Oficer oświatowy i korespondent

Gdyby trzeba było opracować dokładniejszą charakterystykę osobowości nowego kapelana 3. Batalionu – ks. Stanisława Targosza, to powinno zacząć się od dwóch dziedzin, w których od dzieciństwa czuł się dobrze. Były to stale rozwijane talenty do przekazywania innym żywego słowa oraz regularne pisanie listów i pamiętników. To dwie pasje, którym bez względu na warunki i miejsce pobytu pozostał wierny do końca krótkiego żywota.

Mając takie wrodzone predyspozycje, łatwo mógł osiągnąć znaczne rezultaty tak w dziedzinie oświaty, jak w najogólniej pojętej służbie słowu pisanemu. Nie wnikając w zawiłości tych dwóch nowych dziedzin w posłudze kapelańskiej, raczej wskazaną byłaby tu analiza, jak został do nich życiowo przygotowany i jak je realizował w warunkach bojowych.

Szlify aktorskie zdobyte w czasach gimnazjalnych w występach szkolnego teatru pomagały mu wydatnie w zdobywaniu chętnych słuchaczy zarówno w duszpasterstwie cywilnym jak i wojskowym. Od tej strony dał się poznać zarówno na placówkach wikariuszowskich w Polsce, jak i w Stanach Zjednoczonych. W Detroit sytuacja uchodźcy wskazała mu nową przestrzeń oddziaływania na światową opinię poprzez

organizowanie protestów przeciw niemieckim nazistom, wygłaszanie

okolicznościowych przemówień na uroczystościach patriotycznych, uchwalanie i redagowanie różnych rezolucji, jak i pisanie artykułów w codziennej prasie o krzywdach wyrządzanych ludności polskiej przez okupanta. Stąd jego częste kontakty z wydawanym w Detroit „Dziennikiem Polskim” („The Polish Daily News”). Z tym zapasem pięcioletniego liczonego od święceń kapłańskich doświadczenia w pracy wychowawczej startował w Kanadzie. Do otwartego przez gen. brygady Bolesława Bronisława Ducha obozu szkoleniowego Wojska Polskiego w Owen Sound

383

przydzielono jako kapelana kontraktowego z obowiązkiem pracy oświatowo-wychowawczej właśnie ks. Stanisława Targosza – kapłana z pobliskiego Detroit.

Jest rzeczą zrozumiałą, że zaraz na początku musiał zapoznać się z najważniejszymi dokumentami, które współcześnie zostały dokładniej omówione w różnych rozprawach naukowych. Obserwując styl jego pracy wśród młodych żołnierzy, trudno sobie wyobrazić, aby wcześniej nie poznał ogólnych zasad pracy oświatowo-wychowawczej kapelanów zawartych m. in. w Rozkazie Wewnętrznym Biskupa

Polowego nr 29 z 1919 roku, który polecał, aby kapelani wojskowi oprócz posług

religijnych podnosili poziom etyczny w wojsku, służyli radą i osobistym przykładem. Mają nieść pociechę w chwilach zmęczenia i niebezpieczeństwa, łagodzić spory,

zachęcać do sumiennego wykonywania obowiązków i przestrzegania dyscypliny wojskowej³⁸⁴. Poza tym Statut Duszpasterstwa Wojskowego (art. 16) nakładał na

kapelanów wojskowych obowiązek dokształcania swoich parafian w parafiach wojskowych, a zwłaszcza żołnierzy szeregowych i młodocianych³⁸⁵.

Do zakresu zadań i obowiązków kapelanów wojskowych należała akcja oświatowo–wychowawcza (…). W początkach lat dwudziestych praca oświatowo – wychowawcza kapelanów polegała na prowadzeniu kursów dla analfabetów, wykładów z historii Polski, na opiece nad świetlicą, biblioteką garnizonową, a nawet niekiedy nad talerzykiem żołnierskim. Wraz z napływem do pułków w połowie lat dwudziestych młodych oficerów wychowawczych przygotowanych do pełnienia funkcji oświatowych, zmniejszyło się obciążenie kapelanów zadaniami niezwiązanymi bezpośrednio z pracą duszpasterską i wychowawczą żołnierza³⁸⁶.

W zakres obowiązków kapelańskich wchodziła również współpraca nad podniesieniem poziomu etyczno-moralnego żołnierza i jego przydatności w służbie Ojczyzny. Dotyczyło to przede wszystkim rekrutów. W zakresie wychowania etyczno-moralnego praca duszpasterska winna była zmierzać w dwóch kierunkach: praca nad poszczególnymi jednostkami i praca zbiorowa.

