Andrzej Czupryński UNIWERSYTET PRZYRODNICZO- -HUMANISTYCZNY W SIEDLCACH
W procesie badań istotne jest określenie przedmiotu badań i jego kontekstu powstania lub funkcjonowania w przeszłości. W literaturze przedmiotu spotyka się zamiennie stosowane po-jęcia dotyczące identyfikacji i opisania przedmiotu poznania jako obszar badań, obiekt badań i przedmiot badań. Wydaje się, iż takie podejście jest mało zasadne, by synonimicznie określać to, co jest przedmiotem poznania. Jednakże, pomimo braku sklasyfikowania tych trzech pojęć, należy podkreślić, że używane w różnych kontekstach w stosunku do przedmiotu poznania speł-niały swoje funkcje opisowe tego, co zamierzamy poznać, i w jakich relacjach znajduje się przed-miot badań z otoczeniem. Wychodząc z założenia, że poznajemy to, co jest materialne, możemy dookreślić w tym kontekście to, co poznajemy w aspekcie obszaru, obiektu i przedmiotu badań w ujęciu systemowym. Jeżeli poznajemy to, co jest materialne, to również to coś poznawane po-siada zespół cech fizycznych. Cecha to element odróżniający podmiot lub przedmiot od innych, należący do tej samej klasy lub charakteryzujący dany przedmiot, istotę żywą, stany, procesy, czynności lub zjawiska. W tym rozumieniu pojęcie semantyczne cechy odnosi się do proponowa-nej triady pojęć: obszaru, obiektu i przedmiotu badań w podobnym ujęciu.
Obszarem badań nauk o bezpieczeństwie jest zakres i uwarunkowania ewolucji bezpie-czeństwa podmiotowego, przedmiotowego i przestrzennego w określonych warunkach roz-woju cywilizacyjnego. Obszar badań jest transdyscyplinarny, ponieważ obejmuje wszelkie sfery życia społecznego podmiotu bezpieczeństwa. Cechą obszaru badań jest jego zasięg po-znawczy sytuowania obiektu badań w kategoriach:
— przestrzeni geograficznej, fizycznej, politycznej, gospodarczej, społecznej, cywilizacyjnej lub abstrakcyjnej, która wywiera wpływ na obiekt badań;
— jego miejsca w stosunku do podobnej grupy obiektów;
— czasu jego funkcjonowania w określonej przestrzeni, w której są badane jego cechy.
Obszar badań odnosi się do przestrzeni, która jest tłem poznawczym dla obiektu i przedmio-tu badań. Obszar i jego uwarunkowania odnosimy do obiekprzedmio-tu i przedmioprzedmio-tu badań, ponieważ
ROZDZIAŁ 3
Andrzej Czupryński
30
jego cechy mogą mieć istotny wpływ na kształtowanie się ich cech (obiektu i przedmiotu badań).
Za obiekt badań w naukach o bezpieczeństwie, podobnie jak to jest określone w dziedzinie nauk społecznych, zasadne jest uznać rzeczywistość społeczną postrzeganą w kategoriach:
— zbiorowości i zbiorów społecznych,
— instytucji społecznych,
— procesów i zjawisk społecznych1.
W tym rozumieniu, według cytowanego autora, obiekt badań postrzegany jest jako przed-miot badań w obszarze wiedzy i dziedzinie nauk społecznych. Wydaje się, iż bardziej zasadne jest sklasyfikować tak określone ogólne pojęcie jako obiekt badań, ponieważ badając zbiory i zbiorowości społeczne pod jakimś względem, z punktu naukowego identyfikujemy ich cha-rakterystyczne cechy, które o tym obiekcie zaświadczają. Obiektem badań bezpieczeństwa jest materialny przedmiot lub jego pojęciowe metafory postrzegane zmysłami i umysłem, zidenty-fikowane w jego obszarze. Należą do nich:
— określona rzeczywistość społeczna bezpieczeństwa;
— zbiorowości i zbiory społeczne wchodzące w interakcje bezpieczeństwa;
— instytucje społeczne i relacje pomiędzy nimi w zakresie kształtowania bezpieczeństwa;
— procesy i zjawiska społeczne wpływające na bezpieczeństwo;
— systemy, podsystemy i ich elementy kreujące bezpieczeństwo.
Natomiast przedmiotem badań są cechy i relacje i ich siła wpływu na fakty, procesy i zja-wiska w badanym obiekcie. Przedmiotem badań bezpieczeństwa są cechy badanego obiektu w aspekcie poznawczym lub utylitarnym bezpieczeństwa.
W naukach o bezpieczeństwie trudno jest dokonać generalizacji obszaru, obiektu i przed-miotu (ryc. 1) badań, ponieważ wszelkie sfery życia społecznego związane są z przedmiotem ba-dań. To co badamy, poprzez poznanie dostarcza nam faktów o rzeczywistości społecznej w kon-tekście kształtowania się i jej ewolucji, postrzeganej jako proces rozwoju lub zaniku zjawiska.
