Istotne znaczenie dla ochrony dziedzictwa narodowego ma ochrona zabytków, której podstawą jest ewidencja zabytków, niezbędna do prowadzenia planowej polityki konserwatorskiej.
Na różne formy ochrony zabytków i opiekę nad zabytkami oraz działalność ośrodków ochrony i dokumentacji zabytków, jak również wojewódzkich urzędów ochrony zabytków w 2019 r. wydano z budżetu państwa (łącznie z transferami do jednostek samorządu terytorialnego) 359,7 mln zł (w 2018 r. – 350,4 mln zł). Udział wydatków bu-dżetu państwa na działalność związaną z ochroną zabytków w 2019 r. wyniósł 14,1% wydatków bubu-dżetu państwa
na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego (w roku poprzednim – 15,5%). Natomiast wydatki budżetów jedno-stek samorządu terytorialnego (łącznie z dotacjami z budżetu państwa oraz transferami pomiędzy jednostkami samorządu terytorialnego) na ochronę zabytków wyniosły 569,5 mln zł (w 2018 r. – 588,1 mln zł). Udział wydat-ków związanych z ochroną zabytwydat-ków z budżetów samorządowych w 2019 r. wyniósł 5,9% wydatwydat-ków budżetów jednostek samorządu terytorialnego na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego (w roku poprzednim – 6,4%). Podstawową formą ochrony zabytków jest wpis do rejestru zabytków. Rejestry są prowadzone przez wojewódz-kich konserwatorów zabytków. W 2019 r. wydali oni ponad 300 decyzji3 o wpisaniu obiektów nieruchomych do rejestru zabytków. Były to decyzje dotyczące obiektów nowych, tzn. wpisanych do rejestru po raz pierwszy, decyzji odtworzonych, a także wymagających ponownego wpisu ze względu na zmiany stanu zabytku lub jego otoczenia. W 2019 r. w Narodowym Instytucie Dziedzictwa, w ramach zadań związanych z gromadzeniem i za-rządzaniem zasobem dokumentacji rejestru zabytków i Krajowej Ewidencji Zabytków, z wykorzystaniem m.in. wspomnianych decyzji konserwatorskich, przyjęto i opracowano: 339 nowe decyzje o wpisie do rejestru zabyt-ków dla zabytzabyt-ków nieruchomych, 54 decyzje o skreśleniu z rejestru zabytzabyt-ków, 114 decyzji odmawiających skre-śleń, a także 253 postanowienia zmieniające lub wyjaśniające treść wcześniej wydanych decyzji oraz informacji urzędowych4 (w roku poprzednim odpowiednio: 363, 48, 111 i 283).
W rejestrze zabytków nieruchomych występują m.in.
ū założenia przestrzenne – układy urbanistyczne, ruralistyczne, dzielnice i osiedla, place i ulice, strefy ochrony konserwatorskiej krajobrazu oraz obiekty komunikacyjne – jak kanały czy linie kolejowe; ū obiekty budownictwa obronnego takie jak: mury obronne, bramy miejskie, fortyfikacje zamkowe, forty,
arsenały;
ū obiekty sakralne – kościoły różnych wyznań, klasztory, dzwonnice, kaplice, kaplice cmentarne, kostnice, kapliczki przydrożne;
ū budynki mieszkalne – domy, kamienice, chałupy wiejskie, pałace i dwory miejskie (poza założeniami rezydencjonalnymi), plebanie, wikariaty i organistówki, czy domy w osiedlach wyszczególnione w decyzjach przestrzennych i obiekty rezydencjonalne – pałace wiejskie i miejskie (w zespołach rezydencjonalnych), dwory wiejskie i podmiejskie czy dwory obronne;
ū zieleń – parki pałacowe i dworskie, ogrody dworskie, parki miejskie, aleje, ogrody willowe i przydomowe, elementy naturalnego krajobrazu;
ū budowle użyteczności publicznej – siedziby władz, szkoły i internaty, banki, poczty, hotele i pensjonaty, teatry i kina, koszary i więzienia, dworce kolejowe, szpitale i zakłady opiekuńcze, budynki administracyjne zakładów przemysłowych;
ū budynki gospodarcze – pojedyncze obiekty gospodarskie w zagrodach wiejskich, spichlerze, magazyny, budynki pomocnicze przy obiektach użyteczności publicznej, domach mieszkalnych i w zespołach przemysłowych i – zabudowa folwarczna – oficyny mieszkalne i gospodarcze, budynki inwentarskie, przemysłowe, budynki mieszkalno-użytkowe w zespołach folwarcznych;
ū budownictwo przemysłowe – hale produkcyjne, parowozownie, kotłownie, wieże szybowe w kopalniach, kuźnie, olejarnie, młyny, wiatraki, urządzenia hydrotechniczne, wodociągowe wieże ciśnień, mosty i wiadukty, elektrownie, gazownie i wodociągi;
ū cmentarze – komunalne, wojenne, wyznaniowe, kwatery cmentarne, pojedyncze groby i mogiły, tereny przykościelne;
ū mała architektura parkowa – altany, groty, pawilony etc. oraz inne obiekty takie, jak: ogrodzenia, bramy, pomniki, fontanny i studnie, altany, groty, pawilony.
