Okres międzywojenny

Za początek obecności nauki skarbowości na odrodzonym Uniwersytecie Warszawskim można uznać rok akademicki 1917/1918, w którym Edward Strasburger (1882–1923) – wcześniej związany z Uniwersytetem Jagiellońskim (od 1913 roku docent ekonomii po-litycznej) – rozpoczął wykłady skarbowości; przy czym już wcześniej współpracował z Uniwersytetem Warszawskim prowadząc wykłady z ekonomii politycznej i historii doktryn ekonomicznych w Polsce.

Dnia 1 kwietnia 1919 roku została utworzona Katedra Skarbowości na Wydziale Prawa UW, zaś Edward Strasburger wraz z nominacją profesorską został jej pierwszym

Marek Waluga 78

kierownikiem. Ten przedwcześnie zmarły (1923) prawnik i ekonomista swoje główne zainteresowania naukowe skupił na zagadnieniach podatkowych (teoria podatku, po-jęcie systemu podatkowego), którym poświęcił m.in. następujące prace: Ustrój

skar-bowy Rzeczypospolitej Polskiej (Warszawa 1922), Nauka skarbowości. Część ogólna

(Warszawa 1924) oraz na problematyce finansów komunalnych i gospodarki wojen-nej, której dotyczyły: Wielkomiejska polityka społeczno-gopodarcza (Warszawa 1915),

Finanse Warszawy podczas wojny (Warszawa 1917) oraz Zagadnienia skarbowo-eko-nomiczne na tle wojny (Warszawa 1920). Interesował się również historią doktryn

ekonomicznych w Polsce: Metoda i cel badań nad historią doktryn ekonomicznych

w Polsce (1917), Historia doktryn ekonomicznych w Polsce (1918) oraz Poglądy ekono-miczne w Polsce w XV i XVI wieku (1918). Wszystkie te prace zostały opublikowane

w piśmie „Ekonomista”.

Prof. E. Strasburger był w latach 1919–1921 przedstawicielem Wydziału w Senacie Uniwersyteckim, zaś w latach 1922–1923 (do chwili śmierci) dziekanem Wydziału.

Następcą Strasburgera w Katedrze Skarbowości został absolwent i profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego Roman Rybarski (1887–1942) – czynny polityk, poseł, wiceminister skarbu (1920–1921); był jednym ze współtwórców państwowego podat-ku dochodowego z 1920 ropodat-ku.

Miał nader szerokie zainteresowania naukowe, gdyż poza skarbowością zajmował się również ekonomią, historią skarbowości i gospodarczą, a także psychologią spo-łeczną; od 1925 roku był członkiem Polskiej Akademii Umiejętności.

Prof. Rybarski do 1921 roku wykładał na Uniwersytecie Jagiellońskim, później w la-tach 1922–1924 kierował Katedrą Ekonomii Politycznej na Politechnice Warszawskiej, zaś z Wydziałem Prawa Uniwersytetu Warszawskiego związał się od 1924 roku; od 1937 roku był jego dziekanem do momentu aresztowania w 1941 roku. Roman Rybarski po-nadto zorganizował i został kierownikiem powstałego w 1938 roku Instytutu Prawa Lotniczego i Zagadnień Gospodarczych Lotnictwa przy Wydziale Prawa UW.

W jego bardzo bogatym dorobku naukowym szczególne miejsce zajmuje wy-dana w 1935 roku Nauka skarbowości (warto zauważyć, że już w 1933 roku wydano w Warszawie dwutomowy skrypt Nauka skarbowości będący opracowaniem wykła-dów uniwersyteckich, stanowiący pierwotną wersję wydanej w 1935 roku Nauki

skar-bowości). Praca ta była nie tylko bardzo cenionym podręcznikiem, ale również

pierw-szym nowoczesnym i do II wojny światowej jedynym, teoretycznym opracowaniem finansów publicznych w języku polskim. Dużo miejsca w niej poświęcił Rybarski za-gadnieniom budżetowym, m.in. stworzył własny katalog zasad budżetowych, odniósł się do relacji zachodzących pomiędzy władzą ustawodawczą a wykonawczą wobec budżetu, zdecydowanie krytycznie odniósł się do instytucji tzw. budżetów nadzwy-czajnych i funduszy państwowych, które łamiąc zasadę jedności budżetu, „psuły pla-nowość budżetowania i zaciemniały przejrzystość gospodarki państwowej, ułatwia-jąc ukrycie deficytu”.

Zarys historii Katedry Prawa Finansowego na Wydziale Prawa i Administracji UW 79 Jednakże w Nauce skarbowości dominuje problematyka podatkowa, zarówno teoria podatku, jak i materialne prawo podatkowe. Przyjmując za punkt wyjścia zasady po-datkowe Adama Smitha sporządził własny katalog składający się z trzech grup zasad: skarbowych, ekonomicznych i moralno-politycznych. Nader krytycznie ocenił funk-cję stymulacyjną w kształcie, jaki nadał jej w doktrynie Adolf Wagner, jako narzędzie reformy społecznej: „celem podatku jest dostarczanie dochodu skarbowi, a nie doda-wanie systemowi podatkowemu ubocznych zadań niemających nic wspólnego z tym głównym celem”. Rybarski dostrzegał negatywne skutki podwójnego opodatkowania dochodu, zarówno międzynarodowego, jak też wewnętrznego; opowiadał się za odręb-nym podatkiem dochodowym dla osób fizycznych i osób prawnych, gdyż stosowanie tych samych kryteriów wobec obu kategorii osób „jest nielogiczne i niesprawiedliwe”.

