Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi
Acta Archaeologica Lodziensia
nr 61
Pieniądz na pograniczach
Currency in borderlands
ul. M. Curie-Skłodowskiej 11, 90-505 Łódź REDAKTOR Mariusz Mielczarek ZASTĘPCA REDAKTORA Anna Marciniak-Kajzer SEKRETARZE REDAKCJI Piotr Komorowski, Tomasz Kurasiński
RADA REDAKCYJNA
prof. R. Ardevan (Rumunia), prof. L. Kajzer (Polska), prof. J. Maik (Polska), dr V.P. Nikonorov (Rosja), prof. K. Nováček (Czechy), prof. M. Stefanakis (Grecja), prof. V. Stolba (Dania),
prof. J. Symonds (Holandia), prof. W. Świętosławski (Polska) ZESPÓŁ RECENZENTÓW
dr hab. J. Bodzek, prof. dr hab. V. Orlyk (Ukraina), dr P. Papiernik, dr V. Petac (Rumunia), mgr J. Piniński, dr hab. D. Poliński, dr hab. P. Strzyż, dr E. Walczak
KOREKTY JĘZYKOWE
język polski: dr K. Skóra; język angielski: prof. N.V. Sekunda; język rosyjski: dr V. Gorončarovskij Niniejszy tom wydany został dzięki wsparciu finansowemu
Fundacji Badań Archeologicznych imienia Profesora Konrada Jażdżewskiego
Czasopismo indeksowane w bazach: CEEOL, CEJSH, Copernicus, EBSCOhost, Proquest, ERIH plus Umieszczone na liście czasopism punktowanych Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego
© Copyright by Łódzkie Towarzystwo Naukowe ISSN 0065-0986
e-ISSN 2451-0300 Projekt okładki: P. Komorowski
Skład i łamanie: Pracownia wydawnicza Barbara Solarewicz, bsolarewicz@gmail.com Druk: Zakłady Graficzne TAURUS Roszkowscy Sp. z o.o., Kazimierów, ul. Zastawie 12, 05-074 Halinów
Aleksandra Jankowska
Między Bliskim Wschodem a Grecją – pieniądz w okresie archaicznym
Between the Near East and Greece – currency in the Archaic period ... 7
Mariusz Mielczarek
Pomiędzy Wschodem i Zachodem. Mennictwo ośrodków Rodos w okresach archaicznym i klasycznym
Between East and West. Coinage of the Rhodian poleis
in the Archaic and Classical periods ... 13
Gabriel Mircea Talmaţchi
New considerations about meaning of the form and the conventional symbols
found on monetary tokens (6th-5th centuries BC)
Nowe uwagi o znaczeniu i zwyczajowych opisach
środków płatniczych (VI-V wiek p.n.e.) ... 23
Barbara Solarewicz
Pieniądz na pograniczu trzech kultur.
Monety z kościoła w Hippos, w Dekapolis (Izrael) Currency on the border of three cultures.
Coins from the church at Hippos, in the Decapolis (Israel) ... 39
Jacek Rakoczy
Monety brązowe w rzymskich prowincjach nad dolnym Dunajem w połowie III wieku. Studium obiegu
Bronze coins in the Roman provinces on the Lower Danube
in the middle of the 3rd century. Studies on coin circulation ... 49 Piotr Chabrzyk
Skarb monet wczesnośredniowiecznych z Kartuz na Pomorzu
An Early mediaeval coin-hoard from Kartuzy in Pomerania ... 63
Adam Musiałowski
Niespokojne lata. Pieniądz na pograniczu Królestwa Polskiego i Zakonu Krzyżackiego w latach 1410-1466
Unsettled years. Currency on the borders of the Kingdom of Poland
and the Teutonic Order during the years 1410-1466 ... 67
Виктор Коцур
Талеры и ефимок с признаками в коллекции Национального историко-этнографического заповедника „Переяслав”, как источник
денежного обращения в Украине в XVI-XVIII веках
Talary i „efimek” ze znakami w zbiorze Narodowego Muzeum Historyczno-Etnograficznego „Perejaslav” jako źródło do poznania obiegu pieniężnego na Ukrainie w wiekach XVI-XVIII
Thalers and „ephimek” coin with marks in the collection of the National Museum of History and Ethnography „Perejaslav”, as a source for learning about
Кустарные подделки монет Aвгуста III Cаксонца (1733-1763)
и Cтанислава Aвгуста Понятовского (1764-1795) в находках Украины Naśladownictwa monet Augusta III (1733-1763) i Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764-1795) w znaleziskach z Ukrainy
Forgeries of coins of Augustus III (1733-1763) and Stanislaus Augustus
Poniatowski (1764-1795) in finds from the Ukraine ... 81
Wojciech Morawski
Banki komercyjne na wschodnich ziemiach II Rzeczypospolitej
Commercial banks in the Eastern territories of the Second Polish Republic ... 85
Juliusz Bieniaś, Joanna Lipinin
Dalekowschodnie emisje pieniądza Banku Rosyjsko-Chińskiego i Banku Rosyjsko-Azjatyckiego na przełomie XIX i XX wieku. Pogranicze rosyjsko-chińsko-mongolskie
Far Eastern banknote emissions of the Russian-Chinese Bank
and the Russian-Asiatic Bank at the turn of the 19th and 20th centuries.
The Russian, Chinese and Mongolian borderlands ... 95
Tomasz Maćkowski
Numizmatyka na pograniczu różnych specjalności. Żetony czy tokeny? Uwagi o nazewnictwie nowożytnych numizmatów
Numismatics on the border of different sciences. “Jetons” or tokens?
W dziejach pieniądza, świat grecki wyznaczył punkt zwrotny, przynajmniej w zachodniej tra-dycji studiów nad powstaniem monet1. Chodzi tu
konkretnie o użycie metalowego krążka o wadze ustalonej w określonym standardzie i noszącego, zazwyczaj poprzez wybicie, znak autorytetu przy-znającego się do jego emisji i potwierdzającego przywilej jego akceptowania przez użytkowników2.
Dzięki produkcji monet społeczeństwo greckie było pierwszym, które wytworzyło prawnie umocowany instrument monetarny łączący w sobie bezprece-densową precyzję i wygodę z podstawowymi funk-cjami pieniądza. Monetarna historia Grecji końca okresu archaicznego oraz doby klasycznej stała się
1 Praca wykonana została w ramach realizacji
pro-jektu „Grecka Kymisala. Antyczna „polis” na wyspie Rodos”. Projekt został sfinansowany ze środków Naro-dowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2013/11/B/HS3/02061.
2 Tak zdefiniowany pieniądz w postaci monety
pojawia się w pracy A. Bressona 2015: 260.
w rzeczywistości historią upowszechniania monet, które weszły do stałego użytku i uczestniczyły we wszystkich procesach ekonomicznych3.
Użycie metali szlachetnych jako pieniądza nie było charakterystyczne jedynie dla starożytnej Grecji4. W II tysiącleciu p.n.e. i w coraz
więk-szym stopniu w pierwszej połowie I tysiąclecia p.n.e. srebro było w użyciu nie tylko jako „rezerwa finansowa” i miara wartości, ale także jako ważny środek w regulowaniu płatności5. I właśnie z tego 3 Na temat monetarnej historii świata greckiego,
patrz: Kraay 1976; Howgego 1990 i 1995; Nicolet--Pierre 2002; Le Rider 2001, 2003; Schaps 2004; Miel-czarek 2006; także von Reden 2002 oraz 2010. Na temat początków monety posiadamy znaczącą liczbę prac, która ponad wszystko podkreśla brak rozstrzygających odpowiedzi na fundamentalne pytania, o to – jak napisała Ch. Thompson – „kto, dlaczego w zachodniej części Azji Mniejszej, dlaczego około 600 roku p.n.e. i właściwie co?”. Thompson 2003: 67 oraz Kim 2001: 44.
4 Balmuth 1967: 25-27; 1975: 294.
5 Schaps 2004: 49-51; 105-106. Fragmenty srebra, Aleksandra Jankowska
MIĘDZY BLISKIM WSCHODEM A GRECJĄ – PIENIĄDZ W OKRESIE ARCHAICZNYM
ABSTRAKT Znaleziska srebrnych skarbów z terenu Lewantu, datowanych na okres między X a VI w. p.n.e. dostarczyły interesującej perspektywy w rozważaniach nad początkami monety greckiej. Przeprowadzone badania metalograficzne wykazały, że przynajmniej jeden ze wspomnianych skarbów został wytworzony ze srebra pochodzą-cego z Laurion, Sifnos i Chalkidiki. Przybicie stempla na fragmencie metalu o określonej masie, ustanowione około 600 r. p.n.e. w cywilizacyjnym tyglu reprezentowanym przez położone w zachodniej części Azji Mniejszej greckie państwa – miasta i królestwo Lidii, dopełnia ekonomicznego obrazu świata, w którym ważenie metalu było stałą i do-skonale poznaną praktyką. Fundamentalna różnica tkwiła jednak w greckich poszukiwaniach nowych form rządzenia i administracji. Pieniądz w postaci monety wypełnił bowiem tak symboliczne jak i funkcjonalne potrzeby polis jako instytucji i jej mieszkańców.