3 Por. Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków w poszczególnych województwach:
https://www.nid.pl/pl/Informa-cje_ogolne/Zabytki_w_Polsce/rejestr-zabytkow/zestawienia-zabytkow-nieruchomych/
4 Sprawozdanie z działalności Narodowego Instytutu Dziedzictwa za 2019 rok
Mapa 2. Zabytki nieruchome na 100 km2 w 2019 r. Stan w dniu 31 grudnia
Map 2. Historical monuments per 100 km2 in 2019 As of 31st December
Liczba zabytk w nieruchomych na 100 km2
Number of historical monuments per 100 km2 20 200 1000 1001 – 1326 201 – 21 – 3 –
Największa liczba zabytków nieruchomych znajduje się w województwach: dolnośląskim, wielkopolskim, ma-zowieckim, warmińsko-mazurskim i małopolskim; łącznie stanowią one blisko połowę (47,8%) wszystkich za-bytków nieruchomych wpisanych do rejestru. W ujęciu powiatowym (Mapa 2) szczególnie duża koncentracja zabytków nieruchomych występuje w dużych miastach: w Warszawie (2 247), Krakowie (1 908), Wrocławiu (1 126), Gdańsku (862), Poznaniu (721), Łodzi (659), Przemyślu (610) i Olsztynie (535), oraz w powiatach: olsztyńskim (1038), kłodzkim (738), nowosolskim (673), poznańskim (612), nyskim (590), żarskim (568), krakowskim (543), kętrzyńskim (539), jarosławskim (512) i brzeskim (505).
Również w miastach na prawach powiatu występuje najwięcej zabytków nieruchomych w przeliczeniu na 1 km2: w Przemyślu (13), Sopocie (8), Zamościu i Lesznie (po 7), Olsztynie i Krakowie (po 6), Gorzowie Wielkopolskim (5) oraz w Warszawie, Chorzowie, Toruniu, Wrocławiu i Suwałkach (po 4). Najwyższy wskaźnik dla powiatu (0,9 zabytku na 1 km2) odnotowano w powiecie nowosolskim (na 54 miejscu wśród 380 powiatów i miast na prawach powiatu).
W porównaniu z 2018 r. w rejestrze zabytków nieruchomych przybyły 734 obiekty. Na 1 000 km2 przypadało 249 zabytków nieruchomych w 2019 r. wobec 247 w roku poprzednim. Zaobserwowane wzrosty lub spadki liczby niektórych kategorii zabytków nieruchomych w porównaniu z rokiem poprzednim są efektem prowadzonych prac nad uporządkowaniem i zewidencjonowaniem zabytków według jednorodnych zasad i ujednoliceniem wy-kazu obiektów z powstającą równolegle bazą przestrzenną, w której obiekty te zostały zaznaczone na mapach. Sytuacja ta dotyczy w szczególności miast. W niektórych województwach prace już zakończono, w innych – są one kontynuowane. Niektóre zabytki przeniesiono też do innych kategorii. Największy ubytek liczby zabytków nieruchomych w ujęciu powiatowym odnotowano w powiatach buskim (woj. świętokrzyskie) i w starogardzkim (spadek odpowiednio o 9 i 5), a największy przyrost w Warszawie i Krakowie (wzrost odpowiednio o 72 i 41).
