AVGVSTVS III REX POL. LL SAX H
ODDZIAŁ W KULDŻY, CZUGUCHAKU I KASZGARZE
DRUK BRADBURY, WILKINSON & CO.
LtD., LONDYN53
Klauzula w języku rosyjskim, chińskim, ujgur-skim i mandżurujgur-skim: Bank Rosyjsko-Azjatycki zobowiązuje się w jego oddziałach w Kuldży, Czu-guczaku i Kaszgarze wydać przedstawiającemu to zaświadczenia czystym złotem wagi ku-ping jeden fen (cian, liang).
Wyemitowano 5 rodzajów banknotów o nominale 1, 2, 10, 50 i 100 złotych fenów w 1910 roku.
10 złotych fenów = 1 złoty mace (cian); 100 złotych fenów = 1 złoty liang; 1 złoty fen (znane banknoty o numerach 002352, 012331 i wzór z numeracją 000001 – 050000); 2 złote feny (znane banknoty o numerach 007180, 061267); 10 złotych fenów = 1 złoty cian (znany banknot o numerach 176275 i wzór z numeracją 000001 – 200000)54; 50 złotych fenów = 5 złoty cian (znany banknot o numerach 055284 i wzór z numeracją 000001 – 060000); 100 złotych fenów = 1 złoty lian (znany banknot o numerach 020404 i wzór z numeracją 000001 – 030000)55.
Znane banknoty z dodatkowym stemplem zawierającym datę realizacji banknotu.
ODDZIAŁ W NEWCHWANG
DRUK NISSEN & ARNOLD, LONDYN56
Klauzula rosyjska i angielska: Bank Rosyjsko--Azjatycki zobowiązuje się zapłacić przedstawia-jącemu to zaświadczenie, zgodnie z jego życze-niem, w Oddziale Banku w Pekinie 1 dolar monetą obiegu miejscowego. Wartość otrzymana. Bank Rosyjsko-Azjatycki.
Wyemitowano 2 rodzaje banknotów o nomi-nale 1 i 5 dolarów w 1910 roku z nadrukiem zawie-rającym nową nazwę banku.
1 dolar (wizerunek nieznany); 5 dolarów (znany banknot o numerach E 022693).
53 Pick, Cuhaj 2009: S479-S483.
54 Banknot o nominale 10 złotych fenów był wystawiony na aukcji firmy Spink & Son 17 stycznia 2015 roku w Hongkongu (poz. 171) z datą marzec 1913.
55 1 tael = 1 lian = 100 fen w Kanth, Knorr 1986: 307.
56 Pick, Cuhaj 2009: S484, S484a.
ODDZIAŁ W SZANGHAJU
DRUK BRADBURY, WILKINSON & CO. LtD., LONDYN
Emisje nominowane w dolarach meksykańskich (część A) i dolarach w monecie lokalnej (część B).
A. Klauzula rosyjska i angielska: Bank Rosyjsko-Azjatycki zobowiązuje się zapłacić przedstawiającemu to zaświadczenie, zgodnie z jego życzeniem, w Oddziale Banku w Szanghaju 5, 10 dolarów meksykańskich. Wartość otrzymana. Bank Rosyjsko-Azjatycki.
Wyemitowano 2 rodzaje banknotów o nomi-nale 5 i 10 dolarów meksykańskich bez daty.
5 dolarów meksykańskich (znany wzór z
nume-racją A100001 – A200000 i wzór bez numerów)57,
10 dolarów meksykańskich (wizerunek nieznany). Znane wzory strony głównej i obustronne. B. Klauzula rosyjska i angielska: Bank Rosyjsko-Azjatycki zobowiązuje się zapłacić przedstawiającemu to zaświadczenie, zgodnie z jego życzeniem, w Oddziale Banku w Szanghaju 10 dolarów monetą obiegu miejscowego. Wartość otrzymana. Bank Rosyjsko-Azjatycki.
Wyemitowano 5 rodzajów banknotów o nomi-nale 1, 5, 10, 50 i 100 dolarów w monecie lokalnej z datą 1/14 01 1914 r.
