Odwołanie testamentu1) jest jedną z podstawowych kwestii pra
wnych, która wymaga rozwiązania. Istnieją w poszczególnych usta- wodawstwach różne sposoby odwołania testamentu. Można je skla
syfikować w sposób następujący (zastrzegając, że nie każde prawo dopuszcza wszystkie te możliwości):
1. Sporządzenie nowego testamentu bez określenia jego stosunku do poprzedniego. Uważa się za odwołane wszystkie uprzednie po- stanowienia,^tóre_są_sprzecznez_nowymi. Rozwiązania legislacyjne w tym punkcie są zgodne. Rozmaicie rozstrzygana jest kwestia pozo
stałych postanowień. Po pierwsze, przyjmuje się, że nowy testament obowiązuje obok starego (np. art. 947 k.c., art. 93 pr. spadk. z 1946 r., art. 39 pr. spadk. bułg., § 480 k.c. czechosł., art. 106 ust. 1 pr. spadk.
jugosł., art. 921 k.c.rum., § 650 ust. 2 k.c.węg., art. 543 ust. 2 k.c. ros.,
§ 387 ust. 2 pkt 1 k.c. NRD, art. 1036 k.c.f., § 2258 k.c.n.). Po drugie, uważa się, że nowy testament odwołuje poprzedni w całości (np.
§ 713 k.c.a., art. 511 k.c.szwajc.). Oba rozwiązania są tylko domnie
maniami, ustępującymi w razie odmiennej woli spadkodawcy.
Sformułowanie nowego testamentu wraz z oświadczeniem o odwołaniu poprzedniego.
3>. Testament odwołujący poprzedni testament. Jest to postać ogól
nie przyjęta (por. np. art. 946 cz. I k.c., art. 91 § 1 cz. I pr. spadk. z 1946 r., art. 1035 k.c.f., § 717, 719 k.c.a., § 2254 k.c.n., art. 38 pr. spadk. bułg.,
§ 480 ust. 1 k.c. czechosł., art. 105 ust. 1 pr. spadk. jugosł., art. 920 k.c.
rum., § 651 ust. 1 k.c.węg., art. 538 k.c. białorus., art. 584 k.c. lit., § 543 ust. 1 k.c. ros., art. 544 k.c. ukraiń., § 387 ust. 2 pkt 1 k.c. NRD). Może
11 Co do odwołania testamentu por. np.: art. 943, 946, 947 k.c., art. 90 - 94 pr. spadk.
z 1946 r., § 552, 713 - 725 k.c.a., art. 38 - 41 pr. spadk. bułg., § 480 k.c.czechosł., art.
895,1035 - 1038 k.c.f., art. 737 - 743 k.c.hiszp., art. 105 -107 pr. spadk. jugosł., § 2253 - 2258 k.c.n., § 387 k.c. NRD, art. 543 k.c.ros., art. 802, 920 - 923 k.c.rum., art. 509 - 511 k.c.szwajc., § 650 - 651 k.c.węg., art. 587, 679 - 687 k.c.wł.
W.L. Jaworski, Kodeks cywilny austriacki, Kraków 1905, s. 187 i n.; A. Ohanowicz, Prawo spadkowe, Poznań 1924, s. 47 i n.; J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe w zarysie, Warszawa 1985, s. 116 i n.; J.S. Piątowski, Prawo spadkowe — zarys wykładu, Warsza
wa 1987, s. 148 i n.; F. Błahuta [w:] Kodeks cywilny — komentarz, t. 3. Warszawa 1972, s. 1862 i n.; L. Stecki [w:] Kodeks cywilny z komentarzem, t. 2, Warszawa 1989, s. 846 i n.;
S. Wójcik [w:] System prawa cywilnego, t. IV, Prawo spadkowe, Warszawa 1986 s. 214 i n.
71
to być dowolna forma, niekoniecznie ta, w której sporządzono pier
wotny testament.
4. Oświadczenie woli w formie szczególnej, innej niż forma testa
mentu (np. w formie zwykłego aktu notarialnego, por. np. art. 1035 k.c.f., art. 38 pr. spadk. bułg., art. 1763 k.c.greek.).