Pierwszy rodzaj pracy polegał na bezpośrednim kontakcie z każdym z osobna rekrutem. Wymagało to częstego odwiedzania koszar i zainteresowania się, skąd rekrut

384 Zob. Płoski Tadeusz, Specyfika pracy duszpasterskiej kapelanów wojskowych w II wojnie światowej, Warszawa 1994, s. 4; Szefliński Tomasz, Formacja i zadania kapelanów w Służbach Zbrojnych III

Rzeczypospolitej. Podstawy prawne i ich praktyczna realizacja, Poznań 2003, s. 60. 385 Wysocki Wiesław Jan, Dokumenty kościelne i wojskowe, Warszawa 2001, s. 184.

386 Zob. Odziemkowski Janusz, Kościół katolicki i jego działalność wychowawcza w Wojsku Polskim w

latach 1918–1939, w: Rola Kościoła i tradycji chrześcijańskiej w patriotycznym wychowaniu żołnierza polskiego. Materiały z konferencji naukowej, Gdynia 1991, s. 96; T. Szefliński, Formacja…, s. 61

jest, co porabiają jego rodzice, jak się czuje, jakie ma trudności itd. oraz udzielenia odpowiedniej rady czy wskazówki. Zjednywało to młode serca dla kapelana, wzbudzało do niego zaufanie i wywierało dodatni wpływ.

Drugi rodzaj pracy miał charakter zbiorowy i polegał na współpracy z dowództwem w sprawach, do których kapelan był zobowiązany z tytułu swego powołania i praw przysługujących mu w wojsku. Współpraca ta dokonywała się przez zakładanie ,,Domów Żołnierza” i ,,Gospód”, które służyły za miejsce zebrań, pogadanek, teatrów, nauki czytania, pisania, rachunków i historii Polski. Ponadto kapelani przeprowadzali naukę religii na tle obrazów biblijnych.

Szczególną wagę przywiązywano do pogadanek, których celem było wpoić w

żołnierza poczucie obowiązku i dać mu podstawy światopoglądu katolickiego, pobudzić do pracy nad sobą, wszczepić zdrowego ducha i uchronić od złych wpływów. Pogadanki miały mieć specyficzny charakter, wnosząc do nauczania i wychowania nastrój swojski, a przy tym musiały być jak najściślej związane z życiem. Nie mogły zatem przypominać kazań lub katechizmu. Tematy pogadanek skupiały się wokół kategorii: historycznych, moralnych, liturgicznych, społecznych, apologetycznych. Pogadanka kapelana przewidziana była w ramach pracy oświatowo-wychowawczej na jedną godzinę w tygodniu w poszczególnych batalionach³⁸⁷.

Do wymienionych zadań w cytowanych dokumentach ks. Stanisław Targosz przez dotychczasowe życie został dobrze przygotowany. Szwankowała jedynie wiedza

ściśle wojskowa³⁸⁸, bo nie był jak jego poprzednik w 3. Baonie, typem kapelana zawodowego. Ks. Władysław Słapa zaraz po zdaniu matury o profilu humanistycznym w Państwowym Gimnazjum im. Mikołaja Kopernika w Żywcu został przyjęty do Szkoły Podchorążych Rezerwy Piechoty nr 5. Dopiero po jej ukończeniu w stopniu

plutonowego podchorążego wstąpił do Krakowskiego Seminarium Duchownego³⁸⁹. Był

więc w przeciwieństwie do swego następcy na stanowisku kapelana w 3. Baonie

387 Odziemkowski Janusz, Spychała Bolesław, Duszpasterstwo wojskowe w drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1987, s. 143 – 144.

388

IPMS, A.XI.65/15, Roczna lista kwalifikacyjna za rok 1943 podpisana przez ppłk Józefa Sokola: Patriotyzm rozwinięty do najwyższych granic. Lojalny. – Inteligencja bardzo duża. Sprawność fizyczna bardzo duża – sportowiec. Charakter prawy – ambitny i pracowity. Poczucie honoru bardzo wysokie. Inicjatywa bardzo duża. Obowiązkowy i pilny. W pracy nie wymaga nadzoru – pełen inicjatywy własnej. Koleżeński, lubiany przez kolegów i otoczenie. Towarzysko wyrobiony. Wiedza ogólna bardzo duża, wojskowa jeszcze nie opanowana z powodu krótkiego pobytu w wojsku. Ogólnie – bardzo dobry. Na obecnie zajmowanym stanowisku odpowiada bardzo dobrze. Jest nadzwyczaj pomocnym w wychowaniu szeregowych, wczuwając się zawsze w intencje dowódcy.