Tabl. 1. Obiekty nieruchome oraz nieruchome zabytki archeologiczne wpisane do rejestru zabytków na podstawie decyzji wojewódzkich konserwatorów zabytków
Stan w dniu 31 grudnia
Table 1. Immovable monuments and immovable archaeological monuments entered in the register of
monuments on the basis of decisions of voivodship conservators of monuments As of 31 st December
Wyszczególnienie Specification
Zabytki nieruchome
Immovable monuments Archaeological monumentsZabytki archeologiczne ogółem total na 100 km2 per 100 km2 ogółem total na 100 km2 per 100 km2 POLSKA 2017 75 188 24 7 747 2 2018 77 275 25 7 752 2 2019 78 009 25 7 795 2 Dolnośląskie 8 872 44 1 480 7 Kujawsko-pomorskie 3 549 20 192 1 Lubelskie 4 368 17 179 1 Lubuskie 4 607 33 545 4 Łódzkie 2 922 16 143 1 Małopolskie 6 281 41 487 3 Mazowieckie 7 812 22 407 1 Opolskie 3 356 36 1 267 13 Podkarpackie 5 221 29 479 3 Podlaskie 2 433 12 268 1 Pomorskie 3 702 20 562 3 Śląskie 4 335 35 241 2 Świętokrzyskie 1 920 16 209 2 Warmińsko-mazurskie 6 408 27 286 1 Wielkopolskie 7 917 27 680 2 Zachodniopomorskie 4 306 19 370 2
Ź r ó d ł o: dane Narodowego Instytutu Dziedzictwa; obliczenia własne.
Source: data of the National Haritage Board of Poland; own calculations.
Jedną z form ochrony zabytków i dziedzictwa narodowego, zgodnie z ustawą o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami5, jest również podniesienie rangi obiektu poprzez nadanie mu statusu pomnika historii. W 2019 r. takich wpisów nie było; ale w 2020 r. przybyły 3 pomniki historii:
ū Nowy Wiśnicz – zespół architektoniczno-krajobrazowy został uznany za pomnik historii rozporządzeniem Prezydenta RP z dn. 20 kwietnia 2020 roku,
ū Staniątki – opactwo św. Wojciecha Mniszek Benedyktynek zostało uznane za pomnik historii rozporządzeniem Prezydenta RP z dn. 20 kwietnia 2020 roku,
ū Zabrze - zespół zabytkowych kopalni węgla kamiennego został uznany za pomnik historii rozporządzeniem Prezydenta RP z dn 14 lipca 2020 roku
Według stanu na koniec lipca 2020 r. lista obiektów uznanych przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej za Pomniki Historii liczyła 108 pozycji (Aneks 1).
Akcją mającą na celu promocję opieki nad zabytkami jest „Zabytek Zadbany” – ogólnopolski konkurs Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, skierowany do właścicieli i zarządców obiektów wpisanych do rejestru za-bytków. Laureaci konkursu są nagradzani za jakość i zakres prowadzonych prac konserwatorskich i najlepsze rozwiązania wykorzystania obiektów zabytkowych.
Tabl. 2. Wnioski zgłaszane do konkursu „Zabytek Zadbany” według kategorii i województw
Table 2. Applications submitted to the competition “Neat Monument” by category and voivodship
Wyszczególnienie Specification Razem Total Kategorie Category A B C D E F POLSKA 2017 94 41 10 20 9 4 10 2018 45 15 4 13 3 2 8 2019 90 36 5 28 6 3 12 Dolnośląskie 6 1 - 4 1 - -Kujawsko-pomorskie 6 1 - 2 1 1 1 Lubelskie 5 2 1 - - - 2 Lubuskie 6 3 1 - 1 - 1 Łódzkie 4 2 - 1 - - 1 Małopolskie 8 3 - 2 2 - 1 Mazowieckie 14 8 2 4 - - -Opolskie 6 5 - 1 - - -Podkarpackie 6 3 - 1 1 - 1 Podlaskie - - - - - - -Pomorskie 7 2 - 5 - - -Śląskie 5 1 - 2 - - 2 Świętokrzyskie 2 - - - - - 2 Warmińsko-mazurskie 1 - - 1 - - -Wielkopolskie 8 1 - 4 - 2 1 Zachodniopomorskie 6 4 1 1 - -
-A. Utrwalenie wartości zabytkowej pojedynczego obiektu. B. Rewaloryzacja przestrzeni kulturowej i krajobrazu (w tym założenia dwor-skie i pałacowe). C. Adaptacja obiektów zabytkowych. D. Kategoria specjalna: Architektura i budownictwo drewniane (wcześniej: Archi-tektura i konstrukcje drewniane). E. Kategoria specjalna: Zabytki techniki (w tym budownictwo przemysłowe i inżynieryjne) wcześniej: (Architektura przemysłowa i dziedzictwo techniki). F Kategoria specjalna: Właściwe użytkowanie i stała opieka nad zabytkiem.