Ryc. 1. Relacje pomiędzy obszarem i obiektem a przedmiotem badań Źródło: Opracowanie własne
1 Zob. J. Sztumski, Wstęp do metod i technik badań…, dz. cyt., s. 18–22.
Przestrzeń: geograficzna, fizyczna, polityczna, gospodarcza, społeczna, cywilizacyjna lub abstrakcyjna, która wywiera wpływ na obiekt badań
Miejsce sytuowania obiektów badań w stosunku do podobnej grupy obiektów Obszar
Cezura czasowa postrzegana w kontekście funkcjonowania obiektu badań w określonej przestrzeni, w którym są badane jego cechy
Środowisko: globalne, regionalne, subregionalne, lokalne
Organizacje i instytucje bezpieczeństwa: światowego, regionalnego, państwowego, społecznego, lokalnego, personalnego
Obszar oraz obiekt i przedmiot badań w naukach o bezpieczeństwie
31
Przedmiot badań w nauce jest różnie interpretowany i nie ulega wątpliwości, że jego pre-cyzyjne określenie w każdej dyscyplinie następuje w kontekście prowadzenia rzeczywistych badań. Według G. Berkeleya, przedmiotem badań i jednocześnie poznania są:
— rzeczywiste idee, które mają postać wrażeń zmysłowych i łączą cechy poznania zmysłowego;
— uczucia i czynności umysłu, które łączą poznane przedmioty z uczuciem;
— idee wytworzone przy pomocy wyobraźni, które są postrzegane i mają swoje odzwier-ciedlenie umysłowe2.
Badanie określonego przedmiotu i jego poznanie jest kategorią metodologiczną obejmują-cą akt osiągania wiedzy, jak i jego efekt, czyli wiedzę. Badając przedmiot, którego cechy są wiadome, poznajemy i odkrywamy o nim prawdę naukową. Proces badania i poznawania nie-wiadomych jest wieloetapowym, świadomym i celowym działaniem badacza. To, co badamy, i to, co jest efektem badania, nabiera cech przedmiotu materialnego odwzorowanego w metaforach i przedmiotach. Przedmiot badań, tak jak i wytwory badań zmaterializowane są w umyśle bada-cza. Oznacza to, że nie badamy przedmiotów, które nie mają odwzorowania w umyśle badabada-cza.
Jeżeli to, co zamierzamy badać, nie istnieje w wyobraźni i wiedzy, to oznacza, że nie istnieje, po-nieważ nie możemy tego zidentyfikować poprzez zmysły i umysł. Efekt poznania przed urucho-mieniem procesu badań nie daje pełnego obrazu wiedzy w umyśle badacza, ponieważ wiedzę o nim uzupełniamy lub tworzymy w wyniku badań. Natomiast przedmiot badań bez względu na posiadane cechy fizyczne czy abstrakcyjne musi mieć odwzorowanie w umyśle, musi nabrać cech jego postrzegania, ponieważ „(…) ani nasze myśli, ani uczucia, ani idee ukształtowane przez wyobraźnię nie istnieją poza umysłem”3. Zatem poznanie otaczającej nas rzeczywistości bezpie-czeństwa jest możliwe dzięki jej postrzeganiu zmysłami i umysłem. „Jedyną drogą wiodącą do poznania świata jest po prostu pilnie obserwować, jaki on jest”4.
W nauce trwa dyskurs dotyczący demarkacji obszarów i dziedzin wiedzy, a głównie dyscyplin w obrębie danej dziedziny. W naukach o bezpieczeństwie demarkacja jest możliwa jako umowne postrzeganie przedmiotu badań bezpieczeństwa, ponieważ wszelkie sfery życia społecznego mają konteksty bezpieczeństwa. Przedmioty użyteczne czy konsumpcyjne pomimo to, że są efektem badań w naukach technicznych czy innych dyscyplinach, również mają konteksty bezpieczeństwa. Wszelkie przedmioty użyteczne lub konsumpcyjne mają cer-tyfikat bezpieczeństwa, aby swymi cechami lub właściwościami nie zagrażać bezpieczeństwu jednostki. Zatem możemy postawić tezę, że obszar, obiekt i przedmiot badań nauk o bezpie-czeństwie jest zbiorem rozmytym, któremu nie można oznaczyć granic poznawalności, po-nieważ ma cechy entropii. Jeżeli nie możemy ograniczyć granic ontologicznych przedmiotu badań bezpieczeństwa, to również z punktu epistemologicznego nie możemy ograniczać znania i wartościowania. Jeżeli bezpieczeństwo ze względu na przedmiot badań i granice po-znawalności jest zbiorem rozmytym, to stanowi uogólnione dwuwartościowe (prawda, fałsz)
2 Zob. G. Berkeley, Traktat o zasadach ludzkiego poznania, Wyd. Zielona Sowa, Kraków 2005, s. 25–90.
3 Tamże, s. 25.
4 M. Heller, Granice nauki, Wyd. Copernicus Center Press, Kraków 2014, s. 23.
Andrzej Czupryński
32
klasyfikowanie przedmiotów ze względu na intencjonalność poznawczą badacza. Na przy-kład intencjonalnie do zbioru bezpieczeństwo zakwalifikujemy wszystkie elementy niebędą-ce niebezpieczeństwem. Jednakże w takim rozumowaniu pojawia się pewna sprzeczność, bo jeżeli bezpieczeństwo jest antonimem zagrożenia, to z tego zbioru nie może być wykluczone.