389

wyśmienicie przygotowany w dziedzinie wojskowości. Natomiast – według przekazu ustnego żołnierzy – trochę gorzej w dziedzinie oświatowo-wychowawczej.

Studium porównawcze tych dwóch kapelanów – kolegów z tego samego

środowiska krakowskiego wskazuje, jakie oczekiwania miał młody człowiek na pierwszej linii frontu. Spragniony był kapelana – duszpasterza i ojca, a nie kapelana –

żołnierza. Poza tym żołnierz oczekiwał informacji osadzonej w lokalnych realiach. Nie mając ich, sam wypełniał lukę, uzupełniając wyobraźnią strzępy zasłyszanych rozmów. W ten sposób powstał m. in. ,,amerykański życiorys” ks. kapelana Targosza w zestawieniu z cierpiącym na ciągły brak czasu ks. kapelanem Władysławem Słapą.

W wojsku uważano, że żołnierz musi być twardy jak skała i nie może kierować

się żadnym sentymentem. Tymczasem ten polski żołnierz znalazł się w bardzo odmiennych warunkach. Został on oderwany od swego otoczenia, rodziny, nieraz od nieletnich dzieci, albo starych rodziców, pozostawionych w znanych jemu warunkach na nieludzkiej obczyźnie. Żołnierz to mocno przeżywał. Tłumaczenie na zbiórkach, że walczymy ,,za naszą i waszą wolność”, żołnierz przyjmował jako pustosłowie³⁹⁰.

W takiej sytuacji potrzebny był kapelan, który po ojcowsku podchodził do swoich parafian – żołnierzy. I właśnie takiego odnaleźli w osobie ks. Stanisława Targosza. Dlatego kronikarz batalionowy odnotował: To bardzo dzielny człowiek.

Cieszy się wielkim mirem u strzelców³⁹¹.

Doświadczona pielęgniarka włoska – zakonnica s. Wincencja Taputti ze Zgromadzenia Szarytek św. Wincentego a Paulo nie rozumiejąc języka polskiego, najprecyzyjniej uchwyciła wspomniane wychowawcze cechy ks. kapelana Targosza, dając o nim budujące świadectwo. W bramie szpitala oczekiwali pierwsi ranni. Przy

nich zobaczyłam twarz młodą, lecz ojcowską zarazem, ks. kapelana Targosza. Przyszli lekarze i wniesiono rannych. Zaraz uderzyła mnie pełna poświęcenia i oddania się postawa ks. Targosza względem żołnierzy, którym ocierał łzy i dodawał otuchy czułymi słowami. Pracował bez przerwy: przykrywał rannych, towarzyszył ciężej rannym i starał się na wszelki sposób przynieść im ulgę, zwłaszcza duchową. Nie rozumiałam jego słów, bo nie znam języka polskiego, lecz jasno widziałam, że słowa te sprawiały ulgę żołnierzom i widziałam znaki, jakie mu dawali.

Gdy zaopatrzeni zostali pierwsi ranni, ks. Targosz nie szukał wypoczynku, lecz natychmiast odjechał samochodem na front po innych rannych, a przede wszystkim, aby

390 B. Kowalewski, Rękopis…, s. 29.

391

być przy tych, którzy umierali na polu walki. Widziałam go często bardzo wzruszonego przy tym lub innym młodym żołnierzu, któremu nie można było uratować życia.

Gdy znajdował się na froncie, skrwawione zwłoki żołnierzy własnymi rękami pomagał ładować na samochody; a po przywiezieniu ich do szpitala krzątał się koło nich, jak matka przy swym zmarłym dziecku. Przeglądał też drobne przedmioty, znalezione przy zwłokach, by je później przesłać rodzinom jako pamiątki. Widziałam, jak sam układał zwłoki do trumien, a przed ich zamknięciem odmawiał modlitwy i błogosławił. Po zamknięciu trumny kwiaty na niej umieszczał. Gdyby rodziny zmarłych