Słowa kluczowe: archaiczna Grecja, Bliski Wschód, wprowadzenie monety, polis, Arystoteles
ABSTRACT As early as the third millennium BC, silver began to play the role of a privileged commodity and as reserve of value in Egypt and in the kingdoms of the Near East. In the second millennium and increasingly in the first millennium, silver was used not only as a reserve and measure of value but, what is more significant as an instrument of payment. Whether archaeological or textual, the evidence from the Mesopotamian states and from the Levant shows that silver was increasingly used as a monetary instrument at that time. The so-called Hacksilber is found in more than thirty hoards in the Levant in the Iron Age Period. This can partly demonstrate that the fundamental concepts of money were established in the Near East long before the Greeks and the Lydians adapted them and, above all, transformed these into the form of coin, in the 6th century. This great transformation, as well as the vast historical question of the
emergence of coinage was directly related to the evolution of institutions bound up with the emergence of the polis. Key words: Archaic Greece, Near East, invention of coinage, polis, Aristoteles
ostatniego powodu niezmienność wysokiej war-tości połączonej z trudnością zdobywania kruszców, a jednocześnie możliwości ich dzielenia, złoto, elek-tron i srebro przejęły rolę pieniądza, szczególnie na Bliskim Wschodzie6. Powraca jednak pytanie,
czy opatrzony stemplem emitenta fragment metalu mógł przedstawiać nową jakość w porównaniu ze srebrem ważonym, zwłaszcza, że wiemy o tym, iż pierwsze monety obiegały lokalnie, a wpływ gospo-darki na pieniądz monetarny pozostawał ograni-czony z powodu barier politycznych, egzemplifi-kowanych przez lokalne standardy wagowe i treść przedstawień umieszczonych na monetach. Odpo-wiedź na nie dyskutowano wielokrotnie.
W ostatnich latach rozwinęła się debata, w której oryginalność wynalazku lidyjsko- greckiego zestawiono z formami wymiany i pienią-dzem używanymi na Bliskim Wschodzie. Została ona ponownie pobudzona przez ocenę tekstów
źró-dłowych w kontekście nowych znalezisk skarbów7.
Zespołów, o których ogólnie można napisać, że zawierały one w różnych proporcjach sztabki srebra, bryłki srebra i drobną biżuterię srebrną. Szczególnie interesująca wydaje się analiza trzydziestu pięciu skarbów, odkrytych na 13 stanowiskach z terenu współczesnego Izraela i Autonomii Palestyńskiej – z Zachodniego Brzegu Jordanu, datowanych na okres od X do VI wieku p.n.e.8 Źródła pochodzące
głównie z archiwów z terenu Mezopotamii wska-zują bowiem na użytkowanie opatrzonych pie-częcią woreczków/sakiewek; pieczęć poświadczała zwane Hacksilber są licznie znajdowane w postaci skarbów na terenie Iranu, Mezopotamii, Syrii czy Egiptu. Nie oznacza to jednak, że rozprzestrzenianie się obiegu srebra w tej formie było tak znaczne jak w przypadku monet. Kletter 2003 i Kletter 2004 wyraźnie uwypukla różnice między srebrem w tej postaci a monetami.
6 Seaford 2004: 16-22; Schaps 2004: 15-17. 7 Skarby takie są niezwykle istotne z kilku
powodów. Przede wszystkim przedstawiają największe, znane skupienie skarbów srebrnych pochodzących z Bli-skiego Wschodu i złożone są prawie wyłącznie z przed-miotów srebrnych. Skarby srebrne są oczywiście znane i z innych regionów, z okresów wcześniejszych, jednak warstwy datowane na epokę brązu, na omawianym terenie dostarczyły jedynie dwu porównywalnych zna-lezisk. Nie tylko częstotliwość pojawiania się takich skarbów wzrasta w epoce żelaza, ale dwa z największych skarbów siekanego srebra znanych z Bliskiego Wschodu zostały zdeponowane na terenie Zachodniego Brzegu Jordanu w okresie żelaza. Skarby z Dor i Eshtemoa zawierały odpowiednio 26 i 8,5 kilogramów srebra. Co więcej skarby takie pojawiły się w regionie nieposiada-jącym własnych złóż srebra. Thompson 2003: 69; Stern 2001: 1-26; Kletter, Brand 1998: 139-154.
8 Thompson 2003: 70-71; Bresson 2006: 3.
jakość i wartość cennego metalu. Analiza tekstów asyryjskich i egipskich zdaje się także poświad-czać istnienie sztabek cennego metalu opatrzonych pieczęcią9.
Jeżeli z podobną sytuacją mielibyśmy do czy-nienia w państwie lidyjskim, Lidyjczycy nie doko-naliby przełomu a zaledwie „usystematyzowaliby” rozwiązania istniejące już na Bliskim Wschodzie. Teza taka oczywiście nie może być przyjęta, ale zwrócenie uwagi na opisany fakt stwarza nowe moż-liwości oceny tego, jak fenomen pieniądza w formie cennego metalu może być rozumiany. Niewątpliwie w późnej epoce żelaza można zaobserwować inten-syfikację transakcji przeprowadzanych w formie odważanego srebra10. Metal ten nie stał się jednak
uniwersalną jednostką wartości i płatności, ale pań-stwa czy świątynie coraz częściej „uciekały” się do takiej formy pieniądza. Srebro w każdej formie było tak samo wartościowe, niezależnie od tego czy były to fragmenty biżuterii, bryłki czy srebrne sztabki – rzucone na szalę wagi znaczyły tyle samo11. Jak
dowodzą od dawna prowadzone badania, siekane srebro służyło celom, które nie mogą być okre-ślane inaczej jak „monetarne”. Kiedy zachodziła potrzeba fragmenty srebra mogły być odważane,
umieszczone w woreczku lub zawinięte w tkaninę12
i opatrzone pieczęcią – w ten sposób uzyskiwano „jednostkę” o określonej masie, jakości i wartości, gwarantowaną pieczęcią informującą, kto był owym gwarantem. W tym zakresie świat grecki w żadnym stopniu nie był prekursorem13.
Praktyka taka sugerowana jest nie tylko dzięki znaleziskom (a takie srebro stanowiło większość ze skarbów pochodzących z terenów Izraela, o których była mowa wyżej), ale bardzo przypomina ją także jedna z historii opowiedzianych przez Herodota (3.96), dotycząca Dariusza I, królu Persji – złoto
i srebro z daniny przechowuje król w skarbcach w następujący sposób: każe je stopić i wlać w gli-niane naczynia, a skoro naczynie jest pełne usuwa się glinianą powłokę. Jeżeli mu zabraknie pieniędzy,
9 Balmuth 1975: 294-296; Bresson 2006: 3; Jursa
2010: 474-490.
10 Bresson 2006: 4. 11 Kroll 2001: 199-206.
12 Golani, Sass 1998: 57; Stern 1998: 48; Schaps
2004: 51, 223; Thompson 2003: 78-82.
13 Należy tu jednak zaznaczyć, że Ch. Howgego
wskazuje, iż podobieństwa w charakterze i rozpowszech-nieniu monet przebiegały dość jednorodnie w całym świecie greckim. Cechy te, jego zdaniem, sugerują, że uprawnionym jest interpretowanie tego zjawiska jako pojedynczego i w tym sensie wyjątkowego fenomenu. Howgego 1995: 15. Ważne jest jednak, aby zarysować ów fenomen w szerszej perspektywie.
każe oderwać jej tyle ile jej za każdym razem potrze-buje (tłumaczenie na język polski S. Hammer14).
W tym sensie srebro i jego odpowiedniki, było powszechnie rozpoznawalnym standardem war-tości; było potencjalnym i w wielu okolicznościach (w szczególności w dalekosiężnym handlu)
praw-dziwym lub raczej właściwym środkiem wymiany15.
Nie zaistniała natomiast żadna znacząca funkcja, która uczyniłaby ze srebra lub jego odpowiedników, pieniądz monetarny w pełnym tego słowa znaczeniu. To była właśnie ta granica, której Asyryjczycy czy Babilończycy nigdy nie pokonali. Srebro, bez względu na jego handlowe funkcje i monetarny cha-rakter transakcji pozostało tylko srebrem, to znaczy nie zaistniała żadna widoczna różnica między sre-brem służącym jako pieniądz, a sresre-brem w postaci srebra lanego, w formie biżuterii czy innego przed-miotu użytkowego. Z tego też powodu, jego funkcje były zmienne i ono samo mogło być i w wielu oko-licznościach było stosowane wymiennie z innymi metalami czy zbożem bez żadnych oznak niedogod-ności. Zatem jego wpływ był ograniczony do sfery użytkowej, srebro, które docierało do Asshur, nie było dystrybuowane wśród ludności, tylko raczej pozostawało w rękach władzy czy kupców do czasu dokonania kolejnej transakcji. Co istotne, w prze-ciwieństwie do społeczeństwa greckiego – nigdy nie stało się tu synonimem bogactwa16. Z tego być
może powodu, na przykład Babilończycy nigdy nie myśleli o srebrze jako o pieniądzu każdej potrzeby, jak zrobili to Grecy.
A. Bresson zwrócił uwagę, że w IV wieku p.n.e. perscy władcy bili własne monety, ale spo-łeczności pod ich kontrolą pozostawały jeszcze nie-chętne lub nawet bardzo nienie-chętne przyjęciu i sze-rokiemu stosowaniu pieniądza w formie monet17.
W społeczeństwie greckim musiały zaistnieć zatem jakieś specyficzne okoliczności umożliwiające nie tylko przyjęcie, rozwój, ale i szybkie rozprzestrze-nianie się pieniądza w postaci monety. Dlaczego pieniądz w formie monety był tak interesujący dla Greków, a dla ich sąsiadów nie. Odpowiedź pewnie tkwi w tym, że moneta wypełniła jakąś szczególną potrzebę istniejącą w społeczeństwie greckim18.