1 dolar monetą obiegu miejscowego (wize-runek nieznany); 5 dolarów monetą obiegu miej-scowego (wizerunek nieznany); 10 dolarów monetą obiegu miejscowego (znane banknoty o numerach B007302, B055879 i wzór z numeracją B000001 – B075000); 50 dolarów monetą obiegu miejscowego (znany wzór z numeracją B000001 – B002000); 100 dolarów monetą obiegu miejscowego (znany
wzór z numeracją B000001 – B003000)58.
ODDZIAŁ W SZANGHAJU
DRUK AMERICAN BANK NOtE CO.59
Klauzula angielska60.
Wyemitowano 5 rodzajów banknotów o nomi-nale 1, 5, 10, 50 i 100 dolarów meksykańskich w 1914 roku.
57 Numeracja emisji Banku Rosyjsko-Azjatyckiego jest kontynuacją numeracji z emisji Banku Rosyjsko--Chińskiego (5 dolarów meksykańskich (znany wzór z numeracją A000001 – A100000 – S537).
58 Banknoty o nominale 10 i100 dolarów w monecie lokalnej były wystawione na aukcji firmy Spink & Son 17 stycznia 2015 roku w Hongkongu (poz. 169-170).
59 Pick, Cuhaj 2009: S490-494
60 Ze względu na słabą jakość reprodukcji nie udało się odczytać klauzuli (przyp. autora).
1 dolar meksykański (wizerunek nieznany); 5 dolarów meksykańskich (wizerunek nieznany); 10 dolarów meksykańskich (wizerunek nieznany); 50 dolarów meksykańskich (znany wzór bez nume-racji); 100 dolarów meksykańskich (wizerunek nieznany).
ODDZIAŁ W tIENtSIN
DRUK NISSEN & ARNOLD, LONDYN61
Klauzula rosyjska i angielska: Bank Rosyjsko--Azjatycki zobowiązuje się zapłacić przedstawiają-cemu to zaświadczenie, zgodnie z jego życzeniem, w Oddziale Banku w Tientsin 10 dolarów monetą obiegu miejscowego. Wartość otrzymana. Bank Rosyjsko-Azjatycki.
Wyemitowano 1 rodzaj banknotów o nominale 10 dolarów po 1910 roku.
10 dolarów monetą obiegu miejscowego (znany banknot o numerach C 088467 z datą realizacji 19 stycznia 1917 roku).
BANKNOtY DLA KOLEI WSCHODNIO--CHIŃSKIEJ
Niedobory pieniądza obiegowego w „obszarze wywłaszczenia” Kolei Wschodnio-Chińskiej były przyczyną podjętych starań związanych z emisją pieniądza lokalnego. Zarząd harbiński Kolei Wschodnio-Chińskiej zgodnie z rozporządze-niem nr 6710 z 13 stycznia 1919 roku, wydanym przez generała L.D. Horwata, wprowadził do obiegu banknoty o nominałach 50 kopiejek, 1, 3, 10 i 100 rubli, które posiadały prawo obiegu na terenie koncesji Kolei Wschodnio-Chiń-skiej. Pieniądze te, powszechnie nazywane „hor-watkami” od nazwiska zarządcy kolei, miały prawo obiegu na terenie „pasa wywłaszczenia”. W połowie 1918 roku Bank Rosyjsko-Azja-tycki zamówił w American Bank Note Com-pany banknoty na ogólną sumę 20 milionów rubli. W kwocie tej zamówiono 12 000 000 rubli w banknotach o nominale 100 rubli, 500 000 rubli w banknotach o nominale 50 kopiejek i 7 500 000 rubli w pozostałych nominałach czyli 1, 3, i 10 rubli62. Zamówione banknoty trafiły do harbińskiego oddziału Banku Rosyjsko-Azjatyc-kiego w końcu 1918 roku przez Władywostok.