5. Oświadczenie w dowolnej formie złożone w sposób wyraźny (np.
państwa skandynawskie).
76. Odwołanie w sposób dorozumiany, przez pewne czynności kon- kludentne skierowane na testament: w zamiarze odwołania jego zniszcze
nie lub pozbawienie cech, od których zależy jego ważność, bądź doko
nanie zmian w testamencie, z których wynika wola odwołania jego po
stanowień (np. art. 946 cz. II k.c., art. 91 § 1 cz. II pr. spadk.
z 1946 r., § 717 k.c.a., § 2255 k.c.n., § 480 ust. 2 k.c. czechosł., art. 105 ust.
2 pr. spadk. jugosł., § 651 ust. 1 k.c.węg., § 387 ust. 3 k.c. NRD).
7. Inne postacie odwołania.
Niektóre prawa wewnętrzne uważają testament za odwołany w razie zajścia oznaczonych zdarzeń prawnych (np. zbycia zapisanego przedmiotu,2) zawarcia małżeństwa, rozwiązania małżeństwa, uro
dzenia dziecka). W kodeksie cywilnym wspomniane zdarzenia pra
wne nie stanowią odwołania testamentu, już z tego względu, że wy
mienione zdarzenia prawne powodują bezskuteczność testamentu ex lege, bez względu na wolę spadkodawcy. Niektóre z wymienionych zdarzeń prawnych (np. urodzenie dziecka, zawarcie małżeństwa) same przez się w kodeksie cywilnym nie powodują także bezskuteczności te
stamentu; co do zbycia przedmiotu zapisanego por. art. 976 k.c.
2) Por. art. 1038 k.c.f., § 724, 725 k.c.a., art. 41 pr.spadk.bułg., art. 107 pr.spadk.jugosł., art. 923 k.c.rum.
3) Por. § 718 k.c.a., § 2253 k.c.n., art. 92 pr. spadk. z 1946 r.
Zdolność do odwołania testamentu pokrywa się na ogół w usta- wodawstwach ze zdolnością testowania. Zdolność do odwołania te
stamentu w niektórych kodeksach jest ujmowana łagodniej niż zdol
ność do sporządzenia testamentu.3) W poprzednim prawie spadko
wym z 1946 r. zdolność testowania miały osoby małoletnie, które ukończyły 16 lat oraz ubezwłasnowolnione częściowo, z tym że mo
gły one sporządzić testament tylko w niektórych formach (notarial
nej, szczególnej), por. art. 76 § 1 pr. spadk. Natomiast osoby te mogły sporządzić testament, w którym tylko odwołują poprzedni, w każdej formie testamentowej (art. 92). Czyli w prawie spadkowym liberałi-
zacja w zakresie zdolności odwołania dotyczyła tylko formy. Niektóre ustawodawstwa (np. k.c.a., k.c.n.) zezwalają na odwołanie sporządzo
nego uprzednio testamentu osobom, które w ogóle nie mają zdolno
ści testowania. W kodeksie cywilnym do sporządzenia testamentu i do jego odwołania wymagana jest pełna zdolność do czynności pra
wnych (art. 944 § 1 k.c.).
Kodeks cywilny nie określa skutków odwołania. Dlatego to zaga
dnienie jest dyskusyjne. W literaturze można wyodrębnić kilka nur
tów. Po pierwsze, twierdzi się, że odwołanie testamentu powoduje ubezskutecznienie testamentu.* 1 * * 4 ) Po drugie, niektórzy są zdania, że odwołanie powoduje nieważność odwołanego testamentu.5) Po trze
cie, nieraz pisze się, że skutkiem odwołania jest unicestwienie poprze- dniego testamentu,6) testator cofa to, co było innym dane.7) Po czwar
te, spotyka się także inne stanowiska, które nieraz przy określonej in
terpretacji można zaliczyć do jednego z uprzednich, pisze się o „utra
cie mocy prawnej testamentu",8) o tym że poprzedni testament ma „nie obowiązywać".9) Po piąte, często nie zajmuje się stanowiska w tej spra
wie, powtarzając słowa ustawy „odwołanie".10) Stanowisko ostatnie nie wymaga komentarza, jest ono elastyczne, pozostawiające szereg kwestii otwartych. Nie jest zasadne stanowisko drugie. Należy odróż
nić z,bezskuteczność" od „nieważności".[Nieważność testamentu oce
nia się według chwili sporządzenia testamentu (np. zdolność testo-f wania, wady oświadczenia woli, forma), skuteczność testamentu oce
nia się według chwili otwarcia spadku] Testament ważny może oka
zać się bezskuteczny (np. zgon beneficjanta spadku przed otwarciem
4) A. Mączyński, Glosa do post. SN z 30 VI1972 r. I CR 403/72, OSPiKA 1973, z. 10, poz. 192. W podobnym kierunku F. Błahuta, op.cit., s. 1864 i n.; orz. SN z 9 I 1962 r.