Fenicjanie nie mieli potrzeby wprowadzenia tego rodzaju innowacji w handlu, chociaż mieli do czy-nienia ze srebrem przez wieki. W Egipcie faraońskim handel odgrywał ograniczoną rolę, a wykształcone
14 Herodot, Dzieje, z języka greckiego przełożył
i opracował S. Hammer, I, Warszawa 1959: 246.
15 Bresson 2006: 4. 16 Schaps 2004: 49-51. 17 Bresson 2006: 4. 18 von Reden 2010: 5, 187.
tam mechanizmy musiały pozostawać wystarcza-jące i zorganizowane wokół ugruntowanych już wzorców19.
To czego w Grecji poszukiwano to nowe formy rządzenia i administracji, by sprawnie zarządzać złożonymi procesami w ramach polis. Łatwość z jaką pieniądz monetarny może przechodzić z rąk do rąk, ułatwiać pozyskiwanie przychylności lud-ności by zdobyć władzę20 oraz ujednolicać sposób
mierzenia wartości, uczyniły go odpowiednim dla greckich miast-państw21. Arystokratyczne
spo-łeczeństwo, którego wartości były cementowane przez wzajemność w sferze wymiany darów, two-rzyło perspektywę, która ustaliła wiele
podstawo-wych związków międzyludzkich22. Monety zostały
wprowadzone wewnątrz systemu, w którym branie i dawanie było zasadniczym sposobem definio-wania i wzmacniania porządku społecznego, stało się także sposobem zyskania awansu społecznego23.
Jak pokazuje literatura grecka24, nagradzanie
przyjaciół, chęć by zaspokoić potrzeby, możli-wość wzmacniania własnej niezależności i władzy było zachowaniem charakterystycznym dla archa-icznej społeczności greckiej. Ujednolicona wartość monety, jej zdolność do niemal nieograniczonej wymienialności, spotkały prawdziwą potrzebę i wypełniły ją jednocześnie przekształcając dotych-czas istniejące stosunki wymiany. W świecie, w którym konflikty społeczne musiały być już silnie wyczuwalne, a moralny autorytet „dobrze urodzo-nych” zakwestionowany, pieniądz monetarny stał się uniwersalnym środkiem oceny bogactwa. Stał się podstawą nowej i szerzej skonstruowanej oby-watelskości, a w sferze ekonomicznej przerwaniem tradycyjnych, arystokratycznych dróg myślenia25.
19 Le Rider 2001: 30-35.
20 Schaps 2004: 124-137 oraz znacznie szerzej
Veyne 1990.
21 Osiągnięcie administracyjnej kontroli nad
biciem monet, czy może raczej zdefiniowanie gwaran-towanego przez państwo środka płatniczego, służącego procesowi budowania wczesnej polis, to niewątpliwie ważne osiągnięcie okresu archaicznego, Kroll 2000: 87.
22 O tej funkcji pieniądza pisał już Arystoteles
w Etyce Nikomachejskiej (1133a29-33). W swych rozwa-żaniach zauważył on, że pieniądz jako miernik wartości, uczynił różne potrzeby współmiernymi i w ten sposób stał się ważnym instrumentem tworzenia związków między ludźmi i godzenia ich potrzeb.
23 Gernet 2010: 123; von Reden 1999: 51-70. 24 Liczne przykłady można znaleźć w Iliadzie
Homera (1. 225-244, 8.281-91, 13.366-9), u Hezjoda (Prace i Dnie 349-363) czy Herodota (5.62-63).
25 Ostatnio Kurke 1991: 73-95; 1999: 303-304; von
Reden 2010: 187-188, 1997: 154-156; Kim 2001 a: 44-46; Seaford 1994: 199; ale także Austin i Vidal-Naquet 1977:
Należy jednak wziąć także pod uwagę fakt, że wymiana handlowa w archaicznej Grecji miała określone ograniczenia. Wprowadzenie pieniądza nie było wynalezieniem środka wymiany, było raczej jego przekształceniem i przeniesieniem do skali lokalnej, a w konsekwencji przyniosło bicie monet o małych nominałach, adekwatnych dla transakcji dnia codziennego. Wzrost liczby „drob-nych” wczesnych monet greckich powinien, wzbu-dzić istotne wątpliwości dotyczące znanego już modelu (jak określił to H. Kim) relacji „ograni-czony cel – wskazany określony użytkownik”. Tak szkicowany obraz prezentuje istotną zmianę w tym, jak moglibyśmy rozumieć użytkowanie monet i fenomen ich rozprzestrzeniania się jako narzędzia miary wartości i prostego udogodnienia, choć to duże uproszczenie26.
Przyjrzenie się sieci handlowej istniejącej w basenie Morza Śródziemnego między IX a VI wiekiem p.n.e. być może pozwoli spróbować zro-zumieć dlaczego srebro poza sferą ideologiczną nabrało tak dużego znaczenia w Grecji. Stworzy także perspektywę dla obserwacji nagłego nagro-madzenia wspominanych już skarbów z Zachod-niego Brzegu Jordanu. Ułatwi spojrzenie na bli-skowschodnią praktykę ważenia srebra i jego zna-kowania (opatrywania pieczęcią), jako możliwej inspiracji dla Lidyjczyków, a potem Greków, może dostarczać także częściowego wyjaśnienia dla wła-ściwie wyłącznej adaptacji srebra jako standardu w dużych ośrodkach handlowych jak Ateny, Egina czy Korynt.
W ogromnym skrócie pisząc, zapotrzebowanie na srebro w rejonie Lewantu, miało pobudzić han-dlowe powiązania między środkową a zachodnią częścią basenu Morza Śródziemnego. Cypr, Kreta i Rodos miały działać tu jako kluczowe miejsca w docieraniu do Anatolii, strefy egejskiej czy Sar-dynii. Lewantyńscy kupcy byli powiązani przez Sardynię z lokalnymi cyklami wymiany w zachod-niej części basenu Morza Śródziemnego, stymulując wzrost lokalnych centrów jak Lefkandi i Ateny27.
Wzrost potęgi asyryjskiej w VIII wieku p.n.e. zwiększył potrzeby handlowe, a trybut czerpany z lewantyńskich miast zdecydowanie wzmógł poszukiwania dostaw tego cennego metalu. Zwró-cony ku zachodowi ruch morski przebiegać miał z wybrzeża anatolijskiego przez Cypr do Rodos i następnie wzdłuż Krety, ku zachodnim wybrzeżom
56-8, których poglądy oparte były zasadniczo na rozwa-żaniach Willa 1975: 233-246; Peacock 2006: 638-649.
26 Kim 2001 a: 45-51, 2001 b: 7-21.
27 Sherratt, Sherratt 1993: 364-366; Thompson
2003: 94-95.
Grecji i dalej ku południowej Italii i Sycylii lub przez Cyklady do Eubei i Attyki, albo, przeciwnie do ruchu wskazówek zegara, wokół Egei. Właśnie te okoliczności pozwoliły przenieść niektóre ele-menty kultury orientalnej, zaadoptowane do potrzeb pojawiających się w centrach greckich, ale ponad wszystko pozwoliło to umieścić Grecję w sferze obiegu srebra28. Należy wspomnieć, że Grecy mieli
dość znaczne źródła srebra. Kopalnie na Sifnos, wyczerpane jeszcze przed końcem okresu archa-icznego, w przywołanym okresie były dość obficie eksploatowane, w ograniczonym zakresie Laurion, rejon północnej Grecji i Tracji, Troady, w mniej-szym stopniu Iliria29 oraz półwysep Iberyjski30.
Potęga neoasyryjska w szczycie swojego rozwoju, zintensyfikowała żądania trybutowe względem miast lewantyńskich dodatkowo wzmac-niając proces obiegu srebra31. W ciągu VI wieku
p.n.e. Egea pokonała próg, w którym miasta nie były już samowystarczalne rolniczo i musiały być wspierane przez import zboża – opłacanego przy-najmniej w części przez eksport srebra32. Zdaniem
J. Krolla stosunkowo długie zaznajomienie Greków z transakcjami dokonywanymi przy pomocy srebra pomaga wyjaśnić szybkie rozprzestrze-nianie monet w drugiej połowie VI wieku p.n.e.33.
Wartość srebra była doskonale znana, a nagroma-dzenie kruszcu w rękach prywatnych i publicz-nych, pozwoliło na obfite zapasy metalu gotowe do przekształcenia w monety. Wspomniany badacz przeanalizował skarby srebra znajdowane w Grecji i stwierdził, że kruszec ten trafiał do Grecji dzięki pośrednictwu Fenicjan, natomiast brak skarbów w centralnej Grecji wytłumaczył fatalnym stanem badań i dość nieuważnym podejściem odkrywców, w tym archeologów34. Jeżeli jednak znów
powró-cimy do znalezisk z Zachodniego Brzegu Jordanu, to okaże się, że istnieje pewien związek między przynajmniej jednym skarbem, tym pochodzącym
28 Sherratt, Sherratt 1993: 366-369; Thompson
2003: 95.
29 Bresson 2015: 265; Howgego 1995: 24-26; von
Reden 2010: 28-29.
30 Rafel, Montero, Castanyer, Aquilue, Armada,
Belarte, Fairen, Gasull, Gener, Graells, Hunt, Martín, Mata, Morell, Pérez, Pons, Renzi, Rovira, Rovira, Santos, Tremoleda, Villalba 2010: 175-202.