61 Pick, Cuhaj 2009 : S502
62 Pogrebeckij 1924: 323.
ODDZIAŁ W HARBINIE
DRUK WŁASNY – BILEtY PRZEKAZOWE63
Klauzula rosyjska: Bilet przekazowy. Po przedstawieniu tego (biletu przekazowego) bądźcie łaskawi zapłacić rubli (kwota wpisywana słownie) i dostarczyć je na rachunek, po powiadomieniu, Banku Rosyjsko-Azjatyckiego w Harbinie.
Fig. 13. Bilet przekazowy 1000 rubli Harbin, według Pogrebeckij 1924
Wyemitowano 5 rodzajów biletów przekazo-wych o nominałach 500, 1000, 2000, 3000, 5000, rubli w sierpniu 1917 roku.
500 rubli (znany bilet przekazowy o numerze 9511); 1000 rubli (znany bilet przekazowy o numerze 9652)64; 2000 rubli (wizerunek biletu przekazowego nieznany); 3000 rubli (wizerunek biletu przekazowego nieznany); 5000 rubli (wize-runek biletu przekazowego nieznany).
ODDZIAŁ W HARBINIE
DRUK AMERICAN BANK NOtE CO.65
Fig. 14. 100 rubli Harbin, z archiwum autora
63 Pick 1980: F254-258.
64 Pogrebeckij 1924: 319.
Klauzula rosyjska: Prawdziwy bon przyjmuje się we wszystkich kasach Kolei Wschodnio-Chiń-skiej jak również w Oddziałach Banku Rosyjsko--Azjatyckiego w Harbinie, Hajlarze i Kuanczendzy na równi z Państwowymi Biletami Kredytowymi wzorów znajdujących się w obiegu do 1917 roku włącznie. Podrabianie będzie ścigane prawem.
Poniżej podpisy (od lewej) zarządzającego koleją generała L. Horwata, kontrolera (odręczny) i prezesa Zarządu Banku Rosyjsko Azjatyckiego M. Putilova.
Wyemitowano 5 rodzajów banknotów o nomi-nale 50 kopiejek, 1, 3, 10, i 100 rubli w 1919 roku.
50 kopiejek (znane banknoty z 6 cyfrowym numerem i wzory z numeracją zerową); 1 rubel (znane banknoty z 6 cyfrowym numerem i literami serii А, Б, В i wzory z numeracją zerową); 3 ruble (znane banknoty z 6 cyfrowym numerem i wzory z numeracją zerową); 10 rubli (znane banknoty z 6 cyfrowym numerem i wzory z numeracją zerową); 100 rubli (znane banknoty z 5 cyfrowym numerem i wzory z numeracją zerową 6 cyfrową).
Banknoty były przeznaczone dla Kolei Wschodnio-Chińskiej.
Znanych jest 15 odmian banknotów z różnymi podpisami odręcznymi66.
Aneks III
PRóBA OSZACOWANIA WIELKOśCI NIEKtóRYCH EMISJI
Dane pozwalające na oszacowanie wielkości emisji pieniądza papierowego nie zostały, do tej pory, opracowane kompleksowo. Informacje doty-czące tego zagadnienia są rozproszone w opraco-waniach dotyczących Banku Rosyjsko-Chińskiego i Rosyjsko-Azjatyckiego. Pomimo tego, korzystając z zestawień banknotów wydanych przez poszcze-gólne oddziały banku, można próbować osza-cować wielkość tych emisji. Na podstawie nume-racji wzorów banknotów wydanych przez oddział pekiński Banku Rosyjsko-Chińskiego można osza-cowań wielkość emisji na 1 milion ku-ping taeli, co odpowiadało wartości 37,5 ton srebra. Podob-nych przeliczeń można dokonać dla emisji Banku Rosyjsko-Azjatyckiego nominowanej w złotych fenach. Brak danych dla nominału 2 feny uniemoż-liwia precyzyjne określenie wielkości emisji, ale ścisłe dane dla pozostałych nominałów pozwalają oszacować ją na 4 miliony złotych fenów, co odpo-wiada 1,5 tysięcy kilogramów złota67.
