n tó w , tyle k a rto fli na s p o życie j a k o ż y w n o ś ć o k a zało się, iż o n e w y starczyły n a w y ży w ien ie c zw artć j części le jz w ię k s z o n ć j lu d n o ś c i. G d y b y c a łą ilo ść kartofli, j a k o istotn y d o d a te k n a p o k a r m dla lu d u p rzy jąć m o ż n a , w ięk szą w te d y z w ró cić p o w i n - n y b y na s i e b ie uw agę; lecz w ia d o m o , iż w m i a r ę j a k n a
w óz w fo lw a r k u j a k i m d a je się p o d k a rto fle , o tyle z m n iejsza się ilość j e g o p o d z b o ż e użyta.
J a k i e k o l w i e k sk u tk i p o w ię k s z e n i e u p ra w y k a rto fli spraw iać m o ż e , szczęśliw e p o ło ż e n i e w ięk szćj c z ę śc i m i e szk ańc ów A n g lii p rę d s z e s t o s u n k o w o s p o w o d u je p o m n o ż e n ie z b io r u ta k o w y c h , ja k tej klassy, k tó r a w y łą c z n ie k artofla m i żyje; z re s z tą klassa n iż sza je d n o s ta jn ie j d a le k o b y t swój p o lep sza , an iże li go wyższa p o g o rs z ą . Ś r e d n i a klassa liczn iejszy ch d a le k o o tr z y m u j e p rzy b y lcó w z n iż - szój, an iże li n iższa ze ś r e d n ie j. J a s n o to się o k a z u je z w ie lk ie j liczby sch lu d n y ch d o m k ó w , k tó re niższa k las
sa p o całej A n g lii stawia, w z a m ia n za z n ik a ją c e s z y b k o p o w szy stk ich h r a b s t w a c h , p r z e p e ł n i o n e i o d ra ż a ją c e ch a łu p y d a w n ić j p rzez r z e m i e ś l n i k ó w z a m ie sz k iw a n e . P o p ie r a to z d a n ie ta k ż e , zw iększo ny o d b y t w szystkich r z e czy, sta n o w ią c y c h w ygo dy klassy lepićj c o k o lw ie k o d u b o g i c h się m a ją c ć j. I tak : w o s ta tn ic h 1 2 latach z w ię k sz o n y o d b y t m y d ła , św ićc, s k ó r , c u k r u , i t. p. ja w n ie w y k a z u je , że z w ię k s z e n ie się liczby m i e s z k a ń c ó w g ló
-w n ie n a stą p iło -w k la s sie n ie z m u s z o n ć j -w y łą c z n ie ży-wić się n a jlic h s z e m i p o k a r m a m i .
D o d a ć tu je s z c z e należ y, że z w ię k sz e n ie się s u m m y k apitałó w s k ła d a n y c h do ro z lic z n y c h kass o s z c z ę d n o ś c i , k tó ra w przeciągu lat kilku z dwóch na czternaście m i
lionów funtów szterlingów urosła, in n y m z n o w u j e s t d o w o d e m p o lep s z en ia się s ta n u klassy, o j e d e n lu b dw a ty lk o sto p n ie w yżej od p ro s ty ch w y r o b n ik ó w sto ją c ć j, i lepszych ja k k a rto fle używ ającej p o k a r m ó w .
R o k , k tó ry p o kry zie b a n k o w e j 1 8 2 5 g o n a s tą p ił, p rz e s z k o d z ił m o ż e , a n a w e t z a p e w n ie , p o stę p o w i d o b r e g o b y tu w k ra ju , i s z y b k i e m u w zra sta n iu s p o ż y w a n ia p s z e n ic y , k tó r e b e z tć j p rz e s z k o d y b e z z w ło c z n ie b y ło b y n a stąpiło. S k u tk i w s tr z ą ś n ie n ia te g o z u p e łn i e ju ż p r a w ie m in ę ły ; a p o n ie w a ż m a m y n a d z ie ję r o b i e n i a n o w y c h p o stęp ów , k tó ry c h ro z w ija n ie się o w y m w y p a d k ie m w strzy
m a n e zo sta ło , w ięc je d n o s ta j n ie w z ra sta ją c e g o ż ą d a n ia n a p sz e n ic ę sp od zie w ać się n a m należy.
O k a ż e m y te ra z , że g d y b y p o t r z e b n ą n a m j ć j ilo ść w z n a czn ej c zęści z z ag ran icy sp ro w ad za ć w yp ad ło , s p o - d zićw ać się n ie m o ż n a , ż e b y to b e z w ie lk ie g o p o d w y ż sz e n ia cen , k tó r e b y n a m b a r d z o u c ią ż liw ć m b y ło , d a ło się w y k o n a ć . N a k ra jo w ą naszę p r o d u k c y ą ch o ć n i e w y ł ą c z n i e , p rz y n a jm n ie j g łó w n ie zw ażaćby n a m należ ało.
G łó w n ie n a p iln o ś c i, p r z e m y ś le i o s z c z ę d n o ś c i w u p r a w ie z ie m i n asz y c h w sp ó ło b y w a te li ro ln ik ó w p o le g a ć p o w in n iś m y ; g dy ż sp u s z czan ie się n a k o g o k o l w i e k g d z i e in d z ie j, m o g ł o b y się n a m okazać z a w o d n e m , w czasie n ie d o s ta t k u u n a s pszen icy.