31 Gitin rozważał to zjawisko w odniesieniu do
znalezisk pochodzących z Tel Ekron i datowanych na VII w. p.n.e. Gitin 1995: 69, ale także Gitin i Golani 2001: 36-38.
32 Sherratt, Sherratt 1993: 371, 374.
33 Kroll 1998: 229-230, Kroll 2008: 14-15, 33-37;
Seaford 2004: 93.
z Tel Ekron, a Grecją. Przeprowadzone badania metalograficzne wytworów odkrytych w Tel Ekron zaowocowały opinią, że srebro z których wyko-nano ozdoby pochodziło z Laurion, Sifnos i Chal-kidiki35, choć stylistycznie nawiązywały one do
wytworów fenickich i neoasyryjskich36. Być może
więc srebro opuszczało Grecję dzięki kupcom, także fenickim, zainteresowanym w dostarczaniu go do regionów takich jak Zachodni Brzeg Jordanu, gdzie istniało znaczne zapotrzebowanie na srebro37.
Pytanie, czy w tym systemie srebro dostawało się do skarbca jako trybut, czy się z niego nie wydo-stawało i nie służyło jako środek społecznej komu-nikacji. Dochody i wydatki państwa z jednej strony i bogatych jednostek z drugiej były fundamentalnie zróżnicowane. Państwo nie odgrywało istotnej roli w bezpośrednim handlu między ludźmi.
W opisany sposób mogła kształtować się sytuacja na moment przed zaistnieniem pieniądza monetarnego i tło dla rozwoju monety w śro-dowisku greckim. Gdy zaś moneta pojawiła się w Grecji uwydatniły się praktyczne różnice między nią a wschodnim światem śródziemnomorskim. Przede wszystkim na rynkach w Egipcie, Lewancie czy Mezopotamii srebro nie było wyłącznym środ-kiem płatności. Nawet w Babilonie, największym mieście Mezopotamii, aż do czasu podboju przez Aleksandra, inne dobra takie jak jęczmień, daktyle
czy wełna mogły odgrywać tę rolę38. Poza tym we
wschodnim świecie śródziemnomorskim tradycją było ważenie srebra, by uzyskać odpowiednią ilość kruszcu dla określonej transakcji. Wiązało się to także z brakiem zaufania odnośnie metalu, który był w obiegu; każda płatność mogła być otwarta na
kwe-stionowanie39. Jednak fundamentalnym punktem
jest to, że srebro w postaci monety choć raz przeszło przez ręce państwa, które przybiło znak swojego autorytetu i, co ważniejsze, to ono gwarantowało jakość i wartość swojej monety. Zatem w obrębie
polis monety mogły być liczone nie zaś ważone40.
Wymiana między ludźmi była gwarantowana przez
polis a jednocześnie wolna od interwencji państwa,
wypełniając właściwie opis pieniądza w postaci monety, który przedstawił Arystoteles.
35 Stos-Gale 2001: 62. 36 Gitin i Golani 2001: 28-48; 37 Thompson 2003: 95-96. 38 Jursa 2010: 474. 39 Bresson 2015: 266-268. 40 Picard 1984: 679-682. Literatura
Austin M. M. i Vidal-Naquet P. 1977. Economic
and Social History of Ancient Greece. An Intro-duction. London.
Balmuth M. 1967. The monetary forerunners
of coinage in Phoenicia and Palestine. W:
A. Kindler (ed.), Proceedings of the
Interna-tional Numismatic Convention, Jerusalem, 27-31 December, 1963. Tel Aviv, 25-32.
Balmuth M. 1975. The critical moment: the
tran-sition from currency to coinage in the eastern Mediterranean. “World Archaeology” 6. 3,
293-298.
Balmuth M. 2001. (ed.), Hacksilber to Coinage:
New Insights into the Monetary History of the Near East and Greece. New York [Numismatic
Studies no. 24].
Bresson A. 2006. The origin of Lydian and Greek
coinage: cost and quantity [3rd International Conference of Ancient History, Fudan Uni-versity, Shanghai, 17-21.08.2005]. “Historical
Research” 5, 149-165 (in Chinese translation). Bresson A. 2015. The Making of the Ancient Greek
Economy: Institutions, Markets, and Growth in the City States. Princeton.
Cartledge P., Cohen E., Foxhall L. (eds.) 2001.
Money, Labour and Land. Approaches to the Economics of Ancient Greece. London.
Gernet L. 2011. O symbolice politycznej: ognisko
publiczne. W: W. Lengauer, P. Majewski,
L. Trzcionkowski (eds.) Antropologia antyku
greckiego. Zagadnienia i wybór tekstów.
Warszawa, 114-126.
Gitin S. 1995. Tel Miqne-Ekron in the 7th century
BCE: the impact of economic innovation and foreign cultural influences on a Neo-Assyrian vassal city-state. W: S. Gitin (ed.), Recent Exca-vations in Israel: a View to the West (Dubuque:
Archaeological Institute of America, Colloquia and Conference Papers No.1), 61-71.
Gitin S. i Golani A. 2001. The Tel Miqne-Ekron
silver hoards: the Assyrian and Phoenician Connections. W: M. Balmuth (ed.) 2001,
27-48.
Golani A. i Sass B. 1998. Three seventh-century
BCE hoards of silver jewelry from Tel Miqne-Ekron. “Bulletin of the American Schools of
Oriental Research” 311, 57-81.
Harris W. (ed.) 2008. The Monetary Systems of the
Greeks and Romans. Oxford.
Howgego Ch. 1990. Why did ancient states strike
coins. “Numismatic Chronicle” 150, 1-25.
Howgego Ch. 1995. Ancient History from Coins. London.
Jursa M. 2010. Aspects of the Economic History of
Babylonia in the First Millennium BC. Eco-nomic Geography, EcoEco-nomic Mentalities, Agri-culture, the Use of Money and the Problem of Economic Growth. Münster.
Kim H. 2001a. Small change and moneyed economy. W: P. Cartledge, E. Cohen, L. Foxhall (eds.) 2001, 44-51.
Kim H. 2001b. Archaic coinage as evidence for
the use of money. W: A. Meadows, K. Shipton
(eds.) 2001, 7-22.
Kletter R. 2003. Iron Age Hoards of Precious Metals
in Palestine – an “Underground” Econony?
“Levant” 5, 139-152.
Kletter R. 2004. Coinage before coins? A Response. “Levant” 36, 207-210.
Kletter R. i Brand E. 1998. A new look at the Iron
Age silver hoard from Eshtemoa. “Zeitschrift
des Deutschen Palästina-Vereins” 114. 2, 139-54.
Kraay C. 1976. Archaic and Classical Greek Coins. London.
Kroll J. 1998. Silver in Solon’s laws. W: R. Ashton i S. Hurter (eds.), Studies in Greek Numismatics
in Memory of Martin Jessop Price. London.
Kroll J. 2000. Review of Leslie Kurke’s Coins,
Bodies, Games and Gold: the Politics of Meaning in Archaic Greece. “Classical Journal”
96 (1), 85-90.
Kroll J. 2001. Observations on monetary
instru-ments in pre-coinage Greece. W: M. Balmuth
(ed.) 2001, 77-91.
Kroll J. 2008. The Monetary uses of weighed
bul-lion in Archaic Greece. W: W. Harris (ed.)
2008, 12-37.
Kurke L. 1991. The Traffic in Praise. Pindar and the
Poetics of Social Economy. Ithaca and London.
Kurke L. 1999. Coins, Bodies, Games and Gold:
the Politics of Meaning in Archaic Greece.
Princeton.
Le Rider G. 2001. La naissance de la monnaie,
pra-tiques monétaires de l’Orient ancien. Paris.
Le Rider G. 2003. Alexandre le Grande. Monnaie,
finances et politique. Paris.
Mielczarek M. 2006. Mennictwo starożytnej Grecji.
Mennictwo okresów archaicznego i klasycz-nego. Warszawa – Kraków.
Meadows A. i Shipton K. 2001. (eds.), Money and
its Uses in the Ancient Greek World. Oxford.
Nicolet-Pierre H. 2002. Numismatique grecque. Paris.
Peacock M. 2006. The origins of money in Ancient
Greece: the political economy of coinage and exchange. “Cambridge Journal of Economics”
30, 637-650.
Picard O. 1984. Sur deux termes des inscriptions
de la tresorerie d’Ai Khanoum. W: Hommages
a Lucien Lerat, vol. 2. Paris, 679-690.
Rafel N., Montero I., Castanyer P., Aquilue X., Armada X., Belarte M., Fairen S., Gasull P., Gener M., Graells R., Hunt M., Martín A., Mata J., Morell N., Pérez A., Pons E., Renzi M., Rovira M., Rovira S., Santos M., Trem-oleda J., Villalba P. 2010. New approaches on
the Archaic trade in the north-eastern Iberian Peninsula: exploitation and circulation of lead and silver. “Oxford Journal of Archaeology”
29. 2, 175-202.
Reden von S. 1997. Money, law and exchange:
coinage in the Greek polis. “Journal of Hellenic
Studies” 117, 154-76.
Reden von S. 1999. Reevaluating Gernet. Value and
Greek myth. W: Buxton, (ed.), From Myth to Reason? Studies in the Development of Greek Thought. Oxford, 51-70.
Reden von S. 2002. Money in the ancient economy:
a survey of recent research. “Klio” 84, 141-174.
Reden von S. 2010. Money in Classical Antiquity. Cambridge.
Schaps D. 2004. The Invention of Coinage and the
Monetization of Ancient Greece. Ann Arbor.