1 CR 460/61, OSPiKA 1964, z. 4, poz. 85 (choć uzasadnienie orzeczenia wspomina też o „nieważności testamentu").
5) Post. SN z 30 VI1972 r. I CR 403/72, OSPiKA 1973, z. 10, poz..192 (teza 2) (w uza
sadnieniu postanowienia jest mowa o ubezskutecznieniu); T. Wojciechowski, Testa
ment publiczny sporządzony przed notariuszem, PN 1947, z. 5 - 6, s. 496.
6> J. Gwiazdomorski, Glosa do uchw. SN z 30 I 1963 r. III CO 42/62, OSPiKA 1964, z. 7 - 8, poz. 150.
71 M. Planiol, Podręcznik prawa cywilnego (o darowiznach i testamentach), Warszawa 1922, s. 144.
8> Orz. SN z 7 III 1952 r. C 235/52, PiP 1953, z. 10, s. 557 i n.
9> B. Dobrzański, Glosa do orz. SN z 21 IX 1965 r. II CR 265/65, OSPiKA 1966, z. 11, poz. 243.
IO) Na przykład W. Chojnowski, Prawo spadkowe, Warszawa 1951, s. 129.
73
spadku).Ztegojyynika, że tylko testament ważny może wywrzeć skutkiprawne, ale nie..każdym tesiajńent_musi_być skuteczny w chwili otwarcia spadku. Odwołanie jest zdarzeniem prawnym, które zachodzi po sporządzeniu testamentu, a przed otwarciem spadku. Nie może zatem powodować nieważności testamentLi.JJależyprzyjącyże odwpłariie.prow.adzi do uniceshvienia testamentu, z chwilą bowiem skutecznego jego odwołania traktuje się go jako akt prawny niedoko
nany, nieistniejący. Co do skutków odwołania często nie wypowia
dano się; niezasadne jest także wymienione wyżej stanowisko pierw
sze. Nie wydaje się bowiem ono zasadne, tak jak cofnięcie oświadcze
nia woli (art. 61 k.c.) — którego szczególnym typem jest odwołanie testamentu — prowadzi do unicestwienia, nieistnienia w sensie pra
wnym oświadczenia woli, tak samo jest i tutaj (przy odwołaniu testa
mentu). Odwołanie nie jest zatem jednym ze sposobów ubezskutecz- nienia testamentu (jak np. zgon spadkobiercy czy zapisobiercy przed otwarciem spadku), odmiennie — niezasadnie — przyjmuje stanowi
sko pierwsze. Rozwiązanie tych kwestii nie jest zagadnieniem tylko teoretycznym, gdyż pociąga za sobą określone implikacje, m.in. na od
cinku oceny skutków odwołania testamentu;
Testament jest czynnością prawną odwołalną.11' Odróżnia go to od umowy dziedziczenia, która jest jednostronnie nieodwołalna. Na ogół przyjmuje się, że odwołalność należy do istoty testamentu.12' Wydaje się, że jest ona cechą testamentu, w przeszłości i obecnie ustawodaw
stwa nie znały i nie znają od tej zasady odstępstwa.13' Odwołalność
— jak się wydaje — nie wchodzi w skład elementów przedmiotowo istotnych testamentu, al^ jest to zagadnienie bardziej ogólne, związa
ne z definicją testamentu, co tu nie może być poruszone. Odwołanie nie wymaga uzasadnienia (podania motywów, przyczyny). Jest to za
sada tak oczywista, że ustawodawstwa nie precyzują jej wyraźnie, a wynika ona z przepisów o odwołalności testamentu. Jest to jedna z istotnych cech testamentu, bez której — jak niektórzy mówią — nie byłoby testamentu: testament nieodwołalny nie byłby testamentem.
