S tow arzyszenia kościelne zw ane bractw am i stały ,-się jedną z w ażnych form życia religijnego świeckich ludzi w okresie po so borze trydenckim . In tegrow ał zrzeszonych w spólny cel. „B ractw o Compassionis albo Męiki P a n a Jezusow ej i Błogosławionej P an n y M ariej” było stow arzyszeniem kultow o-społecznym . B ractw o o- brało P ietę jako godło. Kairta tytułow a trzeciej kron ik i b rackiej przedstaw ia w izerunek M atki Bolesnej trzy m ającej n a kolanach umęczonego C hrystusa. Obok tego godła znajd u je się napis: „Idea dolorum C hristi et M ariae” 53i. Idea b ra ctw a M ęki P ańskiej po budzała do rozw ażania m ęki P ańskiej i naśladow ania M aryi współczującej i w spółcierpiącej z cierpiącym C hrystusem . M otyw Compassionis zachęcał członków b ractw a i lud naw iedzający k a plicę bracką „do codziennej pam iątki i com passiej nad m ęką Z baw iciela” 535. P refekci głosili egzorty „pobudzające do com passiej z bolejącym C hrystusem ” 536. W piątk i odpraw iali Offi- cium XV g radu um passionis C hristi et Com passionis B eatae M a riae V irginis.
K u lt m ęki P ańskiej był bardzo p opu larn y w sipołeczeństwie polskim. Dlatego założyciel b ractw a M ęki P ańskiej w K ra k o w ie nie ograniczył się do re k ru tacji członków stow arzyszenia spośród m ieszkańców K rakow a. Biskup M arcin Szyszkowski wipro- w adził specjalne u łatw ienia w przyjm ow aniu kandy datów spoza K rakow a. K andydatów do b ractw a przyjm ow ano na zebraniu brackim . P isarz w pisyw ał nowych członków szczególnie kobiety przy ołtarzu po nabożeństw ie w ieczornym albo przy stoliku u- staw ionym przy w ejściu do kaplicy. Jeżeli k an d y d at jako gość przybył i nie mógł czekać na zebranie brackie, w pisyw ano go da księg i b rack iej po w yrażen iu swej woli starszym i (pisarzo wi. Jeżeli zgłaszający się do bractw a m ieszkał w odległej m iej scowości w ystarczyło, że w oznaczanym dniu p rzyjął sak ram en ty św ięte i za pośrednictw em spow iednika podał swój adres, aby go w pisano do księgi brackiej w K rakow ie oraz przesłał jałm u ż nę. W odpow iednim dla siebie czasie m iał przybyć i p rz ed sta wić się b ractw u n a zebraniu m iesięcznym 5a7.
Najbliższe lata po założeniu w 1595 iroku b ractw a M ęki P a ń skiej w K rakow ie przyniosły żyw iołowy r o z w ó j b r a c t w tej sam ej nazw y i celu w Polsce. Szybki rozwój b ractw M ęki P a ń skiej świadczył, że odpow iadały religijności szerokiego społeczeń
534 A cta III 4. 535 A cta I 1(34. 636 A cta I 119.
537 B ractw o C om passionis, s. 1128*—il®0; D escriptio o fficio ru m , s. 121—
174 O. A. Z w iercan [92]
stw a polskiego. Ale b ractw a te nie m ogły korzystać z odpustów n adany ch stow arzyszeniu krakow skiem u. Dlatego biskup M arcin Szyszkowski zw rócił się w tej spraw ie do Stolicy Apostolskiej. P apież P aw eł V dnia 21 lipca 1605 roku w ydał bullę Salvatoris Domini, na m ocy której b ractw o Męki P ańsk iej zostało w yn ie sione do godności aircybractwa. A r c y b r a c t w o Męki P ańskiej w K rakow ie stało się m acierzystym dla w szystkich bractw tej nazw y w K rólestw ie P o lsk im 538. B ractw a M ęki P ańsk iej w P o l sce agregow ane do stow arzyszenia w K rakow ie, m ogły korzystać z odpustów nadanych arcy b ractw u krakow skiem u. Biskup M arcin Szyszkowski jako fu n d a to r arcy b ractw a krakow skiego otrzym ał od Stolicy Apostolskiej praw o zakładania b ra ctw M ęki P ańskiej. W Polsce nie m ogły pow stać b ractw a tej nazw y bez jego pozw ole nia. A rcybractw o M ęki P ańskiej w K rakow ie otrzym ało pełno m ocnictw o do zakładania bractw tej nazw y w Polsce i w y staw ia nia litterae erectionis 539.