Seaford R. 1994. Reciprocity and Ritual: Homer and
Tragedy in the Developing City State. Oxford.
Seaford R. 2004. Money and the Early Greek Mind. Cambridge.
Sherratt S. i Sherratt A. 1993. The growth of the
Mediterranean economy in the early first mil-lennium BCE. “World Archaeology” 24. 3,
361-378.
Stern E. 1998. Buried treasure, the silver hoard from
Dor. “Biblical Archaeology Review” 24. 4,
46-62.
Stern E. 2001. The silver hoard from Tel Dor. W: M. Balmuth (ed.) 2001, 19-26.
Stos-Gale Z. 2001. The impact of the natural
sci-ences on studies of Hacksilber and early silver coinage. W: M. Balmuth (ed.) 2001, 53-76.
Thompson Ch. 2003. Sealed silver in Iron Age
Cis-jordan and the ‘Invention’ of Coinage. “Oxford
Journal of Archaeology” 22. 1, 67-107. Veyne P. 1990. Bread and Circuses. New York. Will E. 1975. Fonctions de la monnaie dans les
cités grecques de l’époque classique. W:
J.-M. Dentzer, Ph. Gauthier, T. Hackens (eds.)
Numismatique antique, problèmes et méthodes.
Nancy-Louvain, 233-246.
Aleksandra Jankowska Instytut Archeologii i Etnologii PAN alexandrajankowska@interia.pl
Na położonej u wybrzeży Azji Mniejszej wyspie Rodos* oddziaływania płynące ze Wschodu, przede wszystkim z Azji Mniejszej, już od późnego okresu epoki brązu ścierały się z silnymi wpływami kręgu greckiego1. Te stykające się na wyspie prądy
kultu-rowe i gospodarcze (uwzględniając w tym miejscu
pozycję Persji Achemenidów2) wywarły piętno na
sytuacji rodyjskich ośrodków w okresach archa-icznym i klasycznym. Wyspa Rodos była „człon-kiem wspólnoty” wschodniej części basenu Morza
* Artykuł powstał w związku z realizacją projektu „Grecka Kymisala. Antyczna „polis” na wyspie Rodos”. Projekt został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2013/11/B/HS3/02061. W pracy tej wykorzystane zostały będące w druku opracowania, za których udo-stępnienie serdecznie dziękuję prof. M. Stefanakisowi z Uniwersytetu Egejskiego w Rodos.
1 Konstantinopoulos 1986: 25 i nn.
2 Dla przykładu, ze względu na Licję i Karię: Zahle
1991; Konuk 2000.
Śródziemnego, ale też stała się ona elementem swo-istego rodzaju antagonizmu Azji i Europy, rozu-mianej jako świat helleński3.
Prezentowane rozważania dotyczą okresu od rozpoczęcia produkcji monet przez miasta rodyj-skie w ostatniej ćwierci VI w. p.n.e., po zało-żenie miasta Rodos w 408/407 r. p.n.e. W okresie tym wyspa (Mapa) podzielona była na trzy duże phylai4, których głównymi centrami były
doryckie poleis5: Ialysos, Lindos i Kamiros6.
Były to ośrodki, których gospodarka miała cha-rakter agrarny, przy rozwiniętym handlu mor-skim7. Od VIII w. p.n.e. przeżywały one okres
3 Dla przykładu Bichler 2014. 4 Papachristodoulou 1999: 29-43. 5 IACP poz. 995, 996, 997.
6 Hom. Il. 2.654-656 (katalog okrętów); Pind. Ol.
7.26 i 104-108 [Turyn] (Oda na zwycięstwo olimpijskie Diagorasa z Rodos w walce na pięści) – zob. Konstanti-nopoulos 1986: 37-42; Ps.-Scylax 99. Bresson 2000: 96.
7 Konstantinoupoulos 1986: 33; Möller 2000: 88. Mariusz Mielczarek
POMIĘDZY WSCHODEM I ZACHODEM
MENNICtWO OśRODKóW RODOS W OKRESACH ARCHAICZNYM I KLASYCZNYM
ABSTRAKT Położona u wybrzeży Azji Mniejszej wyspa Rodos jest terenem, na którym w starożytności ścierały się wpływy kulturowe i ekonomiczne płynące z Azji Mniejszej oraz ze świata greckiego. Sytuacja ta widoczna jest w mennictwie ośrodków rodyjskich w okresach archaicznym i klasycznym. Trzy rodyjskie poleis, Ialysos, Lindos i Kamiros emitowały własne monety od ostatniej ćwierci VI w. p.n.e. do 408/407 r. p.n.e., tj. do czasu założenia miasta Rodos. Ikonografia monetarna oraz systemy wagowe, w których wybijano monety odzwierciedlają zmiany polityczne i powiązania gospodarcze. Na produkcję monetarną istotny wpływ wywarły powiązania handlowe – przez Rodos prowadziły szlaki handlowe wiążące Grecję z Azja Mniejszą, Lewantem i Egiptem. Sytuacja ta znalazła swoje odbicie w rozlokowaniu skarbów zawierających monety ośrodków rodyjskich. Szczególny charakter ma dyskusja nad produkowanymi na Rodos monetami elektronowymi.
Słowa kluczowe: starożytna Grecja, Rodos, monety, powiązania handlowe, okres archaiczny, okres klasyczny
ABSTRACT The island of Rhodes, situated near Asia Minor, was an area in which cultural and economic influ-ences from Asia Minor and the Greek world met in Antiquity. Effects of this situation are visible in the coinages of the Rhodian poleis in the Archaic and Classical periods. Ialysos, Lindos and Kamiros issued coins from the last quarter of the 6th century BC to 408/407 BC, i.e. to the time of founding of the city of Rhodes. The history of the coinage of each
city is discussed. Coin iconography and different weight systems used in coin production are related to the prevailing political and economic situation. The trade connections of the three Rhodian poleis with Asia Minor, the Levant and Egypt also had a strong influenced on Rhodian coinage. These trade relations well attested by the location of coin hoards consisting of coins of Ialysos, Lindos and Kamiros. Special attention is given to the electrum coins minted by the Rhodian poleis. A special topic of the discussion is the reasons why electrum coinage was produced.
prosperity8; w VII w. p.n.e. wyspa Rodos zajmowała
ważną pozycję na szlaku wiodącym w kierunku Lewantu i Egiptu9. Rodyjskie poleis były wśród
założycieli Hellenion w Naukratis10. Miasta
rodyj-skie razem z Kos, Knidos oraz Halikarnasem, two-rzyły zespół sześciu doryckich miast skupionych wokół świątyni Apollona w Triopion, koło Knidos (miasto Halikarnas z czasem zostało z niego wyklu-czone)11. Ialysos znalazło się pod wpływem
Polikra-tesa z Samos12. Wspomniane trzy rodyjskie poleis
były członkami Związku Morskiego. W 412/411 r. p.n.e., w efekcie przybycia na wyspę oddziału Lace-demończyków (działanie takie miało być uzgod-nione z najważniejszymi obywatelami Rodos)13,
miasta rodyjskie przeszły na stronę przeciwników Aten. Opisując tę akcję Tukidydes określił wyspę Rodos jako bogatą i potężną, dysponującą wieloma marynarzami oraz licznymi żołnierzami14.
8 Weiss, Hurter 1998: 5. 9 Möller 2000: 83-84.
10 Hdt. 2.178. Möller 2000: 75, 83-84, 170-171.
Zob. też Bresson 1980.
11 Hdt. 1.144.
12 Jest to sugestia oparta o tekst Anakreonta, fr. 4
[Page, tłum. polskie J. Danielewicz], który przebywał na Samos na zaproszenie tyrana Polikratesa (pozostał na wyspie do czasu zabójstwa tyrana przez perskiego satrapę). W poezji Anakreonta są też odniesienia do Kle-obulosa z Lindos – fr. 14. Shipley 1987: 81.
13 Thuc. 8.44.
14 Thuc. 8.44. W opinii Tukidydesa podporządko-
W 408/407 r. p.n.e. założono15 miasto Rodos,
które ulokowano w północnej części wyspy. Powstało ono w drodze synoikizmu trzech rodyj-skich ośrodków16. Dzięki tej decyzji wyspa Rodos
stała się jednym z najważniejszych, bogatych centrów handlowych (w tym handlu zbożem) we wschodniej części basenu Morza Śródziem-nego. Po 408/407 r. p.n.e. starsze ośrodki utra-ciły swoje poprzednie znaczenie. Chociaż jeszcze kilka lat przed założeniem Rodos (działania w tym kierunku „zjednoczonego państwa” podjęto już w 411 r. p.n.e.) traktowane były jako samodzielne jednostki17, po 408/407 r. p.n.e. pozostały one
cen-trami administracyjnymi, w dużej części o
reli-gijnym znaczeniu18. Zrezygnowały one z własnego
mennictwa. Monety Ialysos, Lindos i Kamiros, zastąpione zostały przez emisje miasta Rodos19;
monety miasta Rodos szybko zaczęły „wypływać” daleko poza wyspę20.
Jak większość ośrodków zachodniej części Azji Mniejszej rodyjskie poleis rozpoczęły pro-dukcję monet21 po podboju państwa lidyjskiego
przez Persów (547/546 r. p.n.e.). Biorąc chrono-logię skarbów zawierających monety miast Rodos za podstawę datowania początków mennictwa rodyjskich poleis, uznać należy, że początek emisji monet przez ośrodki rodyjskie przypadł na czwartą ćwierć VI w. p.n.e.22 Były to monety
srebrne, którym stosunkowo szybko, ale chyba na krótko, zaczęły towarzyszyć mniej liczne monety
elektronowe23. Lidyjski „wynalazek” szybko
przy-jęty został wśród Greków zachodniej części Azji
wanie Rodos Sparcie pozwoliłoby na utrzymanie pelo-poneskiej floty bez finansowej pomocy Persów. Lacede-mończycy ściągnęli z Rodos prawie 32 talenty.