66 Zob. Pogrebeckij 1924:324.
67 W prezentowanym artykule do obliczeń
Bez wątpienia najlepiej opracowane zostało ostatnie wydanie banknotów dla Kolei Wschodnio--Chińskiej. Pogrebeckij68 w pracy z 1924 roku, doty-czącej emisji pieniężnych na Dalekim Wschodzie, podaje kompleksowe dane dotyczące obu emisji harbińskich. Należy pamiętać, że emisje te zostały wydane w sytuacji kryzysowej z pominięciem warunków zapisanych w ustawach obu banków. Emisja biletów przekazowych miała na celu oży-wienie obiegu pieniądza na terenie Harbinu. Jej całkowita wartość wynosiła 1 milion rubli. Kolejna, zamówiona w American Bank Note Co., została zrealizowana na początku 1919 roku. Całkowita jej wartość wynosiła, jak wspominałem wyżej, 20 milionów rubli, ale rubli, które nie miały pokrycia w kruszcach szlachetnych, o czym świadczy tekst klauzuli umieszczony na banknotach.
Fig. 15. Parowóz Kolei Wschodnio-Chińskiej, fragment banknotu 10 rubli Harbin, z archiwum autora
Literatura
Биткин B.B. [Bitkin V.V.] 2003.Сводный каталог
монет России. Киев.
Bonin H., Valerio N. i K. Yago 2015. Asian Imperial
Banking History. London.
Cabanowski M. 1993. Tajemnice Mandżurii –
Polacy w Harbinie. Warszawa.
Crisp O. 1974.The Russo-Chinese Bank. An epi-sode in Franco-Russian Relations.“Slavonic and East European Review” 52.127, 197-212. Cuhaj G.S. i Michael T. 2011. Coins of the World:
Coins of China 1901-2000. Krause Publica-
tion Inc.
wykorzystano najwyższe numery wzorów dla wszyst-kich nominałów wydanych przez oba oddziały.
Дацышен В.Г. [Dacyšen V.G.] 2000. История
российско-китайских отношений в конце XIX - начале ХХ вв. Красноярск.
Гиндин И.ф. [Gindin I.F.] 1948. Русские
коммер-ческие банки. Москва.
Gatrell P. 1994 Government, Industry and
Rearma-ment in Russia, 1900-1914: The Last ArguRearma-ment of Tsarism. Manchester.
Irigoin A. 2012. A Trojan Horse in Daoguang
Chi-na? Explaining the flows of silver in and out of China, London School of Economic AHEC Con-ference Hitotsubashi University Tokyo. Tokyo.
Kajdański E. 2000. Korytarz – burzliwe dzieje Kolei
Wschodnio-Chińskiej 1898-1998. Warszawa.
Kanth H. i Knorr B. 1986. Bi-lexikon Alte Mase,
Münze und Gewichte. Leipzig.
Кардаков Н. [Kardakov N.] 1957. Хорватки. “Россика” 51. Лукянов И.В. [Lukânov I.V.] 2008. „Не отстать от держав...“ Россия на Дальнем Востоке в конце XIX - начале XX вв. Санкт Петербург. Моисеев В.А. [MoiseevV.A.] 2003. Россия и Ки-тай в Центральной Азии (вторая половина XIX в. - 1917 гг.). Барнаул. Мошенский С.З. [Mošenskij S.Z.] 2014. Рынок ценных бумаг Российской империи. Москва.
Pick A. 1980. Standard Catalog of World Paper
Money. Krause Publication Inc.
Pick A. i Cuhaj G.S. 2009. Standard Catalog of
World Paper Money, Specialized Issues. Krause
Publication Inc. Полное собрание законов Российской империи, собрание третье. Санкт Петербург 1899. Т. XV, 1895, № 12242. Погребецкий А.И. [Pogrebeckij A.I.] 1924. Дене-жое обращение и денежные знаки Далнего Вoстока 1914-1924. Харбин.
Quested R. 1977. The Russo-Chinese Bank; A
Mul-tinational Financial Base of Tsarism in China.
Birmingham.