Jest to suwerenne y>rawo testatora, którego nie można wyłączyć ani
n)Por. np. art. 943 k.c., art. 90 pr. spadk. z 1946 r., art. 802 k.c.rum., art. 105 pr. spadk.
jugosł., § 552 k.c.a., § 2253 k.c.n., art. 895 k.c.f., art. 543 ust. 1 k.c. ros., § 387 k.c. NRD.
12) J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe w zarysie, 1985, s. 89; S. Wójcik, op.cit., s. 214;
J.S. Piątowski, op.cit., s. 129.
13) Por. przytoczone w przypisach 1, 11 przepisy. Wszystkie ustawodawstwa tam podane zawierają wyraźną klauzulę co do odwołalności testamentu.
ograniczyć. Beneficjant spadku (np. spadkobierca, zapisobierca) musi liczyć się aż do chwili otwarcia spadku z możliwością odwołania.
Dlatego beneficjant spadku nie może powołać się na fakt, że nieuspra
wiedliwione odwołanie testamentu jest sprzeczne z zasadami współ
życia społecznego14) (art. 58 § 2 k.c.), a zatem odwołanie jest ważne zawsze, obojętnie jakie były jego motywy. Beneficjant spadku nie może powołać się na dotkliwe szkody, które poniósł wskutek odwołania testamentu, działając w zaufaniu do treści testamentu, z przyczyn uprzednio podanych. Nie wyłącza to dochodzenia od testatora lub oznaczonych osób (np. spadkobierców, zapisobierców) pewnych roz
liczeń wynikających z ogólnych zasad prawa cywilnego (np. art. 224 i n., art. 405 i n. k.c.). Odwołać można cały testament lub jego część.
Jeśli odwołano tylko niektóre postanowienia testamentowe (np. za
pisy, a nie powołanie do spadku), to testament pozostaje w mocy co do nieodwołanych postanowień.J\Jie ma tu — jak się wydaje — za
stosowania art. 58 § 3 k.c., chyba że odmienna jest wola spadkodaw
cy, ale wtedy odwołaniu ulega cały testament, czyli nie z mocy art. 58
§ 3, lecz z woli testatora może wynikać odmienne rozwiązanie (upa
dek całego testamentu). Jeśli sporządzono kilka testamentów, można je odwołać wszystkie lub tylko niektóre z nich, można to przykłado
wo uczynić jednym testamentem. Reasumując, odwołalność jest ce
14) Odm. J. Kosik [w:] System prawa cywilnego, t. IV, s. 582, przyp. 15, s. 583.
15> Por. np. art. 90 § 2 pr. spadk. z 1946 r., § 2302 k.c.n.
chą testamentu
Spadkodawca_nie może zrzec się „uprawnienia"_do odwołania testamentu. Również w takim akcie lub innej czynności prawnej (np.
umowie) nie może osoba taka zobowiązać się, że nie odwoła testamen- ta (przyszłego lub już sporządzonego) — art. 943 w zw. z art. 58 § 1 k.c.15) Wynika to z istoty testamentu (jego natury ). Nieważna byłaby także klauzula, która ograniczałaby dopuszczalne sposoby odwoła
nia tylko do niektórych (np. do odwołania w drodze działań faktycz
nych, art. 946 k.c.) łubktóra, nie ograniczając bezpośrednio sposobów odwołania, zawężałaby odwołanie przez testament tylko do pewnych form testamentowych, np. sporządzony testament można by odwo
łać tylko testamentem notarialnym, lecz nie innym.