15 Zob. Diod, 13.75.1; Strabo 14.2.9-10. 16 Zob. Gabrielsen 2000.
17 Thuc. 8.44.2. 18 Hall 2011: 83-84.
19 Mennictwem Rodos w sposób naukowy
zainte-resowano się stosunkowo wcześnie, na samym początku wieku XIX (Cahn 1957: 18). Zapewne, przynajmniej w części, związane było to z interpretacją wyobrażenia głowy Heliosa, zasadniczego elementu ikonograficznego monet miasta Rodos, jako wizerunku twarzy Chrystusa w koronie cierniowej, tzw. monety Judasza (Carradice, Price 1988: 10).
20 Dla przykładu: Bresson 1993; Apostolou 2002.
Dotarły one także na tereny Europy środkowej: Kol-níkova 2012: 58 nr 956, 59; Mielczarek 1989: 58, 61.
21 Generalnie na temat mennictwa wysp
Dodeka-nezu: Kraay 1976: 35; Apostolou 2006; Nicolet-Pierre 2006; Stefanakis 2014; Stefanakis, Demetriou 2015.
22 Stefanakis 2014; Stefanakis, Demetriou 2015. 23 Konuk 2012: 54.
Mapa. Ośrodki Rodos w okresach archaicznym i klasycznym. Rys. E. Wtorkiewicz-Marosik
lene oraz Kyzikos. Na rewersach monet widnieje głowa orła, często w ramce perełkowej, w
zagłę-bionym kwadracie31. Warto zauważyć, że w
odróż-nieniu od Lindos i Kamiros rewersu nie zajmują dwa zagłębione prostokąty, charakterystyczne dla mennictwa miast Karii. Na monetach pojawiła się nazwa polis w jońskiej formie ΙΕΛΥΣΙΟΝ (Fig. 3),
zamienionej na ΙΑΛΥΣΙΟΝ (Fig. 4)32: umieszczono
ją obok wizerunku głowy orła.
Fig. 2. Ialysos, ca. 515/510-500 p.n.e., AR, stater. Auctions-Catalog Hirsch XXV, Sammlung Philipsen,
1909, nr 2426
Fig. 3. Ialysos, ca. 515/510-500 p.n.e., AR, tetrobol. Auctions-Catalog Hirsch XXV,
Sammlung Philipsen,1909, nr 2429
Fig. 4. Ialysos, ca. 500-480 p.n.e., AR, stater. Auctions-Catalog Hirsch XVIII, 1907, nr 2483
Staterów nie produkowano w sposób ciągły33.
W zdecydowanie większej ilości niż statery wypusz-czono monety niższych nominałów (egzemplarze o masie pomiędzy 1,96-2,4 g uważa się za tetrobole w standardzie właściwym dla Samos; podobnie jak drobne sztuki z palmetą)34. W okresie tym, na
przełomie VI i V w. p.n.e. wyemitowano monety w elektronie. Wybito hekty i niższe nominały.
31 Weiss, Hurter 1998; Stefanakis 2014: 57-59,
63-64, 68-70; Stefanakis, Demetriou 2015: 37-44.
32 Stefanakis 2014: 68-69; Stefanakis, Demetriou
2015: 37-38, 100-101. Monety z napisami w obu wer-sjach były w skarbie z Asyut w Egipcie (IGCH 1644) – Waggoner, Price 1975: 94-95.
33 Weiss, Hurter 1998: 9. 34 Weiss, Hurter 1998: 11.
Mniejszej24. Podjęcie przez nich produkcji monet
elektronowych pozwoliło na wejście na rynek lidyjski, mimo nieprzychylnej miastom greckim polityki lidyjskich władców, czego szczególnym przykładem może być Milet.
Fig. 1. Ialysos, ca. 525/520-515/510 p.n.e., AR, obol. SNG Cop. Cyprus – Capadocia…, nr 337 W świecie greckim szybko zaczęły dominować monety srebrne25. Pierwsze monety Ialysos wybito
około 525/520 r. p.n.e.26 Były to srebrne statery
w lokalnym standardzie wagowym tej polis. Przy produkcji frakcji statera wykorzystano standard przyjęty na Samos27. Na awersach
najwcześniej-szych egzemplarzy umieszczono rysunek palmety zbudowanej z pięciu ustawionych pionowo liści, po bokach których umieszczono woluty (Fig. 1). Rewersy staterów zajmują oddzielone od siebie dwa prostokątne zagłębienia. W tym czasie wzór ten popularny był w ośrodkach Karii. W opinii A. Bressona egzemplarze takie wybite zostały pod
wpływem Samos28.
Między 515/510 a 480/475 r. p.n.e. wprowa-dzono monety (Fig. 2) z przedstawieniem skrzy-dlatego dzika na stronie głównej. Bito statery (Fig. 2) i ich frakcje (Fig. 3). Motyw skrzydla-tego dzika uważany jest za nawiązanie do emisji Samos29 – dopuszcza się możliwość, że rodyjska
polis była czasowo pod władzą tyrana Samos
Poli-kratesa30. Wpływami z Samos tłumaczy się również
wykorzystanie tego motywu na srebrnych mone-tach Kladzomenai, elektronowych monemone-tach
Mity-24 Stało się to na tyle szybko, iż dopuszcza się
nie-kiedy możliwość udziału Greków w kreacji monet. How-gego 1995:1.
25 Konuk 2012: 53. Propozycja K. Konuka, iż srebro
wyparło elektron z powodu mniejszej jego wartości i tym samym jego szerszej akceptacji nie w pełni wyjaśnia pro-blem powodów popularności srebra w świecie greckim.
26 Price, Waggoner 1975: 96 – proponowanie
dato-wanie 500-480 p.n.e.; Bresson 1981: 211-226 – propo-zycja datowania monet na lata 540-530 p.n.e.
27 O wpływach Samos na mennictwo Rodos: Van
Alfen 2012: 29. Zob. Barron 1964; Shipley 1987: 71 przyp. 12, 81-99.
28 Bresson 1981: 226; Weiss, Hurter 1998: 13;
Apostolou 2006: 34. Zob. Nicolet-Pierre 2006: 55.
29 Barron 1966: 168-172, „class A II”.
30 Zob. przyp. 12 oraz Weiss, Hurter 1980: 13. Na
temat polityki Polikratesa, także gospodarczej: Shipley 1987: 81-99.
Obecnie znanych jest niewiele egzemplarzy pie-niądza elektronowego Ialysos35.
Fig. 5. Ialysos, 470-411 p.n.e., AR, diobol. Według: Busso Peus 2009, nr 171.
Rys. E. Wtorkiewicz-Marosik
Fig. 6. Lindos, ca 525/520-515/510 p.n.e., AR, drachma. Według: Wells 1981. Rys. E.Wtorkiewicz-Marosik
Kolejna zmiana nastąpiła około 470 r. p.n.e. i związana była z wpływami Aten będącymi wyni-kiem członkostwa Ialysos w Związku Morskim. Z tego tytułu na rewersach monet w zagłębionym kwadracie umieszczono głowę Ateny w hełmie (Fig. 5). Modyfikacji ikonografii towarzyszyła zmiana standardu wagowego. Diobole, obole i hemiobole wybijano w standardzie attyckim. Widoczna w tym okresie przewaga emisji niskich nominałów mogła być skutkiem polityki Aten.
Efektem przybycia na Rodos oddziału spar-tańskiego były kolejne zmiany. Nowy standard wagowy i wygląd monet – na awersach pokazano przednią część konia (może Pegaza). Wybito obole i hemiobole.
W przypadku Ialysos zmiany standardu wago-wego monet są związane z sytuacją polityczną. Okres „niezawisłości” – lokalny standard Ialysos, oddziaływania Samos – samoski, wpływy ateńskie – attycki, po 412/411 r. p.n.e. – eginecki36.
Około 525/520 r. p.n.e.37 monety pojawiły się
w Lindos, na wschodnim wybrzeżu wyspy. Pierw-szy szerzej opisany egzemplarz pochodził ze skar-bu monet archaicznych, który odkryto na terenie Turcji38. Była to niewielka seria srebrnych drachm
(6,85 g) z głową lwa wprost na stronie głównej
35 Weiss, Hurter 1998: 11-12. Cahn 1970: 190
przyp. 584 wskazał 6 sztuk takich monet, ale trzy z nich uznane zostały za emisje Miletu.
36 Stefanakis 2014: 63-64; Stefanakis, Demetriou
2015: 46-50.
37 Cahn 1957: 18-26. 38 Wells 1981: 30.
(Fig. 6)39. Motyw głowy lwa ukazanej w ten sposób
wykorzystano również na monetach Samos, Miletu i innych ośrodków małoazjatyckich40. W niektórych
przypadkach wskazywano na wpływ Samos na po-pularność tego motywu41. Na rewersie umieszczono
dwa rozdzielone prostokątne zagłębienia o niere-gularnym wypełnieniu. Podobny rewers widoczny jest na emisjach miast Karii, także ośrodków roz-lokowanych na wyspach położonych wzdłuż po-łudniowo-wschodniego wybrzeża Azji Mniejszej. Opisany wyżej kształt rewersu utrzymany został długo, a pas między zagłębieniami wykorzystano do umieszczenia nazwy polis. Monety opisanego typu wybite zostały w indywidualnym standardzie wagowym Lindos.