A. Preservation of the historic value of a single object. B. Revalorisation of cultural space and landscape (including manor houses and palaces). C. Adaptation of historic buildings. D. Special category: Wooden architecture and construction (formerly: Wooden architec-ture and strucarchitec-tures). E. Special category: Technical monuments (including industrial and engineering construction) before: (Industrial architecture and technical heritage). F Special category: Proper use and constant care of the monument.
Ź r ó d ł o: dane Narodowego Instytutu Dziedzictwa.
Source: the National Heritage Board of Poland.
Laureatem konkursu edycji 2019 w kategorii A (Utrwalenie wartości zabytkowej pojedynczego obiektu) został Zakład Karny w dawnym klasztorze karmelitańskim w Nowym Wiśniczu (woj. małopolskie).
W kategorii B (Rewaloryzacja przestrzeni kulturowej i krajobrazu, w tym założenia dworskie i pałacowe) nagroda trafiła do Zagrody – Muzeum Wsi Markowa (woj. podkarpackie).
Nagrodę w kategorii C (Adaptacja obiektów zabytkowych) przyznano dla Zespołu dworca kolejowego w Koście-rzynie (woj. pomorskie).
W kategorii D (kategoria specjalna: Architektura i budownictwo drewniane - wcześniej: Architektura i konstruk-cje drewniane) zwyciężył Kościół Pokoju w Jaworze (woj. dolnośląskie).
W kategorii E (kategoria specjalna: Zabytki techniki (w tym budownictwo przemysłowe i inżynieryjne), wcześniej: Architektura przemysłowa i dziedzictwo techniki) zwycięzcą ogłoszona została Wieża ciśnień w Biedrusku (woj. wielkopolskie).
W kategorii specjalnej F (Właściwe użytkowanie i stała opieka nad zabytkiem) zwyciężyły Gliwice-Ostropa, ko-ściół Świętego Jerzego (woj. śląskie) oraz Kaplica Świętego Jana Nepomucena w Zerwanej (woj. małopolskie).
Ponadto przyznano wyróżnienia. W kategorii A otrzymały je: Bobowa, kościół Świętej Zofii (woj. małopolskie), Willa Georga Grawitza, obecnie siedziba Państwowej Szkoły Muzycznej I stopnia w Szczecinie (woj. zachodnio-pomorskie) oraz Szkoła Stowarzyszenia „Rodzina Wojskowa”, obecnie Szkoła Podstawowa Specjalna nr 123 im. Kornela Makuszyńskiego w Warszawie (woj. mazowieckie).
W kategorii B wyróżnienia przyznano: Zespołowi dworsko-parkowemu w Chrzęsnem (woj. mazowieckie), Pałaco-wi w zespole pałacowo-parkowym w JankoPałaco-wicach (woj. Pałaco-wielkopolskie) oraz Trwałej ruinie pałacu w Zatoniu (woj. lubuskie).
W kategorii C wyróżnione zostały: Prochownia Stara Apteka, obecnie scena Teatru Wybrzeże w Gdańsku (woj. pomorskie) oraz budynek dworca kolejowego, obecnie Miejska Biblioteka Publiczna „Stacja Biblioteka” w Rudzie Śląskiej (woj. śląskie), a także Kamienica przy Placu Solnym 4, obecnie siedziba fundacji i instytucji kultury OP ENHEIM we Wrocławiu (woj. dolnośląskie).
W kategorii D wyróżnienia otrzymały: Papiernia – młyn papierniczy w Dusznikach-Zdroju (woj. dolnośląskie) oraz Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego w Żołędowie (woj. kujawsko-pomorskie).
Natomiast w kategorii E wyróżniona została Wieża ciśnień w Chełmży (woj. kujawsko-pomorskie), wiatrak koźlak „Czesław w Lesznie (woj. wielkopolskie) oraz Komora Jezioro Wessel na III poziomie Kopalni Soli „Wieliczka”(woj. małopolskie).