P o d sto so w n ą i is to tn ą tylko o p ie k ą , b ę d z ie r o l n ik a n g ielsk i w s ta n ie d o starcz y ć za pasów n a p o tr z e b y o g ó łu ;
300
a g d y b y dla b r a k u ta k i ć j o p i e k i , r o c z n e j e g o z b io ry 0 w i e l e się z m n ie js z y ć m ia ły , b r a k ta k o w y , w ię k sz y m tylko d alek o k o sz te m da się z astą p ić , j a k b y n a k ła d y n a ta k ą o p ie k ę k r a j o w e g o ro l n ic t w a w y nio sły (*).
D la w y k azan ia z j a k ą tr u d n o ś c i ą sta łe g o lą d u E u r o p y o tr z y m a ć b y m o ż n a w y s ta r c z a ją c ą ilość zb o ża, n a z a stąp ie
n ie u n a s b r a k u p o w sta łe g o po n ie u r o d z a ju p o d o b n y m j a k w r. 1 8 1 6 , d o b r z e b ę d z ie p o z n a ć is to tn e n a d m ia ry p sz e n ic y w k r a ja c h tć j c z ę śc i św iata o trz y m y w a n e , po o d lic z e n iu ilo śc i na w y ży w ien ie w łasn y c h jć j m ie s z k a ń ców p o tr z e b n e j.
P r u s y są k ra je m , k tó r y n a jw ię k s z ą p o sia d a ilość w y
w o z o w e g o zb o ż a . P o n ie w a ż zaś p s z e n ic a z p ro w in c y j n a - d r e ń s k ic h , j e d y n i e do n id e r la n d z k ic h p o rtó w w y w o żo n ą
1 ta m w c a ło ś c i s p o t rz e b o w a n ą b y w a , przy o g ó ln y m z a te m r z u c i e o k a n a w y w ó z t e g o k r a j u , w cale n a n ią zw ażać n i e n ależ y. W ą t p i ę , ż e b y c z ę ś ć je j ja k a k o l w i e k m ia ła b y ć z M 'u nster do W e z e r y lu b E m s s p r o w a d z o n ą ; c h o ć m i a sto to z o s la tn ie m , p o łą c z o n e j e s t k a n a łe m , tr a n s p o r t w o dn y j e s t n a n im , w szelak o ta k k o szto w ny , że s p ł a w i a n iu z b o ża z a p o rę stan o w i. W i e l k a ilo ś ć p sz e n ic y p o c h o d z i z M a g d e b u r g a i p ro w in c y j s ą s i e d n i c h n a d E l b ą p o ło ż o n y ch ; sp ła w ia n ą b y w a w c a ło ś c i d o H a m b u r g a i sta n o w i c z ęść w yw ozu z te g o m iasta. W o g ó ln y m ty m p r z e g lą d z ie n ale ż y n a m z a te m w s p o m n i ć ć ty lko o P o m e r a n i i , z a c h o d n ic h i w s c h o d n ic h P r u s i e c h .
(* )W teraźn iejszy ch czasach, z d an ie p o w sze ch n e p ra w ie w A n g lii p rzem aw ia za z n ie sien ie m tej opieki; ra c h u ją c b o w iem n a zn ak o m ite postęp y w ro ln ictw ie poczynione, w noszą że ro ln ik a n g ie lsk i w iększe p lo n y m ając i s k rz ętn iej g o sp o d a ru ją c o d ro ln ik ó w n a s ta ły m lądzie E u ro p y , ju ż bez tej tak zn aczn ej opieki o b e jś ć się p o trafi.
P. tłumacz.
W p r z e c i ą g u lat d z iew ię ciu (od 1 8 1 9 d o 1 8 2 7 w łą c z n ie ) ca ły wywóz w yno sił 1 , 9 7 1 , 5 7 7 k w a rte r . ( 4 , 4 3 6 , 0 4 3 1/a k o r. p o ls k .), co, r o c z n ie w p rz e c ię c iu 2 1 9 , 0 6 4 k w a rte r ó w ( 4 9 2 , 8 9 4 k o r. polsk.) w ynosi; s u m m a ta z aw iera wszyst- k ę p s z e n i c ę , k tó r a r ó ż n e m i r z e k a m i do m o r z a z P o l s k i sp ła w ia n ą b y w a . P o n ie w a ż p ru s k a p sz e n ic a tr z e c ią część te j s u m m y w ynosi ( n i e j e s t o n a n a jle p sz ą w g a t u n k u ) , pszenicy p o lsk ićj, z a te m b ę d z ie r o c z n i e o k o ło 1 4 0 — 1 5 0 ty s ię c y k w a r te r ó w ( 3 1 5 , 0 0 0 — 3 3 7 , 5 0 0 k o r. polsk.); j e s t o n a j e d n a k w c z ę śc i po dlejsza w g a tu n k u od zw yk łej a n g ie ls k ie j. Z p r o d u k c j i ro c z n e j w P o ls c e b yw a w p r z e c ię c iu o k o ło 1 0 0 , 0 0 0 k w a rte r ó w ( 2 2 5 , 0 0 0 k o rc y ) p s z e n ic y lepszój od a n g ie ls k ie j, k tó ra p o m o k r e m tu żniwde, o k o ło 1 0 szil. ( 2 0 złp.) d ro żó j o d n aszej w p r z e c ię c iu się s p r z e d a je .