Fig. 7. Lindos, ca. 515/510-480 p.n.e., AR, stater. Naville & Cie, Catalogue X, 1925, nr 716
Fig. 8. Lindos, ca. 515/510-412/411 p.n.e., EL (0,92 g). Auctions-Catalog Hirsch XXV,
Sammlung Philipsen, 1909, nr 2430
Około 515/510 r. p.n.e. zaczęto bić srebrne sta-tery (ok. 13,70 g) i ich frakcje, na awersach których umieszczono pokazaną z profilu głowę lwa z otwar-tą paszczą (Fig. 7) – „symbol”, którym posłużo-no się na monetach władców Lidii, w mennictwie
Achemenidów naśladujących lidyjską ikonografię42
oraz na pieniądzach greckich poleis, w tym pobli-skiego Knidos43. Około 500 r. p.n.e. przedstawienie
głowy lwa stało się popularnym motywem w Karii, przede wszystkim tam, gdzie wykorzystano standard
39 Wells 1981; Stefanakis 2014: 65; Stefanakis,
Demetriou 2015: 61-62. Por. Nicolet-Pierre 2006: 52.
40 Barron 1966: 15-45 i n. Motyw ten wykorzystano
również na monetach bosporańskich w samym końcu VI i w V w. p.n.e. bitych w Pantikapaion, ale z całkowicie odmiennym rewersem – Šelov 1956: 18-19. Jak wskazał H.B. Wells dopuszczano możliwość, iż pierwszy opi-sany egzemplarz może być monetą bosporańską – Wells 1981: 30.
41 Uwaga powyższa dotyczy monet Pantikapaion –
Kruškol 1950: 184; Šelov 1956: 17; Frolova 2004.
42 Zob. Cahn 1957: 22-23, 25; Weidauer 1975:
94-107.
sze nominały (Fig. 12), na awersie których widnieje liść figi. Monety takie bito do około 470/460 r. p.n.e. w szerokiej gamie nominałów, od statera do hemi- obola50. Przed końcem VI w. p.n.e. wybito w
Kami-ros monety elektronowe (Fig. 13)51. Ich
ikonogra-fia nie odbiegała od tej typowej dla srebra. Około 470/460 r. p.n.e. wprowadzono do obiegu srebrne monety z liściem figi na awersie i nazwą polis na stro-nie przeciwnej. Podaną ją w formie ΚΑΜΙΡΕΩΝ, na mniejszych nominałach stosowano skrót ΚΑ. Od 411 r. p.n.e., tak jak w pozostałych dwóch ośrod-kach, produkowano monety, na awersie których po-kazano głowę konia.
Fig. 11. Kamiros, ca. 525/520-500 p.n.e., AR, stater. Auctions-Catalog, Hamburger VII, 1908 nr 590
Fig. 12. Kamiros, ca. 525/520-500 p.n.e., AR, trihemio-bol. Auktions-Katalog, Brüder Egger XLVI Sammlung
Prowe, 1914, nr 1358
Fig. 13. Kamiros, ca. 525/520-500 p.n.e., EL (0.35 g). Auktions-Katalog, Brüder Egger XLVI Sammlung
Prowe, 1914, nr 1356
Przez cały okres emisji wykorzystywano w Ka-miros eginecki standard wagowy, ze staterem (di-drachmą) ważącym 12,40 g52.
W Ialysos, Lindos i Kamiros szczyt produkcji monet przypadł na czas od około 515/510 r. p.n.e. do 470/460 p.n.e. W tym okresie w emitowano monety srebrne i elektronowe. Stosunkowo aktywna pro-dukcja monet srebrnych trwała również i później53. 50 Stefanakis 2014: 70-71; Stefanakis, Demetriou
2015: 83-89.
51 Dopuszcza się możliwość, ze względu na litery
K-A napisane wstecznie, zaliczenia do emisji Kamiros monety elektronowej wybitej około 480 r. p.n.e. Konuk 2012: 54, tabl. 3 nr 22; Stefanakis, Demetriou 2015: 86 fig. 8-9.
52 Nicolet-Pierre 2006: 50; Stefanakis, Demetriou
2015: 93.
53 Zob. Kagan 1987:25.
eginecki44. Początki emisji takich monet w Lindos
(trwała ona do około 480 r. p.n.e.45)zdają się
przy-padać jeszcze na czasy Kleobulosa46 (VI w. p.n.e.;
zmarł mając lat 7047). Na rewersach monet, na pasie
pomiędzy zagłębionymi prostokątami, umieszczono legendę ΛΙИΔΙ48. W okresietym – przełom VI i V w.
p.n.e. – wybito również niewielkie monety elektro-nowe (Fig. 8) o takiej samej jak pieniądz srebrny ikonografii.
Fig. 9. Lindos, ca. 480/475-460 p.n.e., AR, stater. Według: Cahn 1957. Rys. E. Wtorkiewicz-Marosik
Fig. 10. Lindos, 411-408/7 p.n.e., AR, diobol. Auktions-Katalog, Brüder Egger XLVI
Sammlung Prowe, 1914, nr 1363
W latach 470-411 powstały srebrne statery (13,26 g) z głową lwa na jednej stronie oraz umiesz-czonym w zagłębionym kwadracie rysunkiem del-fina oraz legendą ΛΙИΔΙΟΝ na drugiej (Fig. 9). Jak w przypadku Ialysos zwraca uwagę większa produkcja monet niskich nominałów. Podobnie też ocenia się tę sytuację, traktując ją jako efekt ateń-skiej dominacji49.
Po 411 r. p.n.e. produkowano monety (Fig. 10) z wizerunkiem przedniej części konia na awersie i głową lwa w zagłębionym kwadracie na rewersie. Przy ich emisji wykorzystano standard eginecki. Przed 408 r. p.n.e. wypuszczono niewielkie monety z głową lwa oraz głową Ateny na drugiej stronie.
Jak w przypadku dwóch innych ośrodków
po-lis Kamiros rozpoczęła produkcję monet w ostatniej
ćwierci VI w. p.n.e. Wybito je w srebrze. Srebrne monety Kamiros i Lindos, łączy to, że choć awersy mają indywidualny charakter, to rewersy są podobne – dwa zagłębione prostokąty oddzielone od siebie. Pierwsze emisje to statery (Fig. 11), drachmy i
niż-44 Konuk 2012: 54. 45 Stefanakis, Demetriou 2015: 63-68. 46 Berve 1997: 152. 47 Diog. Laert. 1.93. 48 Zob. Cahn 1957. 49 Figueira 1998: 71.
Nie jest jednoznaczna ocena emisji monet elektronowych, we wszystkich ośrodkach bitych na przełomie VI i V w. p.n.e.54; może w przypadku
Kamiros emisję takich monet zaczęto nieco wcze-śniej, z pewnością w ostatniej ćwierci VI w. p.n.e. Pojawiły się one po rozpoczęciu emisji monet srebrnych. Są to monety różnych nominałów – 1/6, 1/12, 1/24, 1/48 i 1/92 statera (pomijając w tym miejscu kwestię standardu wagowego). Prawdo-podobnie były one bite z przerwami55.
Wykorzy-stanie elektronu w ośrodkach rodyjskich zbiega się
z podobnymi działaniami w Lampsakos i Chios56.
Stosunkowo skromna (biorąc pod uwagę ilość zachowanych egzemplarzy) produkcja takich monet w Ialysos, Lindos i Kamiros zdaje się pod-ważać sugestię o ich specjalnym przeznaczeniu w wymianie handlowej, tzn. dostosowaniu się do potrzeb rynku i to nie koniecznie lokalnego. Elektronowe monety bite na Rodos nie zostały poświadczone w znaleziskach poza wyspą. Biorąc pod uwagę te argumenty J.H. Kagan wskazywał, iż podjęcie emisji monet w elektronie mogło być skut-kiem kłopotów ze srebrem57. Jeśli tak, to problem
ten miałby charakter regionalny. Nie można jednak odrzucić sugestii, że podjęcie emisji monet elektro-nowych wynikało z okresowego spadku wartości srebra, na co zwrócił uwagę A. Bresson58.
Jeśli jednak traktować każdą poleis odrębnie być może uda się wskazać również inne przyczyny podjęcia emisji monet elektronowych. Do takiego podejście upoważnia to, że nie ma właściwie wąt-pliwości co do tego, że modyfikacje ikonografii monet rodyjskich poleis, a po części również zróż-nicowanie standardów wagowych, odzwierciedlają zmiany w sytuacji politycznej ośrodków. Warto zauważyć, że monety elektronowe bite były róż-nych standardach – samoskim w Ialysos, lokalnym w Lindos oraz egineckim w Kamiros. Zauważono już, że w skarbach w okresie archaicznym monety wybite w standardzie samoskim nie są mieszane z tymi w systemie lidyjsko-milezyjskim59.
Zwracano uwagę60, iż na mennictwo rodyjskich
poleis wpływały powiązania handlowe. Rodos
zaj-mowała istotną pozycję na szlakach, które prowa-dziły z Grecji lądowej przez Eginę do ośrodków
54 Zob. Nicolet-Pierre 2006: 50-51; Stefanakis
2014: 61-62; Stefanakis, Demetriou 2015. Por. Fugueira 1998: 87.