W okresie potrydenckim Stolica Apostolska uporządkow ała s p ra w y zakładania i działalności bractw . Papież Klem ens V III w ydał 7 gru d n ia 1604 ra k u podstaw ow ą k onstytucję zaw ierającą przepi sy iprawne obow iązujące w szystkie bractw a. B ractw a, zachow ując sw oją samodzielność, zostały poddane biskupom ordynariuszom die cezji. Z akładanie bractw a, w ystaw ianie dokum entu erekcyjnego należało do Stolicy Apostolskiej i biskupa. B iskup potw ierdzał s ta tu t i w ykaz odpustów brackich czyli daw ał adm isję do ich opublikow ania. Bez zachow ania przepisanych bullą K lem ensa V III w arunków żadne bractw o nie mogło korzystać z odpustów p a pieskich nadanych m acierzystem u arcybractw u S4°. B iskup M arcin Szyszkowski na synodzie krakow skim w 1621 roku opublikow ał przepisy obow iązujące w szystkie b ractw a w edług postanow ień so boru trydenckiego i bulli K lem ensa V III z 1604 rak u ®41. Ogłosił bullę papieża P aw ła V z 1605 roku, w spraw ie zakładania b ractw M ęki P ańskiej. Przepisał form ularz erekcji b ra ctw Męki P ańskiej i ich agregacji do arch ik o n fra te rn ii przy kościele św. Franciszka w K rakow ie 542.
W P o l s c e przy kościołach franciszkańskich powstało 27 b ractw Męki P ańskiej. W prow incji polskiej prow adzone przez fran cisz kanów b ractw a by ły w Chełmie, G rabow ie, Gnieźnie, K aliszu, K
ra-538 B ra ctw o C om passionis, s. 3.—6; R efo rm a tio n es generates, s. 148— —il 49.
53S D escriptio o fficio ru m , s. I'3i5.
540 L. F e r r a r i s , P ro m p ta B ibliotheca, t. II k. l,0i&8—>11063; A. A r n d t , O dpusty, K ra k ó w 1'890, s. 428—460; B. M a k o w s k i , T h esa u ru s Prov. Poloniae, s. 385.
541 D escriptio o fficio ru m , s. 134—135. 542 R efo rm a tio n es generates, s. 148—149.
[93] B ractw o M ęki P ań sk ie j 175
kowie, Lelowie, Lublinie, Nieszawie, Nowym Korczynie, Nowym Sączu, P iotrkow ie, Pyzdrach, Radom sku, Radziejow ie, Stężycy, Śrem ie, W arce; w prow incji ruskiej w G ródku Jagiellońskim , K ro śnie, K rzem ieńcu, Lwowie, Sanoku, P rzem yślu, Zamościu; w p ro w incji litew skiej w Drohiczynie, K ow nie i W ilnie s43. Biskup M ar cin Szyszkowski na synodzie k rakow skim zalecił zakładanie b ractw M ęki P ańskiej w sw ojej diecezji, szczególnie przy kościołach ko- legiackich, p arafialn y ch i zakonnych, k tó re m iały więcej k leru i l u d u 5ii. P ow stały b ractw a Męki .Pańskiej przy kościołach p a ra fialnych: w 1625 roku w C h o to w ie545 i B o d zen ty n ie548. B ractw o zo.stało założone w m ieście B e łz ie 547. Nie m ożna ustalić w szyst kich siedzib b ractw a Męiki P ańskiej na podstaw ie kroniki b rackiej, gdyż w yjątkow o tylko w pisyw ano erek cje b ra ctw poza K ra k o wem. Za iżycia biskupa M arcina Szyszkowskiego znanych jest 18 b ractw w porządku chronologicznym : Przem yśl, Kalisz, Lwów, N o w y Sącz, Krosno, Lelów, Kowno, Opole, Drohiczyn, Radomsko, Sanok, W ilno, Chotów, L ublin, P iotrków , Bełz, Radziejów , Bo dzentyn. K aliskie bractw o zaprow adzone w 1606 roku afiliow ano do krakow skiego arcy b ractw a 1 października 1614 roku 548. P rz e m yśl m iał pow stać już w 1596 roiku, a do krakow skiego a rc y b ra ctw a został agregow any m iędzy rokiem 1606 a 1616549. Nie jest to pełna lista. W kronice brackiej są ogólne adnotacje o z a k ła danych bractw ach w nieustalonych z nazw y m iejscowościach s5°. W 1621 ra k u oświadczył biskup M arcin i Szyszkowski, że w ró ż nych m iejscow ościach założone bractw a Męki P ań skiej zatw ierdził i agregow ał do arcy b ractw a M ęki P ańskiej w K rakow ie, czyniąc je uczestnikam i w szystkich odpustów udzielonych przez Stolicę Apostolską arcy b ractw u krakow skiem u 5S1.