W y w ó z z k się stw M e k l e m b u r s k ic h , w y n o sił w d w u n a stu l a t a c h , o d 1 8 1 6 do 1 8 2 7 w ł ą c z n i e , 4 4 7 , 0 6 2 k w a r t e r ó w ( 1 , 0 0 5 , 8 8 7 V2 k o r. p o ls k .), czyli w p r z e c i ę c iu r o
czn ie 6 6 ; 4 5 6 k w a r te r ó w ( 1 4 9 , 5 2 6 k o r. polsk.).
W y w ó z z D a n ii wraz z H o ls z t y n e m iS z l e z w i g e m w s i e d m i u latach, od 1 8 2 0 — 1 8 2 7 w łącz n ie , w y n o sił 7 3 0 , 5 7 1 k w a r te r ó w ( 1 , 6 4 3 , 7 8 4 3/4 k o r c y ) , co w p r z e c i ę c iu r o c z n ie 1 0 4 , 7 6 8 k w a r te r ó w ( 2 3 5 , 7 2 8 k o r. polsk.) u czy ni.
H a m b u r g , g łó w n ie za s k ła d u w ażać należy, c h o c ia ż p rz e z to m ia sto w szelka p s z e n ic a p o b r z e g a c h E l b y z b i e ra n a do o d le g ły c h k ra jó w w y p ro w a d z a n ą b y w a. W d z ie się c iu la ta c h o d 1 8 1 8 do 1 8 2 7 w łącz nie, w y n o sił cały w yw óz 6 7 5 , 7 7 4 k w a r te r ó w ( 1 , 5 2 0 , 4 9 1 Vi k o r. p o lsk .);
n a to p rz y w iezio n o z g łę b i k ra ju 4 3 4 , 1 9 2 k w a rte r ó w ( 9 7 6 , 9 3 2 k o r. polsk.), o k a z u je się w ięc, że n a d m i a r o k o licy, k t ó r a dla swój p sz e n ic y , tutejszy p o r t za wywozo
302
wy uw ażać m o ż e , w p rz e c ię c iu w ty c h d z ie s ię c iu latach 4 3 , 4 1 9 k w a rte r ó w ( 9 7 , 6 9 2 % k o r. po lsk.) r o c z n ie wy
no sił.
W y w ó z z B r e m y w y n o sił p o d łu g j e d y n e g o , d o k ł a d n e g o o b r a c h u n k u , który w tym w zg lędzie o tr z y m a ł e m , 1 , 8 5 0 k w a rte ró w ( 4 , 1 6 2 V2 k o r. polsk.) r o c z n i e . C a ła zate m s u m m a r o c z n e g o w y w o z u z tych o k o lic , w ynosi co do pszenicy ja k n a s tę p u je :
k w a rte r y k o r . p o ls k ie
P r u s y 2 1 9 . 0 6 4 — 4 9 2 , 8 9 4
M e k l e m b u r g 6 6 , 4 5 6 — 1 4 9 , 5 2 6
D a n i a ... 1 0 4 , 7 6 8 — 2 3 5 , 7 2 8 H a m b u r g . ... 4 3 , 4 1 9 — 9 7 , 6 9 2 % B r e m a ... 1 , 8 5 0 — 4 , 1 6 2 % 4 3 5 , 5 5 7 — 9 7 9 , 9 9 3 % . W y w ó z c o ro c z n y tćj m a łć j ilości p s z e n ic y , ja k o też s z y b k o w zrastająca w e w n ę trz n a k o n s u m c y a , z m n iejszy ły j ć j zapasy w p ó łn o c n ó j E u r o p i e , w b a rd z o w y so k im sto
p n iu , j a k to pow yżćj ju ż o k a z a n o . Cały te n zapas, w raz z r o c z n y m w y w ozem w szystkich k ra jó w , k t ó r e m a ją n a d m ia ry psz enic y, g d y b y g o w j e d n y m r o k u d o A n g lii p rzy słan o, n ie b y łb y w ystarczył na z a p o b ie ż e n ie n ie d o s ta t k o w i , k tó ry w s k u t e k n ie u r o d z a ju 1 8 1 6 r o k u p ow stał.
W e w szy stk ich m i e js c a c h , k tó r e z w ie d z a ł e m , s ta ra łe m się p o z n a ć zapasy p r z e s z ło r o c z n e g o zb oża, z p o c z ą t k ie m z b io r u w r. 1 8 2 7 ; g d z ie zaś sa m n ie b y ł e m , listo w ne o tr z y m y w a łe m w ia d o m o ś c i, 'przynajmniej o ilości pszenicy znajdującej sig na składzie w spichlerzach, o d o s ó b , n a k tó r y c h s u m i e n n o ś ć s p u ś c ić się m o g łe m .
C o do cesa rstw a ro s s y js k ie g o , ż ad ny m s p o s o b e m d o k ład n y ch n ie m o g ł e m o trz y m a ć w iad o m o ści; lecz ile z d e
-k r e t a z a -k a z u ją c e g o w yw óz z b o ż a , -k tó ry w r o -k u zeszłym ( 1 8 2 7 ) w y d an y z o s t a ł , sąd zić m o g ę , z a p e w n i e żad n e p r a w ie ta m n ie z n a jd u ją się n a d m ia ry p szenicy .