Rohoziński J. 2012. Pogranicze w ogniu. Rosyjska
wojna domowa w Chińskim Turkiestanie.
„Mó-wią Wieki” nr 7.
Schoen G.I. i Cartier J.G. 1980. Weltmünzkatalog
XIX Jahrhundert Battenberg Verlag.
Mün-chen.
Watson D.R. 1933. The Rise and Fall of the
Rus-so-Asiatic Bank. The Problems of a Russian Enterprise with French Shareholders, 1910-1926. “European History Quarterly” 23.1,
39-49.
Juliusz Bieniaś Polskie Towarzystwo Numizmatyczne juliuszbienias@poczta.onet.pl Joanna Lipinin Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie lipinina@op.pl
Ze względu na swoją wielkość, znaczenie gospodarcze w regionie oraz natężenie międzyna-rodowych kontaktów handlowych, Gdańsk był pod względem ekonomiczno-kulturowym najbardziej otwartym na Europę miastem dawnej Rzeczypo-spolitej. Do tutejszego portu trafiali kupcy niemal z całej Europy. Przybysze z miast hanzeatyckich, z Niderlandów, z Anglii, wraz z towarami, spro-wadzali nowinki technologiczne i kulturowe, które w mniejszym lub większym stopniu znajdowały recepcję nad Motławą. Szczególnie dotyczyło to praktyk organizujących życie portowe oraz ryn-kowe. Współczesne badania archeologiczne odkry-wają w Gdańsku m.in. najróżniejsze środki płat-nicze, odważniki, liczmany, rozliczeniowe znaki
ołowiane1. Z czasem, niektóre uzyskiwały
polsko-brzmiące odpowiedniki językowe (jak wspomniane liczmany względem niemieckich Rechenpfennigen i francuskich jetons), inne, często w spolszczonej formie, trafiały bezpośrednio do polskiej termino-logii. Obok monet i liczmanów do najliczniej wydo-bywanych nad Motławą numizmatów należą oło-wiane znaki określane we współczesnej literaturze najczęściej „żetonami”.
Celem niniejszego artykułu jest zasygnalizo-wanie zbyt szerokiego, zdaniem autora, zakresu
1 Garlicki 2013: 285-307; Paszkiewicz 2013a: 355-378, 2013b.
tomasz Maćkowski
NUMIZMAtYKA NA POGRANICZU RóŻNYCH SPECJALNOśCI ŻEtONY CZY tOKENY?
UWAGI O NAZEWNICtWIE NOWOŻYtNYCH NUMIZMAtóW
ABSTRAKT Celem niniejszego artykułu jest prześledzenie znaczenia pojęcia „żeton” na gruncie języka polskie-go i zasygnalizowanie zbyt szerokiepolskie-go zakresu stosowania tepolskie-go terminu w numizmatyce polskiej. W europejskiej terminologii numizmatycznej „jeton/jetton” oznacza najczęściej to samo co w języku polskim „liczman/ podskar-biówka”. Natomiast polscy badacze nazywają współcześnie „żetonami” m.in. wykonane w XIV-XVIII w. ołowiane zabytki sygnowane różnorodnymi znakami, które najczęściej były wykorzystywane do rozliczania pracy, powinno-ści, uprawnień bądź określonych dóbr materialnych. Jest to bardziej wynikiem stosowanej w środowisku badaczy po II wojnie światowej konwencji, niż wyrazem historycznego rozwoju pojęcia. Ponadto, w czasach coraz bardziej wdzierającego się do naszej rzeczywistości języka angielskiego fakt, iż „jeton” „żetonem” wcale nie jest – może pro-wadzić do szeregu nieporozumień w opisie dawnych artefaktów.