Z nam ienna zachodzi iróżnica m iędzy statu tam i z 1607 roku a ustaw am i z 1621 roku będąca w yrazem stainu faktycznego jak i się w ytw orzył w ciągu 16 lat. W 1607 roku biskup Szyszkowski skierow ał „przestrogę” do bractw Męki P ańskiej w Polsce 552 n a tom iast w 1621 roku zw rócił się do b ractw „tam iin Regno Polo-543 D. Sy n ow i e c , F ranciszkanie polscy 1772—1970. W : Z a k o n y ś w . F r a n c i s z k a w P o l s c e w l a t a c h 1 7 7 2 — > 1 9 7 0 , c z . 2 , W a r s z a w a 1 9 7 8 , s . 9 / 1 , 9 3 .
544 R efo rm a tio n es generales, s . (1149,.
545 A cta I 4.
546 A cta Episcopalia, t. 44 k . 590. 547 A cta I 43—44.
648 K sią żka należąca do A rcy b ra c tw a C om passionis p rzy kościele św. S ta n isła w a X X . F ran ciszka n ó w w K a liszu ( r p s A r c h i w u m W ł o c ł a w s k i e D i e c e z j a l n e ) .
649 A . K a r w ac ki , M ateriały, t . I I s . 5 3 , t . X I s . 1 7 .
550 A cta I 5 0 , 1 9 2 .
551 D escriptio o fficio ru m , s . 1 3 4 . 552 B ractw o C om passionis, is . 1 8 7 — i l i 8 9 .
176 O. A. Z w iercan [94]
niae quam e x tra ” 553. B ractw a założone poza Rzym em były z za sady krajow e. S tąd papież P aw eł V w 1605 roku adresow ał bullę do b ractw pow stałych w K rólestw ie P o ls k im 55i. B iskup M arcin Szyszkowski w statu tach z 1621 iroku , albo oipuścił term in w P ol sce, albo uzupełnił w yrażeniem w K rólestw ie Polskim i poza jego granicam i 55S. N aturalny m teren em rozw oju b ractw polskich poza granicam i państw a polskiego był Ś l ą s k . A rcybractw o Męki P a ń skiej w K rakow ie zasięgiem swego oddziaływ ania objęło tę dziel nicę. Śląsk uchodził za k ra j poläki, zam ieszkały przez Polaków, tylk o oddzielony granicą państw ow ą. Więź z m acierzą u trzym ała się głów nie za pośrednictw em Kościoła. Diecezja w rocław ska n a leżała do m etropoli gnieźnieńskiej, a to u praw n iało do zak łada nia polskich b ractw na Śląsku 558. Po przewirocie protestanckim polscy franciszkanie w rócili w 1606 roku do Opola. P row incjał polski Adam Gośki w izytujący klasztor w Opolu przed 1615 ro kiem przeznaczył dla b ractw a M ęki P ańskiej sprofanow aną przez p rotestantó w (kaplicę książąt o p o lsk ich 5S7. D rugie bractw o Męki P ańskiej zostało założone na tere n ie diecezji w rocław skiej w sie dzibie biskupów w rocław skich Nysie przy kościele b ernardynów . Założycielem był biskup w rocław ski i płocki K arol Waza 5S8.