Wśród innych jego pozycji z zakresu skarbowości warto wymienić pracę

Prawnoskarbowe podstawy ustroju państw związkowych, unii i autonomii państwo-wych (Warszawa 1916); porusza w niej problem – który dużo później stał się istotny

np. w przypadku Wspólnot Europejskich – źródeł pokrywania wspólnych wydatków złożonych organizmów państwowych, czy to w oparciu o własne dochody danego związku, czy też poprzez udziały wnoszone przez poszczególne elementy składowe te-goż według ściśle określonego klucza. Inną pracą z zakresu skarbowości była rozprawa

Ciężar podatków w Polsce (Warszawa 1924), która w dużej mierze dotyczyła zagadnień

makroekonomicznych opodatkowania.

W dorobku naukowym prof. Rybarskiego najliczniej reprezentowany jest nurt ekono-miczny, można tu wymienić m.in. następujące prace: Nauka o podmiocie gospodarstwa

społecznego (Kraków 1912), Wartość, kapitał i dochód (Warszawa 1922), System ekonomii politycznej, t. 1–3 (Warszawa 1924–1939), Program gospodarczy (Warszawa 1937).

Istotną rolę wśród jego zainteresowań naukowych odgrywały historia gospodarcza oraz historia skarbowości; do najbardziej znanych prac z tego nurtu należały: Wielickie

żupy solne w latach 1497–1594 (Warszawa 1932), Skarbowość Polski w dobie rozbiorów

(Kraków 1937), Handel i polityka handlowa Polski, t. 1–2 (Poznań 1928–1929), Skarb

i pieniądz za Jana Kazimierza, Michała Korybuta i Jana III (Warszawa 1939).

Mówiąc o dorobku Katedry Skarbowości w okresie międzywojennym warto rów-nież wymienić pracę Stanisława Pszczółkowskiego Zagadnienie podwójnego

opodat-kowania w stosunkach międzynarodowych (Warszawa 1928), będącą z racji tematyki

swoistym ewenementem w ówczesnej literaturze prawnopodatkowej; była to książkowa wersja rozprawy doktorskiej obronionej w 1925 roku na Wydziale Prawa UW.

W roku 1935 w ramach Wydziału Prawa Uniwersytetu Warszawskiego została utworzona Katedra Prawa Budżetowego, na której czele stanął – związany wcześniej z Uniwersytetem Jagiellońskim, a następnie ze Szkołą Główną Handlową w Warszawie – Tadeusz Grodyński (1888–1958), mianowany w 1936 roku profesorem zwyczajnym prawa

budżetowego. Grodyński, który podobnie jak Rybarski był absolwentem Uniwersytetu Jagiellońskiego, uchodził ówcześnie za jednego z najwybitniejszych znawców zagadnień

Marek Waluga 80

budżetowych. Grodyński dwukrotnie był wiceministrem skarbu. Pierwszy raz w la-tach 1927–1931, a na przełomie marca i kwietnia 1929 roku – po złożeniu dymisji przez ministra Gabriela Czechowicza – pełnił funkcję kierownika ministerstwa; ponownie w latach 1935–1939. Był wówczas jednym z najbliższych współpracowników ministra skarbu i wicepremiera Eugeniusza Kwiatkowskiego, z którym razem wyemigrował z Polski we wrześniu 1939 roku.

Najbardziej znaną pracą prof. Grodyńskiego była monografia Zasady

gospodar-stwa budżetowego w Polsce na tle prawnoporównawczym (Kraków 1932). Było to

naj-pełniejsze w okresie międzywojennym studium dotyczące problematyki budżetowej obejmujące zarówno teorię, jak i praktykę budżetową, w którym szeroko zostały wy-korzystana komparatystyka oraz metoda prawnohistoryczna. W pracy tej Grodyński wypowiedział się m.in. przeciwko tzw. obładowywaniu ustawy budżetowej oraz ła-miącym zasadę jedności funduszom i związanym z nimi podatkom celowym, czy-niąc jedynie wyjątek dla funduszy tworzonych z pożyczek. Stworzył również katalog funkcji budżetu, pośród których wymienił funkcję kredytową traktowaną jako źródło oceny zdolności kredytowej państwa dokonywanej przez jego wierzycieli. Wiele uwagi poświęcił także kwestiom zasad wykonywania budżetu i zachowania dyscypliny bu-dżetowej, co mogło być reakcją na działania jego poprzednika – jako ministra skar-bu – Gabriela Czechowicza, postawionego w roku 1929 przed Tryskar-bunałem Stanu za przekroczenia budżetowe. Tych problemów dotyczyła także wydana już na emigracji praca The Principles of Polish Budget Law (Londyn 1945).

Natomiast zagadnienia podatkowe w dorobku naukowym Tadeusza Grodyńskiego zajmowały dużo mniej miejsca; jednakże był on autorem ciekawej pracy Dziwactwa

podatkowe (Kraków 1934), która mimo niezbyt poważnego tytułu, dotyczyła nader

po-ważnej tematyki. Grodyński dokonał analizy systemów podatkowych państw autorytar-nych: Niemiec i Włoch; doszedł do wniosku, że polityka podatkowa w tych państwach służy jedynie urzeczywistnieniu pewnego programu ustrojowego, a nie zaspokajaniu potrzeb publicznych. Jego krytyczne uwagi dotyczyły zarówno omnipotencji państwa, jak i szeroko stosowanej funkcji stymulacyjnej – zwłaszcza wobec życia społecznego – przeradzającej się w swoją karykaturę.