W e d ł u g w i a d o m o ś c i, u d z ie lo n y c h m i p rzez p. G ib so n k o n s u la w G d a ń s k u , p o d d. 3 sty cznia 1 8 2 8 r., za
p a sy w z a c h o d n i c h i w sc h o d n ic h P r u s i e c h b y ły n a s t ę p u ją c e :
k w a r te r y k o r. p o ls.
G d a ń s k ... 2 3 0 , 6 0 0 — 5 1 8 , 8 5 0 E l b l ą g ... 4 8 , 0 0 0 — 1 0 8 , 0 0 0 K r ó l e w i e c ... 1 6 7 , 0 0 0 — 3 7 5 , 7 5 0 M e m e l ... 3 , 0 0 0 — 6 , 7 5 0 4 4 8 , 6 0 0 — 1 , 0 0 9 , 3 5 0 . W P o m e r a n i i w e d łu g n i e u r z ę d o w y c h w ia d o m o ś c i:
S z te ty n 1 , 2 0 0 , K o lb e r g , S to l - p e , G re itsw a ld 1 , 6 3 0 , S tr a ls u n d
2 , 3 7 0 5 , 2 0 0 — 1 1 , 7 0 0
R o s z t o k 2 5 , 0 0 0 — 5 6 , 2 5 0
W i s m a r k 1 0 , 0 0 0 — 2 2 , 5 0 0
L u b e k a 2 4 , 0 0 0 — 5 4 , 0 0 0
K i e ł 5 , 5 0 0 — 1 2 , 3 7 5
T o n n i n g ... 9 , 0 0 0 — 2 0 , 2 5 0
H a m b u r g 2 5 , 0 0 0 — 5 6 , 2 5 0
B r e m a 2 2 , 0 0 0 — 4 9 , 5 0 0
K o p e n h a g a i K o r s d e r 4 , 8 0 0 —- 1 0 , 8 0 0 5 7 9 , 1 0 0 — 1 , 3 0 2 , 9 7 5 . Z u w ag p . C a n n in g o k a z u je się, że o d czasu m ój b y t n o ś c i w H o lsz ty n ie , aż do chw ili, w k tó ró j o n tę w ia d o m o ś ć p o d a w a ł , p szen ic a z K ie l i T o n n i n g w y w ie z io n ą została d o H o la n d y i i H a m b u r g a . K ie d y m się w L u b e c e z n a j d o w a ł , c z ęść p e w n a p sz e n ic y została rz e c z y w iś c ie
zta m tą d do p o rtó w f r a n c u s k ic h m o r z a Ś r ó d z i e m n e g o o d e słany. P s z e n i c a zaś w B r e m i e się zn a jd u ją c a , ta k j e s t li c h ą , że c h y b a b y w k o n i e c z n o ś c i , na ta r g i n a s z e p r z y d a ć s ię m o g ła . W n ie k t ó r y c h w s p o m n ia n y c h tu m i e j s c a c h , m n ie js z a w is to c ie zn ajd o w ała się ilo ść p sz e n ic y , j a k tu j e s t p o d a n a , za m o jćj w n ic h b y t n o ś c i ; zawsze je d n a k , k ie d y ra p o r ta p. C a n n in g , p rzez v i c e - k o n s u l ó w p o d a w a n e , w iększą je j w ykazyw ały ilo ść, ic h się tr z y m a ł e m d o sło w n ie .
S ą d z ę , ż e tr z e c ia część t. j. o k o ło 1 2 0 , 0 0 0 k w a rte - ró w ( 2 7 0 , 0 0 0 k o r. poi.) p s z e n i c y na sp ic h rz a c h w w s c h o d n ic h i z a c h o d n i c h P r u s i e c h z n a jd u ją c ć j się, j e s t p o d le j
s z e g o g a t u n k u ; tak sa m o m a ją się rz e c z y z p s z e n ic ą le ż ą c ą w K o p e n h a d z e i K o r s o e r . T r z y d z ie ś c i ty sięcy k w ar- te r ó w ( 6 7 , 5 0 0 k o r. p o ls k .) p sz e n ic y n a s k ł a d a c h w R o - s z to k u i W i s m a r z e , c h o ć n ie są n ajle p sz e w g a t u n k u , d a ły b y się j e d n a k tu ta j, o 5 — 8 szil. ( 1 0 — 1 6 z łp .) n iż ć j n aszćj ś r e d n ić j c en y , s p r z e d a w a ć . W części p rz e w ie z i o n o j ą d o H o l a n d y i , i w łaśn ie w y ła d o w y w a n o w p o r ta c h ta m te js z y c h , k ie d y m w raca jąc z s t r o n p ó łn o c n y c h , w n ic h b aw ił.