B iskup Marflin Szyszkowski w statu tach z 1607 roku stw ierdził, że pow stały w Polsce b ra ctw a M ęki P ańskiej i w yraził nadzieję, że ,yda Pain Bóg co dzień to więcej ich jeszcze przybyw ać bę dzie” 5S9. W 1621 roku w statu tach brackich oznajm ił, że a rc y b ra ctw o Męki P ańskiej m a wywodzące się od niego kolonie w licz nych m iejscowościach K rólestw a Polskiego 56°. Dynam iczny rozwój b ra ctw Męki P ańskiej w ystąpił za życia fund atora. P rzegląd chro nologiczny pow staw ania h ractw Męki P ańskiej w różnych m ie j scowościach państw a polskiego i na Śląsku /pozw ala ustalić, że okresem wielkiego rozw oju była pierw sza połowa XVII wieku. W tym czasie w niektórych latach inawet kilka b ractw M ęki P a ń skiej pow staw ało w Polsce. W 1608 roku dnia 12 m aja zostało założone bractw o M ęki P ańskiej w e L w o w ie 561, a 6 grudnia te
553 D escriptio officio ru m , s . :1.3i4 .
554 R efo rm a tio n es generales, s . 1 4 8 .
565 D escriptio o fficio ru m , s. 9 8 ,, 1 3 7 , 13i9—1 1 4 0 , 1 4 ) 8 .
550 P rzynależność diecezji w ro c ła w sk iej do p ro w in cji g nieźnieńskiej n ie by ła fo rm a ln ą ja k to tw ie rd z i A lek san d e r B rü ck n er. A. B r ü c k n e r , D zieje k u ltu r y p o lskiej, w yd. 3, W arszaw a 195:8, t. II s. 14.
557 K. K a n t a k , F ranciszkanie polscy, t. II a. 1:00; A. K a r w a c k i , M ateriały, t. X III s. 11.
558 A cta I 9 4 .
559 B ractw o C om passionis, s. 1 ' 8 7 .
560 D escriptio officio ru m , s. 139.
561 F idelis In fo rm a tio de origine, sta tu (...) Prov. R ussiae, s. 2 (rps A rch iw u m k la sz to ru OO. F ra n cisz k an ó w w W arszawie).
[95] B ractw o M ęki P ań sk ie j 177 goż roku w Nowym Sączu 562. W 1626 ra k u pow stało aż sześć b ra ctw Męki P ańskiej: 11 m arca w L ublinie 563, 17 lipca w P y z drach i w Śrem ie 564, w październiku w P iotrkow ie 565, w listo p a dzie w Bełzie 566, co /do R adziejow a jest znana tylko data rocz na 567.
A k t erek cy jn y w większości w ypadków w ystaw iał ,sam założy ciel biskup M arcin Szyszkowski. Na m ocy bulli P aw ła V to samo praw o posiadało arcybractw o Męki P ań sk iej w K rakow ie. Na ze b ra n iu bradkim w ystaw iano ddkum ent erekcyjn y. Na dokum encie erekcyjnym b ractw a M ęki P ańskiej w Radom sku jest podpisany su p erin ten d e n t arcy b ractw a Ja k u b O strow ski kanonik k ra k o w ski 568. P rośbę o erekcję w zględnie agregację do aircybractw a M ę ki P ańskiej w K rakow ie wnosił zazwyczaj jakiś duchow ny im ie niem członików, k tó rzy chcieli należeć do tego stow arzyszenia i k o rzystać z odpustów. Z P iotrko w a przesłał prośbę g w ardian klasz to ru franciszkańskiego Ignacy Opojowski 569, z W arki franciszka n in P aw eł Zabłodki 57°, z Chotowa m iewym ieniony z nazw iska p ro boszcz p a r a f ii571; o zaprow adzenie b ractw a na Śląsku w Nysie stairał się biskup w rocław ski i płocki K arol W aza 572. Ale są w y padki, że w prost o założenie względnie agregację sta ra li się św iec cy m ieszczanie. Dnia 22 listopada 1612 roku w K rośnie dokonał biskup M arcin Szyszkowski agregacji tam tejszego b ractw a Męiki P ańskiej do arcy b ractw a w K rakow ie na prośbę rodzonych braci J a n a i Jak u b a Łopaokich i innych znakom itych m ieszczan k ro ś nieńskich 373.
N ajw iększe zagęszczanie b ra ctw M ęki P ańskiej w ystąpiło w e tn i cznie rdzennej Polsce. Ilu stru ją to b ractw a założone przy klasz torach franciszkańskich. iW prow incji polskiej było 17 bractw M ę ki Pańskiej. N atom iast na k re sach w schodnich w prow incji r u skiej powstało 7 i w prow incji litew skiej 3. B ractw a pow staw ały
51,2 B . M ak o w s k i , T h esa u ru s Prov. Pol'oniae, s. 1 8 8 — 1 ® 9 ( o d p i s d o k u m e n t u e r e k c y j n e g o ) .