Słowa kluczowe: terminologia numizmatyczna, żeton, Gdańsk
ABSTRACT The article discusses the usage of the word “żeton” in Polish numismatic terminology. Over the last two decades archaeological excavations in Gdańsk have uncovered a very large number of small pieces of sheet lead stamped with the coat of arms of the city of Gdańsk, personal marks, or various emblems. Some of the munici-pal tokens dating to the 16th and 17th centuries found in Gdańsk are inscribed with the German word “Zeichen” or “Teken”. Both terms can be translated as “token”, but in contemporary Polish numismatic terminology they are termed “żetony”. The author examines the very meaning of the latter term in Polish, pointing out that originally during the Middle Ages there was a significant difference between “żetony” and “Zeichen” or “Teken” (tokens). It was not until the end of World War II that the Polish research community adopted the practice of mixing both terms in a way that actually compromised their historical meaning. Thus the author suggests that it is highly desirable to reconsider the usage of both terms in order to develop a more precise definition of the artifacts in question and to avoid unnecessary misunderstanding.
stosowania terminu „żeton” i prześledzenie jego obecności oraz znaczenia na gruncie języka pol-skiego – z nadzieją, że znajdzie to odzew w środo-wisku numizmatycznym, a w konsekwencji skłoni badaczy do dalszej analizy, weryfikacji i usyste-matyzowania pojęć numizmatów nie będących monetami.
Wydany w 1998 roku „Słownik Języka Pol-skiego” podaje dwa znaczenia terminu „żeton”: (1)
metalowy znaczek upamiętniający jakieś wydarzenie lub będący oznaką przynależności do jakiejś organi-zacji; (2) krążek z metalu lub tworzywa sztucznego, używany zamiast pieniędzy w grach hazardowych, automatach telefonicznych itp.2. Natomiast „Lek-sykon numizmatyczny” opublikowany w 1994 r., definiuje „żeton” jako monetopodobny przedmiot
służący jako dowód płatności lub udzielonych świadczeń, jako znak kontrolny lub rozpoznawczy3.
Powyższe definicje mają wspólnie na tyle sze-roki zakres semantyczny, że pozwalają „żetonami” nazwać prawie wszystkie obiekty monetopodobne. Niemniej między obu terminami istnieją zasadnicze rozbieżności. „Słownik Języka Polskiego” stara się zachować etymologiczną genezę „żetonów/jetons”, które przede wszystkim służyły celom rachun-kowym4, niemniej ich ikonografia często stanowiła znakomity środek propagandowy, z czego chętnie korzystał w XVI-XVII wieku zwłaszcza dwór fran-cuski (definicja nr 1), i które od XVII wieku były również wykorzystywane w grach hazardowych (definicja nr 2). Natomiast definicja numizma-tyczna została wyabstrahowana z genezy terminu, przyjmując uwspółcześnioną wersję, projektowaną z kolei na czasy dawniejsze i kategorie artefaktów, które pierwotnie nie były w ten sposób określane. W ujęciu numizmatycznym bardziej adekwatnym odpowiednikiem definicji nr 1 będą medale i odznaki, natomiast definicji nr 2 – liczmany/pod-skarbiówki5. Zmierzam do konstatacji, iż „żeton/
jeton” to pierwotnie to samo co
„liczman/pod-skarbiówka”, podczas gdy kategorie współcześnie
2 Słownik Języka Polskiego III, 1998: 1021.
3 Mikołajczyk 1994: 346 – autorem hasła jest J. Piniński.
4 Rouyer, Hucher 1858: 11-35; Dugniolle 1876: IX-XLIII; Nagl 1888: 1-44; Rondot 1904: 47-59; Smith 1921: 17-70; Pastoureau 1984: 18-37; de Turckheim--Pey1997: 8-16; Roelandt, Sombart, Prieur 2005: 11-14; liczmany odnalezione w Gdańsku – Paszkiewicz 2013: passim.