W ra p o r c ie p r z e d d w o m a laty s z an o w n e j izbie p rz e ze m n i e z ło ż o n y m , o c e n i ł e m z n a jd u ją c y się w ła ś n ie w sp ic h le rz a c h z a p a s p sz e n ic y , n a w ywóz p r z e z n a c z o n ć j, n a 7 4 1 , 4 7 3 k w a r t e r ó w ( 1 , 6 6 8 , 3 1 4 V4 ko r. polsk.) n ie - z d a tn ć j dla A n g lii 1 8 5 , 1 4 0 k w a rte r ó w ( 4 1 6 , 5 6 5 k o r.
polsk.), z d a tn ć j dla A n g lii 5 5 6 , 3 3 3 k w a rte r. ( 1 , 2 5 1 , 7 4 9 k o r. p olsk.).
P o d t e n czas z n a jd o w a ło się n a s k ł a d a c h w k o m o r a c h n a s z y c h , p s z e n ic y z a g ra n ic z n ć j 2 5 1 , 4 4 6 k w a rte ró w ,
304
( 5 6 5 , 7 5 3 V2 k o r. polsk.), z tą d w y n o s ił zapas n a r o k n a s tę p n y 8 0 7 , 7 7 6 k w a rte r ó w ( 1 , 8 1 7 , 4 9 6 k o r. polsk.).
C ałą tę ilo ś ć sz acu ję te ra z n a 5 7 8 , 7 0 0 k w a r te r ó w ( 1 , 3 0 2 , 0 7 5 k o r. polsk.), o d e jm u ją c z zap asó w p ru s k ic h j e d n ę tr z e c ią , j a k o u n a s n i e p o k u p u ą , licząc dla tej sa m ej przyczyny tylko p o ł o w ę zap asu w B r e m i e , cały zapas w D a n i i , i p o ło w ę w M e k l e m b u r g u , k tó r ą d o F r a n c y i i H o la n d y i w y w ie z io n o . N ie d a w n o o tr z y m a ł e m w ia d o m o ś ć z G d a ń s k a , że 1 7 , 0 0 0 k w a r te r ó w ( 3 8 , 2 5 0 k o r.
p o ls k .), z ta m tą d do F r a n c y i w y w iezio no . T r z e b a z a te m o d c a łe g o zapasu
5 7 8 , 7 0 0 k w a r. 1 , 3 0 2 , 0 7 5 k o r. poi.
o d jąć c o n a stę p u je :
w K i e l 5 , 5 0 0 - 1 2 , 3 7 5
-„ T o n n i n g 9 , 0 0 0 — 2 0 , 2 5 0 —
„ P r u s i e c h 1 5 0 , 0 0 0 — 3 3 7 , 5 0 0 —
„ B r e m i e 1 1 , 0 0 0 — 2 4 , 7 5 0 —
„ D a n ii w łaściw ćj. 4 , 8 0 0 — 1 0 , 8 0 0 —
„ M e k l e m b u r g u i
„ L u b e c e 1 9 , 0 0 0 — 4 2 , 7 5 0 —
„ G d a ń s k u . . . . * . 1 9 , 0 0 0 - 4 2 , 7 5 0 -2 1 8 , 3 0 0 k w a r. 4 9 0 , 9 2 5 k o r. poi.
p o c z ć m p o z o sta n ie , j a k o zapas n a przyszły w ywóz do A n g lii 3 6 0 , 4 0 0 k w a rte r ó w ( 8 1 0 , 9 0 0 k o r. poi.), je ż e li
b y ic h z a p o tr z e b o w a n o . Ilo ść z n a jd u ją c a się te r a z w A n glii n a s k ła d z ie w m a g a z y n a c h (in b o n d ) w y n o si 1 7 6 , 2 8 1 k w a rte r ó w ( 3 9 4 , 6 3 2 'A k o r. poi.), k ie d y w r o k u 1 8 2 5 , 2 5 1 , 4 4 6 k w a r t e r ó w ( 5 6 5 , 7 5 3 V2 k o r. polsk.) ta m ż e się zn ajd o w ało .
P o n ie w a ż w w ielu m i e js c a c h w E u r o p i e p o łu d n i o w e j , p szen ic a d ro ż szą je s t ja k w A n g lii, a w w ielu p ra w ie lak
3 9
d r o g ą jak w A n g lii, g d y b y z a te m u nas k ilk a tylko szylin
g ó w c ła n a n ią n a ło ż o n o , k o r z y s tn ić jb y j ą w m ie js c u s p r z e d a ć m o ż n a ; n ie m a w ięc p o w o d u sp o d z ie w a n ia się, ż e b y j e j p o z o sta ło do p rz e s ła n ia w n a s z e stro n y .
W p o w y ż sz y m o b r a c h u n k u , is to tn ć j ilości p sz en icy , z n a jd u ją c e j się w z a p a s i e , w r ó ż n y c h k r a j a c h p ó łn o c n e j E u r o p y , n ie w s p o m n ia łe m o N i d e r l a n d a c h . P rz e j e ż d ż a ją c ta m tę d y , k ie d y m k u p ó łn o c y E u r o p y zm ie rz a ł, p r z e s ta łe m n a z a p e w n ie n i u m n i e , p rz e z p. M elville, k o n su la w A m s t e r d a m i e , i p rz e z i n n e je s z c z e o s o b y : że ilo ść z b ie r a n e j ta m pszen icy, n a w ła sn e k r a j u p o tr z e b y w p r z e c ię c iu lat w ielu , n ie w ystarcza, i że ż a d n e p o d te n czas n ie zn ajd o w a ły się zap asy p szen ic y w s p ic h le rz a c h . Z a p o w r o t e m n a p o t k a ł e m o k rę ty , w y ła d o w u ją c e ta m p sz en icę p rz y w ie z io n ą z p o rtó w B a ł t y k u , p o n ie w a ż ż a d n y c h n ie b y ło je j zap asó w , an i tćż się sp o d z ić w a n o , ż e b y ja k a jćj ilo ś ć R e n e m , z g łę b s z y c h p ro w in cyj N i e m i e c s p ław io n ą b y ć m ia ła . C a ła n a d z ie ja m i e s z k a ń c ó w , zasad zała się n a o w o - c z e sn y c h z b io r a c h i d o w o z ie z H a m b u r g a , B r e m y i p o r tów m o rz a B a łty c k ie g o .