Tabl. 3. Zabytki ruchome według województw Stan w dniu 31 grudnia
Table 3. Movable monuments by voivodship As of 31st December Wyszczególnienie Specification Liczba decyzji konserwa-torskich Number of conservation decisions Liczba obiektów – ogółem Number of ob-jects - total Wyposażenie świątyń Temple equip-ment Kolekcje Collections Inne Other POLSKA 2017 15 726 259 824 191 558 48 454 19 812 2018 15 991 262 901 194 061 48 429 20 411 2019 16 134 264 828 195 633 48 473 20 722 Dolnośląskie 2 606 40 953 35 874 392 4 687 Kujawsko-pomorskie 456 10 365 9 822 88 455 Lubelskie 852 19 374 17 218 779 1 377 Lubuskie 408 6 681 5 878 - 803 Łódzkie 787 14 316 12 787 602 927 Małopolskie 1 464 26 320 21 651 1 087 3 582 Mazowieckie 2 045 20 780 14 100 3 538 3 142 Opolskie 1 068 8 377 7 192 744 441 Podkarpackie 1 263 52 896 15 020 36 364 1 512 Podlaskie 654 4 673 4 096 65 512 Pomorskie 659 6 168 5 961 65 142 Śląskie 1 091 8 371 5 477 2 193 701 Świętokrzyskie 572 14 002 11 542 1 251 1 209 Warmińsko-mazurskie 360 5 276 4 933 265 78 Wielkopolskie 1 272 24 097 22 080 1 036 981 Zachodniopomorskie 577 2 179 2 002 4 173
Ź r ó d ł o: dane Narodowego Instytutu Dziedzictwa.
Obok zabytków nieruchomych, ochronie podlegają także zabytki ruchome (tj. rzeczy ruchome, ich części lub zespoły rzeczy ruchomych), do których należą m.in.: dzieła sztuki plastycznej, rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej, kolekcje przedmiotów zgromadzonych i uporządkowanych według koncepcji ich twórców, numizma-ty, militaria, wytwory techniki, niektóre materiały biblioteczne, instrumenty muzyczne, wytwory sztuki ludowej i rękodzieła.6 Decyzje konserwatorskie o wpisie do rejestru zabytków gromadzone są przez właściwe admini-stracyjnie wojewódzkie urzędy ochrony zabytków.
W 2019 r. przyjęto 238 decyzji o wpisie do rejestru zabytków ruchomych, obejmujących 2 740 obiektów sztuki i rzemiosła artystycznego oraz 37 postanowienia7, informacje urzędowe oraz inne dokumenty związane z pro-wadzeniem rejestru zabytków (w roku poprzednim - 274 decyzje o wpisie obejmujące 3 132 obiekty oraz 100 postanowień zmieniających lub wyjaśniających treść uprzednio wydanych decyzji). W odrębnym rejestrze uj-mowane są ruchome zabytki techniki. W 2019 r. przyjęto 6 nowych decyzji obejmujących 19 obiektów z dziedziny ruchomych zabytków techniki8 (w roku poprzednim odpowiednio 9 i 55). Według stanu na koniec 2019 r. rejestr zabytków techniki obejmował 3 337 obiektów wpisanych na podstawie 482 decyzji konserwatorskich.
Do rejestru zabytków ruchomych nie są wpisywane muzealia wciągnięte do inwentarzy muzealnych, materiały biblioteczne (zaliczone do narodowego zasobu bibliotecznego), materiały archiwalne (wchodzące w skład naro-dowego zasobu archiwalnego) i zabytki, które legalnie na stałe zostały wywiezione za granicę. Zasady ochrony i ewidencjonowania tych obiektów regulują odpowiednie akty prawne9. Najwięcej zabytków ruchomych znajduje się w woj. podkarpackim – 52,9 tys. oraz w woj. dolnośląskim – blisko 41 tys.
Szczególnym rodzajem zabytków są zabytki archeologiczne, zachowywane dla ich wartości historycznej, ar-tystycznej lub naukowej. W końcu 2019 r. wpisem do rejestru zabytków objęto 7,8 tys. nieruchomych zabytków archeologicznych (25 zabytków na 1 000 km2). Najwięcej zabytków archeologicznych zarejestrowano w woj. dol-nośląskim (1,5 tys.) i opolskim 1,3 tys.), a w ujęciu powiatowym w powiatach: głubczyckim (326), strzelińskim (216), krakowskim (175), ząbkowickim (152), namysłowskim (139) wołowskim (134), nyskim (128), wrocławskim (126), kościańskim (123) i prudnickim (122).
W 2019 r. w kategorii zabytków archeologicznych przyjęto i opracowano: 56 nowych decyzji o wpisie do rejestru zabytków, 3 decyzje o skreśleniu z rejestru zabytków, 3 decyzje odmawiające skreślenia z rejestru zabytków oraz 4 postanowienia i informacje urzędowe oraz inne dokumenty związane z prowadzeniem rejestru zabytków10 (w roku poprzednim odpowiednio: 7, 3, 1 i 11).