55 Figueira 1998: 74.
56 Bresson 2009: 77-78 przyp. 25. 57 Kagan 1987: 26.
58 Bresson 2009: 77.
59 Nicolet-Pierre, Barrandon 1997; Bresson
2009: 73.
60 Kraay 1976: 35.
Azji Mniejszej, na tereny Lewantu (w węższym znaczeniu tego terminu61) oraz do Egiptu. Kamiros,
które po założeniu Rodos, pozostało ośrodkiem rolniczym, współpracowało z południową strefą Morza Egejskiego i zajmowało się redystrybucją zboża62. Warto w tej sytuacji przywołać odnoszącą
się do późniejszych czasów informację o
obec-ności w Kamiros mieszkańca Cyreny63. Być może
udziałem w handlu zbożem tłumaczyć można wybicie w Kamiros egzemplarzy elektronowych, choć przeciw tej opinii przemawiają niskie nomi-nały takich monet. Nie da się wykluczyć, że pod-jęcie emisji monet elektronowych mogło mieć zna-czenie prestiżowe.
Skarby, w których były monety rodyjskich
poleis (pomijając znaleziska z wyspy Rodos64)
zare-jestrowano w zachodniej części Azji Mniejszej65, na
terenie Lewantu66 oraz w Egipcie67. Stater Lindos
był w datowanym na około 375 r. p.n.e. zespole około 394 monet srebrnych odkrytym w Malayer, 65 km na południowy-wschód od antycznej Ekba-tany68. Egzemplarz wybity na Rodos był razem
z monetami ośrodków Sycylii, Tracji i Macedonii, pieniędzmi Aten oraz miast zachodniej części Azji Mniejszej. Jest to najdalej na wschód „wysunięty” skarb zawierający monetę jednej z trzech rodyj-skich poleis.
Skład wspomnianego wyżej zespołu oraz pozo-stałych skarbów zawierających monety wybite na Rodos, datowanych w poważnej części na przełom VI i V, V oraz IV w. p.n.e., odzwierciedla w pełni obieg monetarny na obszarze wschodniej części basenu Morza Śródziemnego69. Monety z Rodos
stanowią zazwyczaj niewielki procent zespołu. Często są to pojedyncze egzemplarze70.
W kontaktach ośrodków rodyjskich z Azją Mniejszą znaczącą rolę odgrywała peraia, której
61 Obszar współczesnych państw, Syrii, Libanu,
Izraela, Jordanii.
62 Bresson 2000 [Une famille camiréenne…]: 98. 63 Bresson 2000 [L’attentat d’Hiéron et le
com-merce…]: 146-147 oraz Bresson 2011.
64 IGCH 1163 (datowany na ok. 525-500 p.n.e.)
i 1185, uzupełnienie Kagan 1992 oraz CH VIII nr 21 (ok. 500 p.n.e.).
65 Elmali (CH VIII.48; Fried 1987), Azja Mniejsza
(CH VIII.19), IGCH 1195 (Jonia), Azja Mniejsza (CH V.2).
66 Kagan 1994.
67 IGCH 1637 (Demanhur), 1639 (Sakha), 1644
(Asyut), 1645 (Zagazig). Zob. Figueira 1998: 31-35.
68 IGCH 1790. 69 Kagan 1994: 49.
70 Zob. zestawienie M. Stefanakisa w: Stefanakis,
poszczególne demy związane były z konkretną rodyjską polis.71. Ze względu na naturalną bliskość
w „pierwszej kolejności” dotyczy to związków z Karią72 i, głównie, Licją73, włączając w tym
miejscu w ramy podjętych rozważań założone przez Lindos w 691/690 r. p.n.e. miasto Faselis74
(na granicy Licji i Pamfilii). Komunikacja wyspy Rodos z zatoką Marmaris, na południowy-zachód od której rozlokowany był należący do Lindos dem Amos, była (i jest) łatwa75. Tyran Lindos Kleobulos,
o czym wspomina też Kronika Lindos76 prowadzić
miał zwycięską wojnę w Licji (sukces ten przy-czynił się do odbudowy świątyni Ateny w Lin-dos)77. Otwarta pozostaje odpowiedź na pytanie,
na ile wspomniana kampania wojenna Kleobulosa była związana z walką o pozycję Lindos w handlu ze Wschodem. Nie sposób również raz jeszcze nie podkreślić, na co szczególną uwagę zwrócił A. Bresson78, iż poleis Rodos i porty Licji79 leżały
na szlaku wiodącym ku wyspie Cypr, Lewantowi oraz ku Egiptowi. W opinii A. Bressona dopuścić można wpływ monet Ialysos z wizerunkiem skrzy-dlatego dzika na ikonografię monet bitych w Licji80.
Z pewnością monety z Licji i z ośrodków rodyj-skich były razem w skarbach z Asyut w Egipcie i w skarbie z Elmali w Licji (Turcja) 81. Znamienny
jest „zestaw” monet z Rodos w datowanym na około 460 r. p.n.e. skarbie z Elmali. Warto przy tym zwrócić uwagę, że skarb odkryto w rejonie – antyczny region Milyas – z dobrym dostępem do morza82. Wśród 1900 monet było 289 staterów
Kamiros, z liściem figi na awersie i dwoma zagłę-bionymi prostokątami, bez nazwy miasta, na stronie przeciwnej. Monety w większości były w bardzo dobrym stanie, mogącym świadczyć, iż nie były one w obiegu. Do wybicia 286 monet wykorzystano 16 stempli awersu i 15 stempli rewersu83. Tak, jakby
71 Rice 1999: 45-54; Funke 1999: 55-75. 72 Zob. Polyb. 21.24.
73 Bresson 1999; Zahle 1989 – tu także o obiegu
monetarnym.
74 IACP poz. 942. 75 Rice 1999: 48.
76 Zob. Higbie 2003: CXXIII (s. 30-31) i s. 102-103 77 Berve 1997: 152; Bresson 1991: 102.
78 Bresson 1999: 99.
79 Zob. Zimmermann 1992. Artykuł ten dotyczy
czasów późniejszych niż poruszane w tej pracy, ale daje generalny obraz problemu. Zob. uwagi dotyczące okresów archaicznego i klasycznego – Zimmermann 1992: 201 przyp. 3.
80 Bresson 1999: 102-103.
81 IGCH 1644; CH VIII.48; Fried 1987. 82 Figueira 1998: 34, 43.
83 Fried 1987: 7; Nicolet-Pierre 2006: 49.
niemal zaraz po wybiciu włączono je do zespołu. Razem z monetami Kamiros w skarbie było 6 monet Lindos (w tym jeden egzemplarz z legendą
ΙΔΝΙΛ)84. Taki zestaw monet ośrodków rodyjskich
może sugerować „zabranie” owych egzemplarzy bezpośrednio z Rodos. Trudno jednak ocenić, czy fakt ten związany jest z handlem, za czym przema-wiać może struktura zespołu, czy działaniami mili-tarnymi85. W dyskusji na ten temat istotne wydaje
się to, że monety Kamiros wybite tymi samymi stemplami co egzemplarze z Elmali były w skarbie z Asyut86.
Jeśli chodzi o Lewant – VI w. p.n.e. to również okres intensyfikacji wymiany prowadzonej przez rodyjskie poleis z Lewantem87 – zwrócić trzeba
uwagę, że stater Ialysos był w zespole, w którym razem z monetami, wśród których były sztuki z nacięciami, były placki srebrne i pocięte fibule88.
Obecność monet rodyjskich poleis w Egipcie nie zaskakuje. Nawet jeśli podejmie się dyskusję na temat, czy odkryte w Egipcie depozyty zostały w takim jak je odkryto składzie do Egiptu przywie-zione, czy zespoły sformowano już w Egipcie.
Kontakty Rodos z Egiptem poświadczone są przez bogate znaleziska wytworów rodyjskich w Egipcie i egipskich na Rodos; to ostatnie stwier-dzenie ma szczególny wydźwięk odniesieniu do
świątyń89. W Kamiros, odnaleziono fragmenty
dwóch rzeźb wykonanych w Egipcie w VII w. p.n.e. lub później90 – kamienną głowę oraz części
drugiej dzieła. Nie sposób nie wspomnieć o darze faraona Amazisa dla Lindos91 (dary od Amazisa
otrzymał również Polikrates, tyran Samos92),
nieza-leżnie od tego w jakim kontekście dar ten zostanie umieszczony93.
84 Fried 1987: 8.
85 Podobne uwagi Bresson 1999: 103.
86 IGCH 1644; Price, Waggoner 1975. Fried
1987: 7.
87 Sheratt, Sheratt 1993: 371 wskazują na
intensy-fikację wymiany na tym kierunku, przywołując opis Tyru w Ks. Ezechiela, 27. Kourou 2004: 20.
88 Kagan 1994.
89 Kousoulis, Morenz 2007.
90 Co do głowy: Jacopi 1932: 287 nr 2 „Frammento
di altra, corrosa, in pietra vulcanica nera, composta di cristallini lucenti. Rappresenta una testa umana di tipo egizio…”; il. s. 289 fig. 12. Nowe opracowanie – Trolle:
1978. Francis, Vickers 1984b: 127. Co fragmentów dru-giej rzeźby: Jacopi 1932: 286 nr 1, il. S. 288 fig. 11; Kourou 2004: 12-13; Rhodes: 199 nr 24.
91 Hdt. 2.182, 3.47. Francis, Vickers 1984a;
Francis, Vickers 1984b.
92 Hdt. 2.182. Francis, Vickers 1984b: 123-124. 93 Francis, Vickers 1984b: 120-125.