żołnierzy to widziały, niewątpliwie odczułyby nieskończoną wdzięczność dla kapelana, tak jak ja, chociaż osoba obca, ją odczuwałam. Odprowadzał następnie śmiertelne szczątki na mały cmentarz [w Monte San Giusto] i tam odprawiał ostatnie modły za swych duchowych synów. Po złożeniu trumny do grobu wracał, by dalej pełnić swą misję. Byłam tym wszystkim bardzo zbudowana i na jego przykładzie nauczyłam się wiele poświęcenia dla swoich bliźnich³⁹². Świadectwo Włoszki jest cenne ze względu na jego spontaniczność i autentyczność, gdyż na co dzień współpracowała w szpitalu w Monte San Giusto z ks. kapelanem Stanisławem Targoszem. Jak sama przyznała, z jego gestów i zachowania wobec rannych i umierających uczyła się osobowości tego młodego kapłana.

Celowo przytoczony został fragment wspomnień osoby z zewnątrz, aby na konkretnym przykładzie wyjaśnić w sposób plastyczny, jak ten kapelan podchodził do swoich obowiązków. Jego żołnierze najwyżej cenili to, że był przy nich w najtrudniejszych chwilach, często na pierwszej linii. Dowództwo zaś nie zawsze było zadowolone, często nie wyrażało na to zgody. Jednak kapelan wynajdywał sposoby, aby być tam, gdzie jest niebezpiecznie. Już kilkakrotnie prosiłem o pozwolenie pójścia na

górę, na pozycje, tam gdzie są ludzie. Odmawiali, nie pozwalali. Pytałem zastępcę dowódcy kpt D. [Antoniego Duszę]: Chcę iść. Po co? Tam mój obowiązek. Przyszedł kpt Ch. [Franciszek Chmura] oficer planowania operacyjnego. Wstąpił do mego schronu, czasowo wydzierżawionego przez kpt D. Omawialiśmy sytuację wojenną. Pytam go, czy mam iść na pozycję, czy jest tam jaki duchowny, winno być w okolicy przynajmniej trzech. Nie umiał mi odpowiedzieć. Zdecydowałem iść, do czego mnie zachęcał, a to w tym celu, bym zaniósł wiadomości pocieszające, które on nam przyniósł, podtrzymał żołnierzy na duchu, okazał im, że jestem z nimi. I tutaj jeszcze kpt

392

D., któremu kpt Ch. powtórzył obraz sytuacyjny – nie pozwalał. Skończyło się na tym, że ja osobiście połączyłem się radiem z dowódcą Baonu. Wezwałem adiutanta. Rozmowa miała mniej więcej taki przebieg: – Czy mogę przyjść?– A kto mówi? Kto mówi? – Nie miałem kryptonimu, powiedziałem jasno: Kapelan. – Nie, nie, nie. – Ależ ja chcę koniecznie, chcę koniecznie. – Absolutnie. Odszedł od aparatu, pytał podpułkownika. – Kiedy chce koniecznie, może. Ucieszyłem się, moje wyczekiwanie, niezdecydowanie, jakie przeżyłem w Wielkiej Misce już mnie opuściło³⁹³.

Z perspektywy czasu można rozważać, gdzie powinno się postawić granice poświęceniu. Dla równowagi należy przytoczyć słowa żołnierzy z pierwszej linii frontu zapisane przez ich duszpasterza: Cieszyli się, że widzą swego kapelana, który też tam

był. Wdzięczni mu byli, że był tak blisko nich, że mógł się do nich uśmiechnąć. To są chwile, o których trudno pisać, ale tak było, ranny, ciężko ranny cieszył się, gdy widział swojego kapelana, cieszył się jego obecnością. Opowiadał mu swoje bóle i żale. Nawet nie chcieli się chwalić: ,,Miałem 5 naboi ostatnich, wszystkie wystrzeliłem, szukałem innych, odchyliłem się, Niemiec mnie zobaczył i postrzelił. Nie mogę już wrócić”. Inny krótko stwierdzał: Nosiłem amunicję, już trzy razy byłem, już doniosłem i teraz pod koniec dnia musiał mnie ustrzelić³⁹⁴.

Dalej kapelan pisze: Tam była sposobność odprawienia spowiedzi św. Zwiedzieli

się, że jestem, przychodzili i prosili o spowiedź. Cicho gdzieś w kąciku, nawet nikt nie zauważył, oczyszczali swe dusze, by być w stanie łaski na wypadek niebezpieczeństwa, jakie groziło każdej chwili. Nie było w tym strachu, nie było bojaźni. Chciał być pewny swego przeznaczenia po śmierci, chciał być gotów meldować się u św. Piotra z duszą czystą³⁹⁵.