G dy ty m c z a s e m w o k o lic y L i m b u r g u , g d z ie najlepsza ro d z i się p szen ica , i w K o b le n c , z k ą d j ą zazwyczaj spła w iają do H o la n d y i R e n e m , n ic n ie o d e s ła n o , ani tćż m y ś la n o w tę s t r o n ę wysłać. T e g o r o c z n y n ie u r o d z a j p sz e n icy , w w sc h o d n ic h d e p a r t a m e n t a c h F r a n c y i , p o d n ió s ł b a r d z o c e n y zb oża w tych o k o lic a c h i s ą s ie d n ic h k ra jach N ie m ie c , d a le k o w yżej, niż p o cz e m u j e s p r z e d a ć m o ż n a b y ło do A m s t e r d a m u , R o t t e r d a m u i A n tw e r p ii . N ie m o gła on a w tedy, na tych t a r g a c h , w y trz y m a ć w s p ó łu b ie - g an ia z c e n a m i , po j a k i c h p sz e n ic ę z p ó łn o c y d o w ie ź ć m o ż n a b y ło . M iała z res ztą g łó w n y ta r g p o d r ę k ą na g r a
300
n ic y f r a n c u z k ie j, g d zie rz ą d p r z e w id u ją c b r a k p szen icy ro z k a z a ł k o m o r y dla o b c e g o z b o ż a z s ą s ie d n ic h N i e
m i e c o tw o rz y ć .
P r z e d w c z e s n e ż ą d a n ie zb oża dla F r a n c y i , p o d n io s ło c e n y z b o ż a n a c h le b w o g ó l e ; c e n ę żyta w ię cćj je s z c z e , n iż p sz en icy , p o w sz e c h n ie j b o w ie m j e s t u ż y w a n e ; c e n a żyta w y ró w n a ła pra w ie z u p e łn i e c e n ie p sz e n ic y .
W s z ę d z i e g d zie m p rz e je ż d ż a ł, r o z p y ty w a łe m się, a ; a p o w r o t e m ta k ż e z A n g lii , S z k o c y i, i I r l a n d y i ; ze w sząd o tr z y m a ł e m o d p o w ied ź: „ ż e o ile zap a m ię ta ć m o ż n a , n i g d y w r ę k u ro ln ik ó w i k u p c ó w n i e b y ło tak m a ły c h za
p a só w z b o ż a ; ” je ż e li fałszyw e w ty m w z ględzie w ia d o m o ś c i o tr z y m a łe m , to z p e w n o ś c i ą n i e dla b r a k u lu b n i e d o k ła d n o ś c i p y tań m o ic h . T ć m b a r d z i ć j t e m u w ierzę z p o w o d u , że m n i e z a p e w n ia li n a jw ię k s i m e k l e r o w ie i h a n d lu ją c y m ą k ą w stolicy i j e j są s ie d z tw ie ( g d z i e dla w ielk ie j r ó ż n ic y p o m ię d z y d o b r ć m i l i c h e m z b o ż e m , n a j
le p s z e n a jp r ę d z ć j się s p r z e d a je ) ; że n ig d y ta k m a ło sta
r e g o zb o ża n i e b y ło n a t a r g u M a r k l a n e , j a k o d z b io r u w r . 1 8 2 7 , c h o ć dla w ilgoci, w ięk szej c zęści tó jp s z e n ic y , c e n a m a łej ilo ści s ta re g o zboża, k t ó r e się n a t a r g u o k a za ło , n ie r ó w n i e od c e n y n o w e g o b y ła wyższą.
U w a ż a n o , że p o ż n iw ach w r. 1 8 1 3 i r. 1 8 2 0 , p rz e z lat k ilk a w m ie sią c a c h listopadzie i g ru d n iu , p ra w ie tyleż z b o ż a z ty c h lat p rz y w o ż o n o na ta r g w M a r k la n e , ja k z b o ża z r o k u p o p rz e d z a ją c e g o .
C h o ć ż y to z a le d w o w A n g lii, j a k o z b o ż e n a c h le b uw a- ż a n ć m b y ć m o ż e , m a łe j e d n a k j e g o i l o ś c i , zn a jd u ją c e się po s p ic h le rz a c h w r ó ż n y c h k r a j a c h E u r o p y , ja s n o o k a z u j ą , że j e g o p r o d u k c y a d alek o w olnićj n iż k o n s u m c y a
308
w z r a s t a , gdyż o n o ta m g łó w n ie n a ch ló b u ż y w a n e m b y w a.