Sposobem ochrony zabytków jest także utworzenie parku kulturowego. Powołuje go rada gminy w celu ochro-ny krajobrazu kulturowego (tj. krajobrazu przetworzonego przez człowieka) poprzez działania pozwalające na zachowanie wyróżniających się krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi, charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej. Parki kulturowe są tworzone dla ochrony krajobrazu kulturowego centrów staromiejskich lub historycznych zespołów zabudowy znajdujących się obecnie poza ścisłymi centrami miast, w celu ochrony krajobrazu kulturowego terenów niezurbanizowanych, krajobrazów związanych z kul-tem religijnym, krajobrazu kulturowego zespołów fortecznych, zasobów reliktowych krajobrazu kulturowego (np. grodziska), czy ochrony miejsc i obiektów związanych z działalnością historycznych postaci i wydarzeń11 W 2019 r. w Polsce istniało 38 parków kulturowych (Aneks 2) na terenie 14 województw.
Postępujący rozwój społeczno-gospodarczy stwarza zagrożenie dla dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego. Dla ratowania miejsc i obiektów szczególnie cennych dla naszej cywilizacji UNESCO przyjęło Konwencję w spra-wie ochrony Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Naturalnego.
6 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2017, poz. 972), z późniejszymi zmianami.
7 https://www.nid.pl/pl/Dla_specjalistow/Wydawnictwa/wydanie.php?ID=374
8 Ibidem
9 Zasady te określa: Ustawa o muzeach z dnia 21 listopada 1996 r. (Dz.U. z 2017 r. poz. 972, z późniejszymi zmianami), Ustawa z dnia 27
czerw-ca 1997 r. o bibliotekach. (Dz.U. z 2012, poz. 642, z późniejszymi zmianami), Ustawa z dnia 14 lipczerw-ca 1983 r. o narodowym zasobie archiwal-nym i archiwach (Dz.U. z 2018, poz. 217) oraz Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w sprawie wywozu zabytków za granicę z dnia 18 kwietnia 2011 r. (Dz.U. nr 89, poz. 510).
10 Sprawozdanie z działalności Narodowego Instytutu Dziedzictwa za 2019 rok https://nid.pl/pl/Dla_specjalistow/Wydawnictwa/wydanie.
php?ID=374
W Polsce w 2019 r. znajdowało się szesnaście pozycji12 umieszczonych na Liście Światowego Dziedzictwa UNE-SCO (Aneks 3). Ponadto na tzw. liście informacyjnej, obejmującej miejsca – zgłaszane do Centrum Światowego Dziedzictwa przez poszczególne państwa – proponowane do wpisu na Listę Światowego Dziedzictwa w per-spektywie czasowej do 10 lat, znajdują się: Gdańsk – miasto wolności i pamięci (zgłoszone w 2005 r.), Kanał Augustowski (2006), Pienińska dolina Dunajca (2006), Bukowe lasy o charakterze pierwotnym w Bieszczadzkim Parku Narodowym (2015) w ramach rozszerzenia wpisu „Pierwotne lasy bukowe Karpat i innych regionów Europy (2019)”)13. W lipcu 2019 r. na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO znajdowało się 1 121 pozycji z 165 krajów (w tym 39 o charakterze transgranicznym): 869 obiektów dziedzictwa kulturowego, 213 obiektów przyrodniczych i 39 obiektów o mieszanym charakterze kulturowo-przyrodniczym
Na bazie powstałego w 1992 r. projektu „Pamięć świata” utworzona została Lista „Pamięci świata” („Memory of the Word”) znana jako Lista Światowego Dziedzictwa UNESCO, będąca rejestrem wybranych zabytków o cha-rakterze dokumentacyjnym o światowym znaczeniu historycznym lub cywilizacyjnym. Międzynarodowa lista obejmuje 427 wpisów, zawierających dziedzictwo dokumentacyjne bardzo zróżnicowane pod względem treści, czasu i miejsc pochodzenia, formy, nośników, na których zostało utrwalone itd. W 2019 r. wśród 427 obiektów znajdowało się 17 dokumentów polskich.14
Ponadto UNESCO wpisało 10 polskich parków narodowych na listę rezerwatów biosfery – Babiogórski, Biało-wieski (wpisany także na Listę Światowego Dziedzictwa), Bieszczadzki, Bory Tucholskie, Kampinoski, Karkonoski, Poleski, Słowiński, Tatrzański, Roztoczański, a 7 parków i 6 rezerwatów przyrody objętych zostało konwencją o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptac-twa wodnego15
12 Na liście UNESCO pod pozycją „Kościoły Pokoju” figurują kościoły w Jaworze i Świdnicy, w ramach pozycji „Kościoły drewniane
południo-wej Małopolski” ujęto obiekty w Binaropołudnio-wej, Bliznem, Dębnie Podhalańskim, Haczowie, Lipnicy Murowanej i Sękopołudnio-wej, w ramach pozycji „Drewniane cerkwie w polskim i ukraińskim regionie Karpat” – obiekty w Brunarach Wyżnych, Chotyńcu, Kwiatoniu, Owczarach, Powroź-niku, Radrużu, Smolniku i Turzańsku, a w skład kompleksu pod nazwą Kopalnie ołowiu, srebra i cynku wraz z systemem gospodarowania wodami podziemnymi w Tarnowskich Górach wchodzi 28 obiektów podziemnych i naziemnych położonych na terenie gmin Tarnowskie Góry, Bytom i Zbrosławice..