Bardzo wiele światła na styl bycia młodego kapelana rzucił batalionowy pisarz i poeta karpacki Jan Bielatowicz: Ks. Targosz ożywił życie religijne Batalionu. Wiecznie

aktywny odprawiał Msze św., nabożeństwa, modlitwy, apostołował w licznych przygodnych rozmowach. Kaplice brzmiały głośnymi pieśniami, zagadnienia moralne stały się przedmiotem rozmów codziennych. Ideał kapelaństwa pojmował ks. Targosz jako wnikanie w życie żołnierza, aby rozumieć jego blaski i cienie. Szedł (…) po tej

393 Targosz Stanisław, Dziennik kapelana spod Monte Cassino, ,,Tygodnik Powszechny” 1975, nr 23 (1376), s. 4; ,,Goniec Karpacki” 1946, nr 20 (215), s. 13.

394 Tamże (T.P.), nr 23, s. 4.

395

drodze tak daleko, że wkraczał w sytuacje bojowe żołnierzy osobiście. Szedł na linię walki, aby zrozumieć do dna duszę żołnierza pierwszej linii³⁹⁶.

W zakończeniu wniosku o pośmiertnym odznaczeniu Krzyżem Walecznych napisano: Wybitny kapelan i duchowy przywódca baonu tak w bitwie jak i w służbie

poza frontem³⁹⁷.

Ks. Stanisław Targosz zdawał sobie sprawę, że dowódca batalionu ppłk Józef Sokol (,,Baca”) nie ze złośliwości przeciwny był jego wypadom na pierwsze pozycje. Robił to z troski o życie człowieka słabo obeznanego z działaniami frontowymi i nie noszącego broni. Natomiast swoisty pogląd reprezentował kpt Władysław Maciejczyk mówiąc, że pułkownik nie ma tu nic do mówienia, bo jest to kapelański obowiązek. Należy tam pójść i być, gdzie są ranni, by iść im z pomocą³⁹⁸.

Celowo przytaczane są te wszystkie fragmenty rozważań, gdyż z nich jasno wynika, że dyskutowano o tym problemie, ale go jednoznacznie nie rozwiązano.

Zaraz po zdobyciu Monte Cassino kapelan powrócił do wspomnień o powyższym zagadnieniu: Ciekawą miałem rozmowę z por. W. [Józefem Wysockim] na

temat mojego postępowania. Chce widzieć we mnie księdza, nic więcej, dlatego mnie szanuje i to mu imponuje³⁹⁹.

Osobny rozdział w życiu codziennym kapelana stanowiły kontakty z ówczesnymi mediami. Na równi z pracą duszpasterską i wychowawczo – oświatową dzielił swój czas pomiędzy korespondencję, regularne przygotowanie ,,prasówki” dla biskupa polowego Józefa Gawliny, uzupełnienia prywatnego diariusza, rozmowy z dziennikarzami, a nawet podejmowanie się roli tłumacza na spotkaniach z angielsko – czy francuskojęzycznymi osobistościami⁴⁰⁰ (fot. nr 37). W wyjątkowych sytuacjach, jak np. po zdobyciu klasztoru na Monte Cassino, był opiekunem grupy korespondentów (fot. nr 38 i 39). Otrzymałem od dowódcy Baonu, pozwolenie na udanie się tam.

Przechodzili korespondenci około Domku Doktora. Zauważyłem różnych:

amerykańskich, angielskich i naszych. Innych oznak nie mieli. Przeszło koło Domku

396 Bielatowicz Jan, Ku idei kapelaństwa, ,,Goniec Karpacki” 1944, nr 24 (136), s. 6; „Jackowianin” 1944, nr 9, s. 1 i 5, nr 10, s.?, nr 11, s. ?; ,,Posłaniec” 2007, nr 88, s. 64 – 66.

397

IPMS, A.XII 85/102, Wniosek podpisali: dowódca 3. Baonu S.K. mjr Zdzisław Czekałowski, dowódca 1. Brygady S.K. ppłk dypl. Józef Matecki oraz dowódca 3. Dywizji S.K. gen. bryg. Bolesław Duch. Mp. 20 lipca 1944 roku.

398

Zob. S. Targosz, Dziennik…, odc. 3 (cz. II).