568 B . M a ko w s k i , T h e s a u r u s P r o v . Poloniae, s 1. 1*8 .
564 B . M a k ó w is k i , T h esa u ru s Prov. Poloniae, s . 3 1 8 5 , 3 9 3 ( d o k u m e n t y e r e k c y j n e ) .
565 Acta I 43. 566 A cta I 4 3 — 4 4 .
587 J. P i a s e c k i , O pisanie kościołów i kla szto ró w k s ię ży F rancisz k a n ó w z d a w n e j p ro w in c ji p o lsk ie j, W a r s z a w a 1 1 8 4 5 , s . 6 4 .
568 K sięga b ra ctw a M ęk i P a ń skiej, s . 2 ( A r c h i w u m k l a s z t o r u O O . F r a n c i s z k a n ó w w R a d o m s k u ) .
569 A cta I 4 3 .
570 B. M a k o w s k i , T h esa u ru s Prov. Poloniae, s. 4.
5 7 1 A c t a I 4 1 .
572 A cta I 94.
573 A . Z w i e r c a n , O F ranciszkanach w K rośnie do końca X V I I I w iek u , N a i s z a P r z e s z ł o ś ć Ł 3 1 . (1979) s . ( 3 4 ) , 4 2 .
178 O. A. Z w iercan [96]
w m iastach i m iasteczkach. Główną rolą w organizow aniu b ractw po soborze tryd enckim odegrali mieszczanie. M ieszkańcy m iast w y kazali w iele inicjaty w y i b ra li czynny udział w działalności k u l- towo-społecznej bractw M ęki P ańskiej. Na w schodnich terenach państw a polskiego elem ent m ieszczański poza w ielkim i m iastam i był słabszy i to często niekatolicki. Z tego względu b ractw a nie m ogły rozw inąć szerszej działalności kultowo-.społecznej. P rz y k ła dem tego może być Drohiczyn, gdzie bractw o Męiki P ań sk iej oko ło 1615 aroku nie mogło zdobyć się n a w spólne n abożeństw a z p o w odu m ałej liczby braci 574.
W pływ na rozszerzanie i zasięg oddziaływ ania 'krakowskiego bractw a Męki P ańsk iej m iały bliskie zw iązki lu dn ości m iast pol skich. M ieszczanie u trzym yw ali ożywione stosunki handlow e, p rze nosili się z jednego m iasta do drugiego w celach zarobkow ych. P onadto liczni synow ie m ieszczan stud iow ali n a A kadem ii K ra kow skiej. K rom ki brackie niejedn o k ro tn ie w spom inają o osiedla niu się m ieszczan krakow skich w innych m iastadh na stałe. Czę sto w kronice brackiej w y stępu ją nazw iska m ieszkańców m iasta K rakow a, pochodzących z innych m iast, np. J a n W ileńczyk, A n drzej Wairszawczyk, J a n W arszawczyk, J a n Lubelczyk Łysy, k tó rzy nie m ieli obyw atelstw a krakow skiego w zględnie później je otrzym ali. Mieszczanie stud iu jący na uniw ersytecie krakow skim , po powrocie do rodzinnego m iasta, zakładali w nim bractw o M ęki P ańskiej. W 1627 roku B artłom iej b ak ałarz sztuk wyzwolonych pełniący u rząd pisarza publicznego i syndyka podjął s ta ra n ia o erek cję b ractw a Męki P ańskiej w mieście Bełzie 575. W skutek licz nej m igracji ludności m iejskiej pow staw ały kolonie brack ie bez kanonicznej erekcji i dopiero później dochodziło do założenia b ra ctw a Męki P ańskiej w edług przepisów kościelnych. Zrzeszający się w g ru p y bracia M ęki P ańskiej byli w pisani do księgi brackiej w m iastach, z któ ry ch pochodzili. P rzykładem tego był Sanok, w k tó rym już w 1618 ra k u schodzili się bracia M ęki P ań skiej na nabożeństw a o dpraw iane w kościele franciszkańskim i w za k ry stii klasztornej przechow yw ali 18 ikap i dyscypliny 576.