13 Międzynarodowa inicjatywa, której celem jest stworzenie wpisu prezentującego w sposób przekrojowy europejskie lasy bukowe.
Doce-lowo dobro to ma składać się z 33 części w 13 krajach.
14 Autograf dzieła Mikołaja Kopernika De revolutionibus orbium coelestium (przechowywany w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie);
rę-kopisy Fryderyka Chopina (Biblioteka Narodowa i Towarzystwo im. Fryderyka Chopina w Warszawie); podziemne archiwum getta war-szawskiego, tzw. Archiwum Ringelbluma (Żydowski Instytut Historyczny); akt Konfederacji Generalnej Warszawskiej z 1573 r. (Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie); tablice 21 Postulatów Gdańskich z Sierpnia 1980 r. (Narodowe Muzeum Morskie w Gdańsku); Kodeks supraski – wpis wielonarodowy polsko-rosyjsko-słoweński (część znajdująca się w Polsce – Biblioteka Narodowa w Warszawie); Archi-wum Komisji Edukacji Narodowej (PAN oraz Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie); ArchiArchi-wum Instytutu Literackiego w Paryżu (Ma-isons-Laffitte pod Paryżem); Archiwum Radziwiłłów i Księgozbiór Nieświeski - wpis wielonarodowy: białorusko-fińsko-litewsko-polsko-rosyjsko-ukraiński (część znajdująca się w Polsce – Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie); Archiwum Biura Odbudowy Stolicy (Archiwum Państwowe m.st. Warszawy); Zbiory Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu (Biblioteka Polska i Muzeum Adama Mickiewicza w Paryżu); Traktaty pokojowe (ahdnames), zawarte od II połowy XV do końca XVIII w. między Królestwem Polskim i Cesar-stwem Tureckim (Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie); Akta i biblioteka Braci Czeskich (Archiwum Państwowe w Poznaniu) oraz Księga henrykowska (Archiwum Archidiecezjalne we Wrocławiu); Akt Unii Lubelskiej z 1569 r. - wspólna nominacja polsko-litewsko-bia-łorusko-ukraińsko-łotewska (Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie); Dokumenty polskiego wywiadu radiowego z okresu Bitwy Warszawskiej 1920 roku (Centralne Archiwum Wojskowe w Warszawie); Raport Jürgena Stroopa „Es gibt keinen jüdischen Wohnbezirk – in Warschau mehr! [Żydowska dzielnica mieszkaniowa w Warszawie już nie istnieje!”] (Instytut Pamięci Narodowej.
15 Ramsar Convention on Wetlands (Konwencja ramsarska) – międzynarodowy układ dotyczący ochrony przyrody, podpisany w 1971 r.,
który wszedł w życie w 1975 r. W Polsce konwencja objęła w Polsce parki narodowe: Biebrzański, Narwiański, Karkonoski, Poleski, Ujście Warty, Słowiński i Wigierski i rezerwaty przyrody: Świdwie, Jezioro Łuknajno, Jezioro Karaś, Jezioro Siedmiu Wysp, Stawy Milickie i Jezioro Drużno.
W 2014 roku zainaugurowano Polską Listę Krajową Programu UNESCO Pamięć Świata, na której znajdują się obecnie 43 obiekty16, w tym 21 wpisanych w 2018 r. Prace Programu Pamięć Świata obejmują także inne działania – dotyczące zarówno ratowania, ochrony i udostępniania konkretnych obiektów i zbiorów dziedzictwa doku-mentacyjnego, jak i polityki w tych dziedzinach.