Zapas żyta.
G d a ń s k 0 , 0 0 0 k w a rt. 2 0 , 2 5 0 k o r. polsk.
E l b l ą g 6 , 0 0 0 — 1 3 , 5 0 0
K ró le w ie c . . . . 3 5 , 0 0 0 — 7 8 , 7 5 0 —
M e r a e l 1 , 6 5 0 — 3 , 7 1 2 7 2 —
S z t e t y n 1 2 0 — 2 7 0 —
D a n i a w łaściw a. 8 , 5 0 0 — 1 9 , 1 2 5 — T o n n i n g . . . . 1 , 5 0 0 — 3 , 3 7 5 — K i e l ... ... ...
H a m b u r g . . . . 5 , 8 0 0 — 1 3 , 0 5 0 —
L u b e k a 3 , 6 0 0 — 8 , 1 0 0
-B r e m a 1 2 , 0 0 0 — 2 7 , 0 0 0 —
R o s z t o k 7 , 0 0 0 — 1 5 , 7 5 0 —
W i s m a r ...
9 0 , 1 7 0 k w art. 2 0 2 , 6 3 2 'A kor. polsk.
W o b r a c h o w a n ia c h z e b r a n y c h o zap asac h zbo ża na c h le b , liczo no ta k ż e w łą c z n ie i ilość p o tr z e b n ą n a k o n - s u m c y ą m ie js c , w k tó r y c h o n e są zło ż o n e . P o n ie w a ż te m ia sta n ic lic z ą c wsi p rz y le g ły c h o k o ło 5 0 0 , 0 0 0 m i e szk a ń c ó w o b e j m u j ą , a g ło w n ó m z b o ż e m n a c h lć b , ta m u ż y w a n ć m , j e s t żyto, zapas z a te m te g o z iarn a , zaled w ie n a p o tr z e b y j e d n e g o m ie s ią c a j e s t w y starcza ją cy m . D la- te g o t o j a k w idać, w w ie lu m ie js c a c h p o d n io s ły sig ce n y żyta, g d y ty m c z a s e m c e n y p sz e n ic y ża d n ej n ie u le g ły z m ia n ie . M i e js c a m i c e n y ż y ta ró w n a ły się c e n o m p s z e n icy , w in n y c h , n i e b y ły o d n ic h tyle n iższ e, ja k w la
ta c h p o p r z e d n ic h .
G d y b y d o k ła d n ie j p rz e d w y d a w a n ie m r o z p o r z ą d z e ń z g łę b ia n o rz e c z y , w ą tp ić n a le ż y , ż e b y zm ia n y , k tó r e w e w szy stk ich p r a w ie k ra ja c h E u r o p y w p ra w a c h z b o ż o w y c h p o r o b i o n o , m o g ł y b y ły nastąp ić .
D a w n ie j w y d a w a ła A n g lia , j a k o tć ż i i n n e p a ń stw a , p ra w a , w yw óz z b o ż a z a k a zu jące ; cz y n io n o to w m n i e m a n i u , że p r o d u k t c o r o c z n y n ie p rz e w y ż sz a ł, a p rz y n a j- rn n ić j led w o w y sta rcz ał na p o tr z e b y m i e s z k a ń c ó w . M n i e m a n i e to o c ią g ły m p rz y p a ś ć m o g ą c y m b r a k u zb o ża, b y ło n a w e t p o w o d e m w e F r a n c y i i k ilk u in n y c h p a ń stw a c h d o p raw , z a k a z u ją c y c h p rz e w ó z zbo ża z p r o w in c y i do p r o - w in cyi, w t ó m ż e s a m e m k ró le stw ie ,
W A n g lii is tn i a ł z akaz w y w o ż e n ia z b o ża n a w e t d o S z k o cy i, aż d o p o c z ą tk u p a n o w a n ia E lż b i ć ty (r. 1 5 7 1 ) i w te d y d o p ić r o d o z w o lo n e m to z o s ta ło za o p ła t ą 1 szil.
('2 z ł p . ) z a k w a r t e r ( 2 1/ 4 k o r. polsk.). P ó ź n ió j, za p an o w an ia E lż b i e ty ta k ż e p o d a te k te n p o d w y ż sz o n o n a 2 szil. ( 4 złp.), a c e n ę w y w o zo w ą u sta n o w io n o stale n a 2 0 szil. ( 4 0 złp.) za k w a rte r . P o d a t e k z o staw ał w ciąż te n sam p o 2 szil.
(4 złp.), c e n a zaś po k tó re j w ywóz b y ł d o z w o lo n y m p o d n o siła się. Z a p a n o w a n ia J a k ó b a Ig o (r. 1 6 0 3 ) , n a 2 6 szil. 8 d. ( 5 3 zł. 1 0 g r. poi.); za p a n o w a n ia J a k ó b a l i g o (r. 1 6 2 3 ) , n a 3 2 szil. ( 6 4 złp.); n a r o z k a z K ro m w e lla w r. 1 6 5 6 , n a 4 0 szil. ( 8 0 złp.), z p o d a t k i e m 1 szil. 1 d.
( 2 zł. 5 g r. poi.); za p a n o w a n ia K a ro la l i g o o k o ło r.