D ynam iczny rozwój b ractw Męki P ańskiej skończył się w XVII wieku. W ydany w setną rocznicę erek cji b ractw a w K rakow ie form ularz nie był wcale używ any do zakładania now ych filii b r a ctw a k r akowskiego. W iększą popularność zdobyły sobie po najeź- dzie szw edzkim b ractw a m ary jn e, a także założone k u czci Ś w ię tych. W sam ym K rakow ie, gdzie bractw o Męki P ańskiej cieszyło się w ielkim uznaniem , po najeździe szwedzkim niezw ykle p o p u la r ny stał się k u lt św. Antoniego. W 1664 roku czcicieli tego Ś w ię
574 A. K a r w a c k i , Materiały, t. V s. 84. 576 Acta I 43:—44.
[97] B rac tw o M ęki P ań sk ie j 179
tego zorganizow ał w odrębne bractw o kaznodzieja W alerian G u towski. N abożeństw a n a cześć „C udotw órcy” odbyw ały się z tłu m nym udziałem ludu 577 W W arszawie, w k tó rej franciszkanie osiedlili .się w 1645 roku, nie pow stało bractw o Męki P ańskiej, tylko dw a bardzo popularne b ractw a ku czci św. F ranciszka (1650 rok) i św. A ntoniego (1664 rok) 578.
B ractw a Męki P ańsk iej stanow iły zam kniętą grupę i łączność m iędzy nim i była tylko duchow a w form ie uczestniczenia w od pustach. Jed y n y bezpośredni k o n ta k t w ykazyw ało bractw o k r a kow skie w ysyłając delegację lub re p re z e n ta n ta na in trod uk cję no- wozałożonego b ractw a M ęki P ańskiej 579.
B ractw a M ęki P ańsk iej spełniały funkcję k u l t o w ą w spo łeczeństw ie polskim. Z tego względu biskup M arcin Szyszkowski dziękow ał Bogu, me z dnia n a dzień coraz więcej pobudza i zapa ła serca w iernych do rozw ażania m ęki Jezusa C hrystusa bractw o Męki P ańskiej 58°. Na isynodzie k rakow skim w 1621 roku ośw iad czył, że w zrost chw ały Bożej i chrześcijańskiej pobożności zaleca bractw o M ęki P ańskiej 581. W K rakow ie skuteczność tego oddzia ływ ania uw idoczniła się w tłum ny m grom adzeniu się w iernych na nabożeństw a pasyjne 382
Z nam ienny jest stosunek bractw a M ęki P ańskiej do poszcze gólnych g ru p społecznych nie tylko katolickich. P ro testan ci pod w pływ em bractw n aw raca li się i pow racali do w iary ojców. W K rakow ie w ielkie w rażenie w yw arło nawirócenie się w ybitnej a- rian k i D oroty S trzałkow skiej, k tó ra b ra ła udział w nabożeństw ach bractw a Męki P ańskiej. Uczestnictwo jej w obrzędach katolickich nie m iało pozytyw nego charakteru. Przychodziła do kap licy b r a ckiej, aby szydzić i drw ić z obrzędów katolickich. Pod w pływ em propagandy ariańskiej uw ażała, że jest to obłuda i oszustwo. N a bożeństw a piątkow e b ractw a Męki P ańskiej stały się dla niej g łę bokim przeżyciem duchowym. S potykała się z autentyczną poboż nością członków b ractw a M ąki Pańskiej. W 1608 roku przed k o m isją, w skłaid której weszli B onaw entura Sporecius regens s tu dium franciszkańskiego i A ntoni C ervin doktor P ism a świętego oświadczyła, że b racia Męki Pańskiej odpraw iali m odły i obrzędy relig ijn e połączone z biczow aniem „z praw ego i skruszonego s e r ca grzechy swe i w szystkiego C hrześcijaństw a sam i siebie karząc opłakiw ali, uniżając się p rzed Bogiem wszego stw orzenia i łaski
577 L ib er C o n fra tern ita tis S. A n to n ii, s . 2 ( r p s A r c h i w u m k l a s z t o r u O O . F r a n c i s z k a n ó w w K r a k o w i e ) . 578 J . P i a s e c k i , O pisanie kościołów , s . 2 1 4 . 579 A cta I 1 9 2 . 580 D escriptio o fficio ru m , s . 1 3 4 . 581 D escriptio o fficio ru m , s . 1 4 8 . 582 D escriptio o fficio ru m , s . 1 4 8 .