Odwołanie testamentu może być wyraźne (testamentem, art. 946 cz. I k.c.JJub dorozumiane (testamentem, art. 947 k.c. lub faktyczne, art. 946 cz. II k.c.). Odwołanie może być testamentem (art. 946 cz. I,
75
947 k.c.) lub oświadczeniem woli nie będącym testamentem (art. 946 cz. II k.c.). Odwołanie testamentu jest jednostronną czynnością pra
wną, za pomocą której spadkodawca rozrządza na wypadek śmierci swym majątkiem. Nadto jest to czynność, która wymaga pełnej zdol
ności do czynności prawnych (art. 944 § 1 k.c.) i ma charakter osobi
sty (art. 944 § 2 k.c.). Jest to oświadczenie woli nie skierowane do okre
ślonego adresata, będące czynnością formalną (art. 946,947 k.c.) oraz odwołalną [z tym, że w literaturze przyjmuje się, że „odwołanie fak
tyczne" (art. 946 cz. II k.c., por. dalej) jest nieodwołalne], Cechy odwo
łania (czynności prawnej) są w znacznej mierze zbieżne z testamen
tem. Jest to czynność mortis causa, obojętnie jak ująć skutki odwoła
nia, czy działa ono natychmiast, czy dopiero z chwilą otwarcia spad
ku. Analizowane odwołanie nie jest bezpośrednio rozrządzeniem majątkowym na wypadek śmierci. Byłby to zatem kolejny przykład na to, że treść testamentu nie musi sprowadzać się do rozrządzeń ma
jątkiem. Można jednak przyjąć, że w analizowanej sytuacji pośrednio rozrządza się majątkiem, i to o tyle, o ile odwołaniu ulegają rozrzą
dzenia co do majątku testatora. Odwołanie nie zawsze ma postać te
stamentu. Gdyby treść poprzedniego aktu ograniczała się na przykład do polecenia niemajątkowego, to jego odwołania, nawet pośrednio, nie można by uznać za rozrządzenie majątkiem spadkodawcy. Moż
na to ująć w inny sposób, że jest to rozrządzenie w sensie negatyw
nym. Odwołanie nie może być dokonane przez osobę, która nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych (art. 944 § 1 k.c.), a zatem niepełnoletnią, ubezwłasnowolnioną całkowicie lub częściowo albo dla której ustanowiono prawomocnie doradcę tymczasowegó (art. 549 k.p.c.). Odwołanie nie może być dokonane przez przedstawiciela (peł
nomocnika, przedstawiciela ustawowego) ani też posłańca. Spadko
dawca rozrządza majątkiem przy odwołaniu. Jeśli odwołał testament, a nie sporządził nowego, to porządek dziedziczenia testamentowego będzie zastąpiony porządkiem dziedziczenia ustawowego. Jeżeli spadkodawca odwołał poprzedni testament i sporządził nowy, to dotychczasowy porządek dziedziczenia testamentowego także zosta
nie zastąpiony nowym. Analizę ograniczono do sytuacji typowych.
testament bywa nazywany rozrządzeniem ostatniej woli.
Rozumuje się w sposób następujący: skoro spadkodawca mógł testa
ment sporządzony aż do otwarcia spadku odwołać, a nie uczynił tego, to zawiera on jego ostatnią wolę, choć został sporządzony na długo
przed otwarciem spadku. Wnioskowanie to jest niezupełnie ścisłe. Po pierwsze, spadkodawca mógł powziąć wolę odwołania testamentu, lecz jej nie urzeczywistni, bo np. umrze lub zostanie pozbawiony zdolności testowania. Po drugie, spadkodawca może sporządzić te
stament odwołujący (art. 946, 947 k.c.), lecz z powodu niezachowa
nia formy lub innej przesłanki jego ważności nie dojdzie do odwoła
nia pierwotnego testamentu. Z tych względów testament nie zawsze jest rozrządzeniem ostatniej woli. Odwołanie zależnie od kontekstu może oznaczać czynność prawną o odpowiedniej treści lub skutek tej czynności (unicestwienie testamentu, por. wyżej). Należy podkreślić, że odwołanie jest czynnością prawną (oświadczeniem woli), a nie zdarzeniem prawnym, z którym ustawa wiąże oznaczone skutki prawne (ex lege). Art. 941 - 948 mają zastosowanie w zasadzie do od
wołania, np. przepisy o wadach (art. 945 k.c.), zasady interpretacji testamentu (art. 948 k.c.), dlatego m.in. odwołanie należy tak tłuma
czyć, ażeby zapewnić możliwie najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy. Wymienione przepisy (art. 941 - 948 k.c.) mają zasto
sowanie wprost, gdy odwołanie jest testamentem, per analogiam, gdy odwołanie jest oświadczeniem woli nie będącym testamentem (art. 946
cz. II MbL Ja«.