( 1 6 6 3 ) , n a 4 8 szil. ( 9 6 złp.) z p o d a tk i e m 5 szil. 4 d.
( 1 0 złp. 2 0 gr.) za k w a r te r .
W te n sp o s ó b o d b y w a ł się w y w o zow y h a n d e l z bo ża w A n g l i i , aż p o d W i l h e l m e m i M a ry ą 1 6 8 9 nastąp iła z m ia n a , w e d łu g k tó re j d o z w o lo n y b y ł w ywóz p s z e n ic y p ó k i k w a r t e r p ła c o n o niżej od 4 8 szil. ( 9 6 złp.), a z a m ia s t
n a ło ż e n ia j a k daw n iej p o d a tk u o d w yw ozu, u s ta n o w io n o 5 szil. ( 1 0 złp.) n a g r o d y za k a ż d y w y p ro w a d z o n y k w ar- te r.
O d te g o c zasu a ż d o r . 1 8 1 5 g o , i z b y u c h w a liły s i e d m - d zie s ią t i trzy ro z m a ity c h r o z p o r z ą d z e ń , k tó r e tak p o m ię d z y s o b ą się ró żn ią, że z d aje się, iż raczej na chw ilo w ó j zasa
dzały się p o tr z e b ie , n iż n a s t o s u n k u o g ó ln y m p o m ię dzy p r o d u k c y ą a k o n s u m c y ą .
P r a w o 1 8 1 5 r. n a w p ro st p rz e c iw n y c h z a s a d a c h o p a r te było; p o p r z e d n i e w y ch o d z iły z m n i e m a n i a że b r a k zb o ża b a rd z o j e s t częstym w szędzie, o sta tn ie zaś p raw o , z zasady, że zaw sze n a d m i a r j e g o w szędzie is tn ie je . O b a - d w a te zd a n ia w y p ły w ają z o g ra n ic z o n e g o b a rd z o o b e z n a n ia się z p rz e d m io t e m , i s ł a b e g o tylko z g łę b ie n ia r z e czy; a z o b y d w ó c h w y p a d ła d e c y z j a , iż należy staw iać za p o rę w o ln y m s t o s u n k o m h a n d lo w y m , m ięd zy n a r o d a m i. C o te ż we w szystkich p ra w a c h h a n d lo w y c h pań stw e u ro p e js k ic h prz y ję to za zasadę.
.lisa £ o q m n a no! ś ąia w IcyzcJ*o\ jtal.nbo*! .'tohumi
( d. c. u. )
A. hr. Z.
310
Bims cli o
W T Ł U M A C Z U ,
i n iek tóre u w ag i eo do podolmyclt p rzed slę- M erstw u n as.
N a j w i ę k s z a z a p e w n e w ś w ie c ie fa b r y k a c u k r u z b u r a k ó w z a p ro je k to w a n a i d o p ro w a d z o n a została do s k u t k u p rz e z h r a b i ę H e n r y k a D z ie d u s z y c k ie g o , dziedz ica T ł u m a cza w G alicyi. P ić r w s z ą o n iej w ia d o m o ś ć p o d a ł p. A . M y sło w sk i w b r o s z u r c e d ru k o w a n ć j w e L w o w ie 1 8 4 4 r. (*). P r z e j d ź m y w ażn iejsze szczegóły.
P o n ie w a ż w o w e czasy f a b r y k a tł u m a c k a ju ż z o k ła d e m w e d łu g p. M y s ło w s k ie g o s z e ś ć k r o ć sto tysięcy k o r cy b u r a k ó w p r z e r a b ia ł a n a c u k i e r , a o s ta te c z n ie n a 1 , 0 0 0 , 0 0 0 k o r c y j e s t p ro je k to w a n a , p rz e to w sz y stk ie b u r a k i z a n im p rz y jd ą do n ie j, w y su sz o n e dla d łu ż s z e g o i p e w n e g o z a c h o w a n ia b y ć m u s z ą . S u s z a r n ie p o r o z d z ie la n e są dla łatw o ś ci n a b y c ia b u r a k ó w w ró ż n y c h p u n k ta c h , p r z e s z ło stu o k o lic z n y c h w io se k , z k tó r e m i k o n tr a k ty o d o s ta w ę b u r a k ó w na la t d w a d z ie śc ia poza- w ićran o . W s u s z a rn i każdy p i e c w g o d z in a c h 2 4 w y s u
(*) P rz e d ru k z T y g o d n ik a rolniczego L w ow skiego.
.312
szyć m o ż e 4 0 k o rc y b u ra k ó w . Z a k ażdy k o r z e c p łacę 2 0 kr. m . k. (c z tó rd z ie śc i groszy); z a k u p n o z a tć m sa m y c h b u ra k ó w , z czasem przeszło 3 0 0 , 0 0 0 zł. m. k. (z o k ła d e m
1 . 2 0 0 . 0 0 0 złp.) w y n ie sie .
D o w y su sz en ia 1 0 0 k o rc y b u r a k ó w m a siarczyć j e d e n s ą ż e ń k u b ic z n y , czyli dw a sągi d r z e w a ; w czasie więc
D o w y su sz en ia 1 0 0 k o rc y b u r a k ó w m a siarczyć j e d e n s ą ż e ń k u b ic z n y , czyli dw a sągi d r z e w a ; w czasie więc