Dlatego też mając na uwadze zbiór rozmyty przedmiotów badań bezpieczeństwa, zasadne jest posługiwać się pojęciem entropii jako miarą jego nieokreśloności i nieuporządkowania.
Entropia obszaru poznania bezpieczeństwa w miarę odkrywania obszarów, obiektów i przed-miotów poznania zwiększa zakres przedprzed-miotów nierozpoznanych naukowo. Co zaświadcza o nieskończonym procesie poznania w nauce, a w tym i obszarze bezpieczeństwa. Na użytek dydaktyczny i do wstępnych rozważań badawczych w różnych kontekstach próbuje się de-finiować przedmiot badań jako wyznacznik dyscypliny nauk o bezpieczeństwie. Przedmio-tem badań są sysPrzedmio-temy bezpieczeństwa, ich podsysPrzedmio-temy i elementy oraz relacje. Być może właściwym określeniem przedmiotu badań nauk o bezpieczeństwie jest sformułowane la-pidarnie bezpieczeństwo, które jest nazwą bezprzedmiotową. Bezprzedmiotowość oznacza, że nie możemy bezpieczeństwu przypisać cech fizycznych, z wyjątkiem odwzorowania umy-słowych, abstrakcyjnych odczuć stanu psychicznego podmiotu bezpieczeństwa. Bezpieczeń-stwem jest wszystko, co otacza podmiot bezpieczeństwa i poprzez relacje otoczenia z nim (podmiotem bezpieczeństwa) wpływa na jego stan w określonym czasie. Bezpieczeństwo z punktu naukowego jest obszarem zainteresowania intencjonalnym badacza, do którego możemy zaliczyć wszystkie obiekty wyzwalające interakcje podmiotu bezpieczeństwa z jego otoczeniem. W postrzeganiu przedmiotu badań bezpieczeństwa dostrzega się relatywizm i relatywizm badawczy. Reflektywizm w poznaniu bezpieczeństwa to takie podejście do po-znania otaczającej rzeczywistości, w którym podmiot poznający jest jej częścią poznawane-go przedmiotu. Podmiot odkrywa i obserwuje relacje ze światem i je interpretuje. Poznanie oznacza interpretację relacji ze światem. W kontekście bezpieczeństwa dostrzega się podej-ście behawioralne, ponieważ bezpieczeństwo ma wymiar psychiczny i psychologiczny jego podmiotu. Takie postrzeganie przedmiotu badań oznacza duży subiektywizm poznawczy, ponieważ wyodrębnienie przedmiotu badań i jego cech w tym kontekście jest bardzo subiek-tywne. Cechą przedmiotu badań jest element odróżniający lub charakteryzujący przedmioty, zjawiska, istoty żywe lub czynności. Cechą jest niesamodzielny składnik, który bez określone-go przedmiotu nie istnieje, a zatem konieczne jest wyselekcjonowanie przedmiotów badań, by poprzez obserwacje lub operacje myślowe je wyodrębnić i zbadać. Cechę możemy określić tylko poprzez analizę myślową lub obserwacje badanego przedmiotu. Artefakty jako przed-mioty, zdarzenia i relacje są sztucznymi wytworami cywilizacyjno-kulturowymi i stanowią przedmiot badań bezpieczeństwa. Należy podkreślić, że relacje nie istnieją w naturze, ale jako artefakty cywilizacyjno-kulturowe istnieją pomiędzy instytucjami bezpieczeństwa i różnymi organizacjami i z tego punktu widzenia podlegają badaniom jako ich cechy. Uogólniając, za-sadne jest postawić tezy, że:
— istnieje trudność w jednoznacznym określeniu obszaru, obiektu i przedmiotu badania bezpieczeństwa, ponieważ jest ono problemem złożonym, mającym współzależne obiekty i przedmiot poznania z innymi dyscyplinami;
Obszar oraz obiekt i przedmiot badań w naukach o bezpieczeństwie
33
— bezpieczeństwo cechuje się dużą zmiennością ze względu na podmiot bezpieczeństwa i jest postrzegane jako: stan w określonym przedziale czasu, stan prawny, stan psychiczny i psychologiczny podmiotu bezpieczeństwa oraz proces;
— bezpieczeństwo cechuje duża niepewność i dowolnością lingwistyczna, co do zakresu jego definiowania;
— bezpieczeństwo możemy sklasyfikować w zbiorach np. „bezpieczeństwo” i „niebez-pieczeństwo” jako wartości jedynkowo-zerowe, ale występuje bliżej nieokreślona skala bezpieczeństwa i niebezpieczeństwa, której nie jesteśmy w stanie uwzględnić i właściwie sklasyfikować ze względu na jego charakter psychiczny i psychologiczny.
35