Odwołalność testamentu wynika z wyraźnego przepisu prawa (art.
943 k.c.). Jest to konsekwencją tego, że testament jest czynnością jedno
stronną, nie skierowaną do oznaczonego adresata (nie stosuje się zatem art. 61 k.c.), na wypadek śmierci (za życia nie wywołuje zatem żadnych skutków prawnych, w tym nie wiąże spadkodawcy), ponadto jest to Lprzejaw swobody testowania.1^) Na tle kodeksu cywilnego testament można odwołać poprzez nowy testament (wyraźnie — art. 946 cz. I lub dorozumianie — art. 947 k.c.) albo w inny sposób (dorozumiany): w dro
dze pewnych działań, z którymi prawo łączy taki skutek (art. 946 cz. II k.c.); taka czynność zwana będzie dalej „odwołaniem w drodze dzia
łań faktycznych" lub w skrócie: „(...) faktycznym" w odróżnieniu od odwołania testamentem (wyraźnie, dorozumianie). Odwołalność te
stamentu wynika z wyraźnego przepisu (art. 943 k.c.). Nie jest on zbędny, bo wprawdzie testament jest jednostronnym oświadczeniem
16> F. Zoll, Prawo cywilne, t. IV, Prawo familijne i spadkowe, Poznań 1933, s. 252, odwo
łalność testamentu wyprowadza z samego faktu, że jest to czynność jednostronna;
odm. E. Till, Prawo prywatne austriackie, t. VI, Prawo spadkowe, Lwów 1904, który sprze
ciwia się takiemu stanowisku.
77
woli, nie skierowanym do określonego adresata i nie wywołującym za życia żadnych skutków, jednak jego odwołalność, w braku wyra
źnego przepisu, w pewnych sytuacjach budziłaby wątpliwości. Wte
dy mianowicie, gdy osoba uprawniona z testamentu oświadczyłaby, że chce z tego uprawnienia skorzystać. Z art. 393 § 2 k.c. (analogia) można by starać się wyprowadzić wniosek, że w razie takiego oświad
czenia spadkodawca nie mógłby odwołać testamentu. Aby uniknąć tych wątpliwości, ustawa zasadnie zawiera w tym względzie wyra
źny przepis (art. 943 k.c.), nie jest to zresztą jedyny powód jego za
mieszczenia.
Dyskusyjne jest, czy dopuszczalne jest powództwo o ustalenie odwo
łania testamentu. Rzecz sprowadza się do oceny, czy jest to powództwo o ustalenie faktu, czy o ustalenie prawa lub stosunku prawnego (istnie
nia lub nieistnienia). Wydaje się, że powództwo takie jest dopuszczalne, ale rzecz jest natury bardziej ogólnej i nie może tu być omawiana. W jed
nym z orzeczeń17) SN wyraził następujące zapatrywania: a) przedmio
tem rozpoznania może być zagadnienie ważności testamentu; b) na
tomiast przedmiotem rozpoznania nie może być, dla braku wymogów z art. 189 k.p.c., kwestia, czy testament został skutecznie odwołany (bowiem w powództwie takim chodzi o ustalenie faktu).18)
17> Orz. SN z 21 IX 1965 r. II CR 265/65, OSPiKA 1966, poz. 243.
18) B. Dobrzański w glosie do tego orzeczenia aprobuje pogląd prawny a, krytykuje zapatrywanie b.
19) Za dopuszczalnością warunkowego odwołania A. Baziński, Prawo spadkowe — komentarz, Łódź 1948, s. 226.
Dyskusyjne może być, czy dopuszczalne jest odwołanie warunko
we.19) Można by twierdzić, że z istoty odwołania wynika, iż nie może ono być warunkowe (terminowe). Ale jest to stwierdzenie, z którym nie można chyba się zgodzić, skoro odwołanie może mieć postać te
stamentu, a ten może być zaopatrzony warunkiem (terminem), z ogra
niczeniem z art. 962 k.c. Należy przyjąć, że dopuszczalne jest odwo
łanie warunkowe (terminowe), przy czym warunek lub termin musi się spełnić przed chwilą otwarcia spadku (wynika to z istoty odwoła
nia). Przykładowo, spadkodawca odwołuje powołanie spadkobiercą osoby A pod warunkiem, że A zmieni niemoralny tryb życia.