Dziedzictwo kulturowe kojarzy się przede wszystkim z obiektami historycznymi: zabytkami, dziełami sztuki, róż-norodnymi eksponatami muzealnymi, a także zachowaną przyrodą – naturalną, jak rezerwaty i stworzoną przez człowieka, jak parki czy ogrody. Jednakże na dziedzictwo kulturowe składa się także tradycja – niematerialny przejaw kultury – mająca istotne znaczenie dla społeczności czy różnych wspólnot, często znacząco wpływająca na ich funkcjonowanie i zachowania społeczne, będąca dla danej społeczności źródłem poczucia tożsamości i ciągłości. W celu zachowania niesionych przez tradycję wartości kulturowych UNESCO przyjęło 17 października 2003 r. w Paryżu Konwencję w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego (Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage), ratyfikowaną przez Polskę w 2011 r.17
W ujęciu Konwencji (art. 2 ust. 1) „Niematerialne dziedzictwo kulturowe oznacza praktyki, wyobrażenia, przeka-zy, wiedzę i umiejętności – jak również związane z nimi instrumenty, przedmioty, artefakty i przestrzeń kulturo-wą – które wspólnoty, grupy i, w niektórych przypadkach, jednostki uznają za część własnego dziedzictwa kultu-rowego. To niematerialne dziedzictwo kulturowe, przekazywane z pokolenia na pokolenie, jest stale odtwarzane przez wspólnoty i grupy w relacji z ich otoczeniem, oddziaływaniem przyrody i ich historią oraz zapewnia im poczucie tożsamości i ciągłości, przyczyniając się w ten sposób do wzrostu poszanowania dla różnorodności kulturowej oraz ludzkiej kreatywności. Dla celów niniejszej Konwencji, uwaga będzie skierowana wyłącznie na takie niematerialne dziedzictwo kulturowe, które jest zgodne z istniejącymi instrumentami międzynarodowymi w dziedzinie praw człowieka, jak również odpowiada wymogom wzajemnego poszanowania między wspólnota-mi, grupami i jednostkawspólnota-mi, oraz zasadom zrównoważonego rozwoju.” Przejawami niematerialnego dziedzictwa kulturowego są (art. 2 ust. 2): „a) tradycje i przekazy ustne, w tym język jako nośnik niematerialnego dziedzictwa kulturowego; b) sztuki widowiskowe i tradycje muzyczne; c) zwyczaje, rytuały i obrzędy świąteczne; d) wiedza i praktyki dotyczące przyrody i wszechświata; e) umiejętności związane z rzemiosłem tradycyjnym.”
16 Konstytucja 3 maja 1791 r. (Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie), Złoty kodeks gnieźnieński z II poł. XI w. (Archiwum
Archidiece-zjalne w Gnieźnie), Kronika Galla Anonima z XII w. (Biblioteka Narodowa w Warszawie), Dokument lokacyjny miasta Krakowa z 5 czerwca 1257 r. (Archiwum Narodowe w Krakowie), „Banderia Prutenorum” autorstwa Jana Długosza z 1448 r. (Biblioteka Uniwersytetu Jagiel-lońskiego w Krakowie), Kazania świętokrzyskie z II poł. XIII w. (Biblioteka Narodowa w Warszawie), Opis żup bocheńskich i wielickich z 1518 r. (Biblioteka Naukowa Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk w Krakowie), Białoruski Tristan z XVI-XVII w. (Bi-blioteka Raczyńskich w Poznaniu), Autograf „Pana Tadeusza” Adama Mickiewicza (1832-1834) (Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wro-cławiu), Akta Organizacji Narodowej Powstania Styczniowego z lat 1863-1864 (Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie), Memoriał Ignacego Jana Paderewskiego do prezydenta Stanów Zjednoczonych Woodrowa Wilsona z 17 stycznia 1917 roku (Archiwum Akt Nowych w Warszawie), Rocznik świętokrzyski dawny (Biblioteka Narodowa w Warszawie), Dokument Zbiluta z 1153 r. (Archiwum Państwowe w Po-znaniu i Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie), Akt unii krewskiej (Archiwum i Biblioteka Krakowskiej Kapituły Katedralnej), Akt erekcyj-ny Związku Pruskiego (Archiwum Państwowe w Toruniu), Mszał Zakonu Krzyżackiego z Biblioteki Mariackiej w Gdańsku (Biblioteka