5 Podskarbiówki to podgrupa liczmanów polskich wyróżniona ze względu na emitenta (król, podskar-biowie) z przeznaczeniem przede wszystkim do stoso-wania w skarbowości centralnej; szerzej – Mikołajczyk 1994: 238.
w języku polskim nazywane „żetonami” w średnio-wieczu i w okresie nowożytnym miały inne nazwy. Dobrą egzemplifikacją projekcji współcze-snej terminologii na czasy dawniejsze są właśnie gdańskie „żetony”. J. Dutkowski i A. Suchanek, autorzy jednej z pierwszych publikacji gromadzą-cych i charakteryzujągromadzą-cych te artefakty, stosowali do ich nazwania zarówno termin „marki”, jak również „żetony”6. Jednak w literaturze przedmiotu przyjęło się głównie to drugie określenie7. Najstarsze obiekty tego typu odnajdywane w Gdańsku są datowane na 2 poł. XIV i XV wiek. Najczęściej są to krążki zawie-rające ikonografię w postaci pola okręgu podzielo-nego krzyżem na ćwiartki, bądź na jeszcze mniejsze części; a także wyobrażenia gwiazdek i kwiatów. M. Mitchiner i A. Skinner doszukują się genezy tego typu wytworów w ruchu pielgrzymkowym8. Podczas gdy denary pozostawały jeszcze zbyt dużymi jednostkami monetarnymi dla opłacenia drobnych usług, za pomocą dystrybuowanych przez Kościół tokenów cynowych, a później ołowianych można było rozliczyć niewielki posiłek w gospo-dzie, opłacić myto lub nocleg. W podobny sposób finansowana była przez średniowieczne wspólnoty religijne pomoc materialna dla duchowieństwa, służby kościelnej oraz wsparcie dla ubogich.
Fig. 1. Znalezione w Gdańsku znaki ołowiane, prawdopodobnie służące pomocy ubogim9
Od XVI stulecia władze Gdańska za pomocą ołowianych znaków z herbem miasta rozliczały wykonanie przez mieszkańców obowiązkowego szarwarku, uiszczanie niektórych podatków – zwłaszcza akcyzy, jak również prawa do wjazdu i możliwości prowadzenia handlu w obrębie murów. Herbem miasta sygnowane były także znaki
6 Dutkowski i Suchanek 2000: 277-312.
7 Dutkowski 2007, passim; Garlicki 2013: 285-307; Kowalski 2004: 3-7; Maćkowski 2008: 60-65, 2009: 3-7.
8 Mitchiner, Skinner 1983: 34.
9 Zamieszczone w artykule fotografie prezentują zabytki pochodzące z kolekcji prywatnych; opubliko-wane zostały one za zgodą ich właścicieli. Pełna doku-mentacja obiektów jest w posiadaniu autora.
identyfikujące uprawnionych do żebrania, a praw-dopodobnie także te, które były przeznaczone na pomoc ubogim finansowaną z municypalnego budżetu. W podobny sposób, tyle że właściwym dla nich godłem, swoją pomoc sygnowały bractwa miejskie, np. Bractwo św. Jerzego lub Bractwo Trzech Króli.
Fig. 2. Gdańskie znaki municypalne rozliczające prace szarwarkowe przez Urząd Wałowy (Wallgebäude)
Fig. 3. Pochodzące z Gdańska znaki ołowiane (tzw. gmerki) ze znakami osobistymi
kupców i rzemieślników
Znaki ołowiane były także wykorzystywane przez wspólnoty religijne, np. jako tzw. „żetony komunijne” (Kirchenzeichen, Abendmahlsmarken). Zostały one wprowadzone przez kalwinistów fran-cuskich i przejęte także przez parafie luterańskie w Gdańsku. Artefakty tego typu były rozprowadzane pomiędzy członków wspólnoty godnych przyjęcia komunii, a także, w dobie licznych konfliktów reli-gijnych, dla ochrony wiernych przed obcymi, którzy takiego znaku identyfikacyjnego nie posiadali10.
10 Bahrfeldt 1910: 172; McWhorter Tenney 1936: 11-16; Mentzer 1999: 220-221; Kowalski 2004: 3-7.
Znane są także znaki przedstawiające godła cechowe, np. nożyce krawieckie. Mogły one służyć rozliczeniom statutowych powinności, bądź jako forma gratyfikacji.