Tylko testament ważny może być odwołany. Nieraz odwołanie (testament) nie powoduje odwołania poprzedniego testamentu.
„Jeżeli odwołanie testamentu następuje w ten sposób, że spadkodawca
sporządza nowy testament, to odwołanie pierwszego testamentu jest skuteczne tylko wtedy, gdy nowy testament jest ważny. W szczegól
ności jeżeli spadkodawca oświadczył swoją wolę w warunkach uza
sadniających przyjęcie tego oświadczenia za testament ustny, a następnie pod wpływem wprowadzenia w błąd sporządził testa
ment allograficzny, który jest z mocy art. 945 § 1 pkt 2 k.c. nieważny, to nieważny testament, jako nie wywołujący żadnych skutków pra
wnych, nie czyni bezskutecznym pierwszego oświadczenia woli spad
kodawcy. Pierwsze oświadczenie woli spadkodawcy należy uznać za prawnie skuteczne jako testament, jeżeli jest ono wyrażone w formie przewidzianej przez prawo, która w danej sytuacji była dopuszczal
na".20) Orzeczenie SN zapadlo na tle następującego stanu faktyczne
go. Testator chciał sporządzić testament allograficzny o treści x i zło
żył takie oświadczenie; organ państwowy wyjaśnił spadkodawcy, że takie oświadczenie byłoby nieważne (choć byłoby ważne), dlatego spadkodawca sporządził testament o treści y (zgodnie z sugestią orga
nu). Sąd Najwyższy uznał, że ważny jest pierwszy testament jako ustny, nieważny jest drugi testament (art. 945 § 1 pkt 2 k.c.).
20> Post. SN z 22 11974 r. III CRN 326/73, OSNCP 1974, z. 11, poz. 199.
21) Por. np. art. 943, 946 - 947 k.c., § 713 - 725 k.c.a., art. 38 - 41 pr. spadk. bułg., § 480 k.c. czechosł., art. 1035 - 1037 k.c.f., art. 105 - 106 pr. spadk. jugosł., § 2253 - 2258 k.c.n., § 387, 392 ust. 1, 2 k.c. NRD, art. 920 - 922 k.c.rum., § 650 - 651 k.c.węg.
Testament można odwołać wyraźnie nowym testamentem (art. 946 cz. I k.c.), w sposób dorozumiany nowym testamentem (art. 947 k.c.), w drodze działań faktycznych skierowanych na dokument testamen
towy (art. 946 cz. II k.c.). Będą one przedmiotem bliższej analizy. Pre- cyzacja sposobów odwołania testamentu należy do każdego ustawo
dawcy; są one w znacznym stopniu zbieżne.21)
Odwołanie testamentu może nastąpić w ten sposób, że spadkodaw
ca sporządzi nowy testament, w którym wyraźnie odwoła uprzedni (uprzednie). Testator nie musi użyć słowa „odwołuję", może stosować inne sformułowania (np. „unieważniam", „anuluję", „uchylam").
Testament odwołujący może ograniczyć się tylko do samego odwo
łania, a mogą w nim być zawarte także inne postanowienia (np. po
wołanie, zapis itd.). W tym ostatnim przypadku może dojść do zbie
gu sposobu odwołań (art. 946 cz. 1,947 k.c.). Na przykład testator od
wołuje poprzedni testament X, jednocześnie zaś ustanawia spadko
biercą osobę B, a w poprzednim innym testamencie Y spadkobiercą
79
była osoba A. Jeśli treść testamentu odwołującego ograniczała się do samego odwołania uprzedniego (uprzednich) testamentu, to następuje dziedziczenie ustawowe. Jeśli oprócz odwołania poprzedniego te
stamentu, ustanowiono nowego spadkobiercę, następuje dziedzicze
nie testamentowe. Odwołanie może być dokonane w dowolnej formie
nie testamentowe. Odwołanie może być dokonane w dowolnej formie