180 O. A. Z w iercan [98]
jego a m iłosierdzia prosząc”. K ard y n ał B ern ard M aciejowski ochrz cił Dorotę Strzałkow ską w obecności króla Zygm unta III Wazy w 'katedrze krakow skiej 583.
Źródła brackie i franciszkańskie, a przede w szystkim złożone przez Dorotę S trzałkow ską, odsłaniają ogólniejszy problem sto sunku bractw a Męki P ańskiej i wogóle społeczeństw a Ikatolickie- go do różnowierców. Stosunek bractw do p ro testan tó w m ożna do brze u jąć w św ietle zadań jakim służyły Kościołowi w okresie potrydemckim. B ractw a były w ypływ em odrodzenia religijnego, ja ki objął społeczeństwo polskie po soborze trydenckim . Kościół dzięki uchw ałom soborow ym m iał jasno w y tk n ięty p rogram dzia łania. Akcja czynników kościelnych koncentrow ała się n a w p row a dzeniu uchw ał soboru trydenckiego w życie. Takie było u k ie ru n kow anie działalności założyciela bractw a Męki P ańskiej biskupa M arcina Szyszkowiskiego, k tó re znalazło w yraz w postanow ieniach synodu krakow skiego, k tó ry się odbył w 1621 :ro:ku pod jego p rz e wodnictw em . Każde niem al zagadnienie kościelne om aw iane na synodzie krakow skim uzgadniano z postanow ieniam i soboru t r y denckiego.
C haraktery styczne dla odrodzenia potrydenckiego b ractw a były jednym z w ażkich czynników realizacji tego program u kościel nego. Opinia Eugeniusza W iśniowskiego, że „po soborze try d e n ckim stały się one (bractw a) w Polsce jednym z głów nych n a rzędzi Kościoła w walce z re fo rm ac ją” jest sprzeczna z potryden- ckim ustaw odaw stw em kościelnym , .a także z celami, jaikie sobie staw iały b r a c tw a S8i. U chw ały synodu krakowsikiego z 1621 roku głoszą: „Nie ulega w ątpliw ości, że b ractw a świeckich ludzi zosta ły założone dla szerzenia pobożności chrześcijańskiej” sss. B ractw a staw iały sobie cel ikultow o-charytatyw ny. Nie m ożna też pom inąć uw arunkow ań, w jakich pow staw ały b ractw a potrydenckie. W K ra kowie okres zdobywczej inicjaty w y protestan ty zm u obejm ow ał la ta 1551 do 1573. Odtąd znaczenie reform acji zm niejszało się na (rzecz odrodzonego Kościoła 586. N ajw ażniejsze bractw a krakow skie pow stały w ostatnim ćw ierćw ieczu XVI wieiku, Ikiedy odrodzony po soborze trydenckim katolicyzm zdobyw ał sobie coraz większe uznanie w społeczeństw ie polskim.
583 R epertorium , C o n ven tu s Calissiensis, k. 402 (rps A rc h iw u m k la sz to ru OO. F ra n cisz k an ó w w Krakowie)..
581 E. W i ś n i o w s k i, B ra ctw a religijne na zie m ia ch p o lsk ic h w średniow ieczu, B oczniki H u m an isty czn e t. Ii7, L u b lin 196'9, zesz. 2 s. 81; B. K u m o r , Z. O b e r t y ń s k i , H istoria K ościoła w Polsce, P oznań 1974, t. 1 cz. 2 s. 154.
585 R efo rm a tio n es generales, s. 40.
586 M ateriały do d zie jó w re fo rm a cji w K ra ko w ie. Z a b u rzen ia w y z n a n io w e w latach 1551—1598, o pracow ał R. Ż e l e w s k i , W rocław 1S62, s. V II—VIII.
[99] B rac tw o M ąki P ań sk ie j 181
P rotestantyzm polski zawiódł pokładane w nim nadzieje, nie przyniósł głośno zapow iadanej reform y. Ź ródła franciszkańskie i brackie d ają możność w glądu ja k oceniano reform ację w niższych kręgach szlacheckich i mieszczańskich. R uch piśm ienniczy, k tó ry reform acja stw orzyła, nie odgryw ał roli w tych w arstw ach spo łeczeństw a. P rotestantyzm po pierw szych sukcesach oddziaływ ał