Najliczniej reprezentowanymi gdańskimi zna-kami ołowianymi są wytwory przedstawiające oso-biste znaki kupców lub rzemieślników, potocznie określane „gmerkami”. Prawdopodobnie były one wykorzystywane do rozliczania usług wykonywa-nych na ich rzecz, wymieniawykonywa-nych na koniec na pie-niądze bądź na posiłek.
Cechą wspólną wszystkich powyższych kate-gorii „żetonów/tokenów/znaków” jest zastosowanie ołowiu (ewentualnie stopu cyny i ołowiu) jako materiału wykonania. Zapewne wynikało to przede wszystkim z faktu, że ołów był łatwo dostępny (np. z wyrzucanych po zakupie sukna ołowianych pieczęci towarowych, którymi sygnowano odpo-wiednią jakość oraz właściciela tkanin), stosun-kowo tani oraz nietrudny w obróbce. W przeciwień-stwie do liczmanów większość „żetonów/tokenów/ znaków”, zwłaszcza w nowożytności, miała cha-rakter prawny – były sygnowane herbem miasta, godłami cechowymi, gmerkami kupców i rzemieśl-ników, bądź przynależała do konkretnych, nazwa-nych w legendach otokowych parafii. Ich zastoso-wanie często było regulowane ordynacjami, statu-tami i niosło odpowiednie konsekwencje prawne. Służyły przede wszystkim celom administracyjnym i rozrachunkowym wobec władz miasta, bractwa, parafii, cechu bądź prywatnego zleceniodawcy. Zarazem często mogły być one wymieniane na kon-kretne dobra materialne, będąc swoistymi talonami, bądź na określoną sumę pieniędzy. Natomiast zasięg ich funkcjonowania oraz ważności zazwyczaj nie przekraczał obszaru jurysdykcji miasta (rzadziej kraju – Prus Królewskich) i dotyczył konkretnych sytuacji w wymiarze czasowym.
Materiał wykonania zdecydowanie odróżnia te artefakty od „liczmanów/jetons” wybijanych naj-częściej ze stopu miedzi.
M. Mitchiner w swoim monumentalnym dziele ilustrującym oraz charakteryzującym zachodnio-europejskie żetony i tokeny, wyraźnie obie te kate-gorie rozróżnia. O ile te pierwsze służyły głównie celom obrachunkowym, to tokeny mogły pełnić rolę lokalnego substytutu drobnej monety, lecz przede wszystkim były znakami metalowymi uprawniają-cymi do wymiany na określone dobra materialne11. Niemniej zauważalna w materiałach z Gdańska klasyfikacyjna rozłączność w surowcu wyko-nania „żetonów/tokenów” i „jetonów/liczmanów”, nie miała charakteru uniwersalnego. Należy tu
wspomnieć o francuskich méreaux, które od
śre-dniowiecza wręczane duchowieństwu i służbie kościelnej, mogły być wymieniane na posiłki, ale z czasem zyskały określaną wartość wymienną
w pieniądzu12. Od XVI wieku méreaux były
wybi-jane z mosiądzu. Podobnie, także te angielskie tokeny, które były wykorzystywane jako drobna moneta zastępcza, od końca XVI wieku były wyko-nywane z mosiądzu.
Wracając do nazewnictwa gdańskich znaków ołowianych – miały one własne określenia udoku-mentowane w archiwaliach, a także utrwalone na
12 Fontenay1854: 64-101; Feuardent 1904: V-XIII; Pastoureau 1984: 38-40; Labrot, Henckes 1989: 39-41, 82-87, 128-129; Roelandt, Sombart, Prieur 2004: 126-137.
samych artefaktach. Najczęściej są to Zeichen (znak) lub dla wyrażenia ołowiu jako materiału wykonania
Bleizeichen (znak ołowiany). Rzeczownik Zeichen
był poprzedzany przedrostkiem określającym emi-tenta lub przeznaczenie znaku Walzeichen,
Zise-zeichen (tzn. AcciseZise-zeichen). Nieco rzadziej
sto-sowana jest nazwa Teken/token, także tłumaczona jako „znak”13.
Fig. 7. WALTEKEN DER STADT DANC/ZKE (15)77