399 Tamże, odc. 3 (cz. II) Porucznik Józef Wysocki był wcześniej dowódcą 2. Kompanii 3. Batalionu.

400 Adam Majewski w Wojna, ludzie i medycyna zmieniał fotografie w kolejnych wydaniach książki. Np. w wyd. IV, s. 335 ukazał ks. kapelana Targosza w rozmowie z amerykańskim korespondentem wojennym.

dwóch brytyjskich. Tym powiedziałem, by ukryli się w rejon Domku, gdyż mogą coś niecoś oberwać. Podziękowali mi. Później czekali na mnie i towarzyszy. Poszedłem z nimi. Saperzy przygotowali drogę, naznaczyli białą taśmą, jako że już jest rozminowana. Przeszedłem bramkę, ukazałem im Gardziel, Widmo, 593, pozycję kompanii, 569. Przeszliśmy ścieżką, którą zapewne nieraz zakonnicy i ich pracownicy przechodzili na przechadzkę. Po drodze spotkaliśmy nieboszczyków, tu i tam pozostawionych, różnych narodowości.(…) Szereg korespondentów rozlewa się. Jeden strumień rozpływa się po zoranym pociskami lejami przedpolu seminarium. Młodsi korespondenci, niektórzy polscy oficerowie, podoficerowie wyszli na najwyższe miejsce seminarium i na szczycie zatknęli polską flagę. Obok zatknęli angielską. Mając w pamięci krew wylaną dnia uprzedniego, nie mogłem się wstrzymać od łez i komentarza:

że ten kolor czerwony flagi, to kolor krwi i ofiary Polski i aliantów w tej wojnie, a szczególnie w zdobywaniu Cassino, Monte Cassino. Te słowa podchwycił jeden z korespondentów i dosłownie je zapisał. Oddaliśmy cześć. Flaga się rozwinęła i myśl moja pobiegła do Krakowa; kiedy tam, na Wawelu, na katedrze krakowskiej wywiesimy sztandar polski? Kiedy na gruzach Zamku w Warszawie, kiedy w innych miastach Polski? Zrobiłem kilka zdjęć fotograficznych⁴⁰¹.

Poza wymienionymi czynnościami kapelan na szeroką skalę sprowadzał różne publikatory, w tym wiele gazet ze Stanów Zjednoczonych. Zawsze dużo czytał, aby móc później w sposób przystępny i atrakcyjny przekazać informacyjną strawę swoim

żołnierzom. Był blisko nich, rozpoznawał, czego oczekują od swojego kapelana, wychowawcy i korespondenta. Czytając gazetę, teraz, na linii frontu, zapytuję samego

siebie, czy wiadomości podane przypadają żołnierzowi do gustu. Pytam i żołnierzy, co myślą o tym czy innym artykule. Żołnierzy drażnią opisy patroli podlewane sosem redaktorskim. Lubią i chcą czytać o rzeczywistości, a jak ona wygląda, to oni znają lepiej niż sam redaktor. Trudno mu ją upiększać, przekoloryzować. Tuż przed wyruszeniem na front, ten sam dziennik drukował artykuł pod tytułem: ,,Cudem na Ojczyzny łono…” Żołnierz takie postawił mi pytanie: ,,To mój wysiłek i trud nic nie znaczy? To politycy mnie wystawiają na śmierć, a za moje poświęcenie ja mam się spodziewać… cudu?”⁴⁰².

Trudno dzisiaj wyobrazić sobie, że wówczas prasa ze Stanów Zjednoczonych docierała do niego wprost na samą linię frontu. Dnia 9 maja 1944 roku: H. P. [Helena

401 S. Targosz, Dziennik…, nr 22, s. 4.

402

Polaska] przysłała mi gazety z Detroit. Ucieszyłem się. Dałem do przeczytania innym.

Więcej takich pism⁴⁰³.

W dniu 14 maja 1944 roku odnotowuje: Po obiedzie przeczytałem kilka

artykułów przysłanych mi z Ameryki. Porozkładałem je według treści. Część prześlę Biskupowi (Józefowi Gawlinie], a część sam streszczę w artykule o Kongresie Polonii Amerykańskiej. Napisałem kilka listów i mam zamiar wyjechać do Neapolu do Konsulatu Amerykańskiego, do Pompei do tamtejszej katedry, a także do kamedułów w Nola. Co z tego będzie – nie wiem, ale mam gorącą ochotę wyjazdu⁴⁰⁴.