Okres do roku 1740

Koszty utrzymania wojska, zbrojeń, rozbudowy fortyfikacji pochłaniały ok. 2/3 budżetu państwa pruskiego. Przy tak dużych wydatkach dziwić może fakt, że w Prusy jako jedno z ostatnich państw w Rzeszy wprowadziło koszarowanie żołnierzy. Wyjaśnień jest kilka. Najprostsze jest związane z finansami – mimo olbrzymiego budżetu ciągle rozrastająca się armia pruska musiała czynić oszczędności. A budowa koszar wiązała się nie tylko z wydatkami związanymi z wzniesieniem budynków, ale i kosztami ich późniejszego utrzymania. Inną kwestią jest opór pruskich oficerów przed umieszczaniem żołnierzy w koszarach. Uważali oni je nie za mieszkania, a bardziej za domy pracy przymusowej bądź też więzienia i sądzili, że rekruci łatwiej przystosują się do życia wojskowego mieszkając u mieszczan, a nie w koszarach³³⁸.

Dlatego też w Prusach szeroko stosowano różne, alternatywne dla koszarowania, metody na zapewnienie kwater dla żołnierzy. Najpowszechniejsze było kwaterowanie żołnierzy w domach mieszczan. O tym, jak dogodna dla wojskowych była ta forma kwaterunku, świadczy fakt, że jeszcze w II połowie XIX wieku chętnie je stosowano339

. Ekstremalnym przypadkiem był Królewiec, gdzie pierwsze koszary powstały dopiero w 1870340

.

W XVIII wieku w pruskich miastach każdy właściciel domu miał obowiązek utrzymywać w nim izbę dla żołnierzy. Przymus ten wpłynął mocno na formę licznych budynków mieszkalnych, powstających w ramach akcji przebudowy miast pruskich w I połowie XVIII wieku. Pod jego wpływem wytworzył się charakterystyczny typ domu, niewielkiego, jedno lub dwu kondygnacyjnego, z izbą żołnierską od strony ulicy. Miejscem, na którego wygląd przymus kwaterunku wywarł szczególny wpływ, był Poczdam. Miasto to było za czasów Fryderyka Wilhelma I dwukrotnie powiększane, a każdy nowy dom, (budowany zwykle przy finansowym wsparciu króla), posiadał izbę dla 4 żołnierzy341

.

Równolegle do kwaterunku u mieszczan próbowano również budowy osobnych obiektów mieszkalnych dla żołnierzy. Pierwsze z nich były budynkami o drewnianej konstrukcji 338Sicken 1977, s. 30 339 Jahn 1939, s. 384 340Sicken 1977, s. 37 341Hahn 2003, s. 38

szkieletowej zwanymi barakami (Baracken, Baraquen). Poszczególne obiekty tego typu różniły się od siebie znacznie. W Berlinie w 1721 roku powstała na krańcach miasta znaczna ilość niewielkich domków mieszczących po 4 żołnierzy każdy342. Podobnie wyglądały baraki dla żołnierzy powstałe w latach 1666-68 w Magdeburgu, usytuowane wzdłuż wału twierdzy³⁴³. Inaczej wyglądały obiekty drewnianej konstrukcji szkieletowej powstałe w Neuruppin w latach 1740-42. Było to 16 budynków mieszkalnych dla rodzin żołnierskich (il.

32, 33), tworzących dwa kwartały zabudowy i dwa fragmenty pierzei ulicznej³⁴⁴. Większy, ale za to pojedynczy był barak powstały w 1727 roku w Szczecinie345. Największe baraki powstały w 1688 roku w Piławie - miały kilkadziesiąt metrów długości, a ustawione były obok siebie w dwóch rzędach, w pobliżu wejścia do portu346

. Najciekawsze obiekty z tej grupy powstały przed 1690 roku w Oderbergu, niewielkiej twierdzy brandenburskiej w północno zachodniej części Nowej Marchii. Dzięki zachowanym planom archiwalnym wiadomo, że były to dwukondygnacyjne budynki o układzie sekcyjnym, zbudowane w niewielkiej odległości od muru obronnego twierdzy. Z poddasza tych budynków wyprowadzane były drewniane platformy, wspierające się z jednej stronie na konstrukcji koszar, a z drugiej na murze. Na platformach tych lokowano stanowiska artyleryjskie³⁴⁷. Koszary w prawdziwym znaczeniu tego słowa, murowane i służące większej liczbie żołnierzy, pojawiały się w Prusach w XVII i pierwszych dziesięcioleciach XVIII wieku niezwykle rzadko. Najstarsze znane, murowane koszary pruskie powstały w twierdzy Drezdenko, prawdopodobnie ok. 1650 roku. Były to stosunkowo skromne budynki, jednokondygnacyjne i jednotraktowe³⁴⁸. Ulokowane były w dwóch liniach, wzdłuż kurtyn twierdzy. Kolejne murowane koszary powstały dopiero kilkadziesiąt lat później - był to kompleks 4 murowanych „Ulrichs Kasernen” powstałych ok. 1720 w Magdeburgu³⁴⁹. Nieco późniejsze są duże, murowane koszary w Szczecinie, powstałe w roku 1729 na rogu Zielonego i Białego Placu Parad350. Istnienie dwóch jedynie przykładów budynków

342

Demps 1998, s. 81-82

343 Asmus 2002, s. 74 –75

344 Metzler 2000, s. 57 – 59

345 Słonimski, Makała, Paszkowska 2000, s. 158

346 Hoburg 1858, s. 236; Beelte 1968 s. 61

347

Baraquen zu Oderberg, plan i przekrój przez baraki, w: SBB PK Denkschriften des Preußischen Generalstabes, XXV Oderberg,

348 Koszary te znane są z planów twierdzy z ok. 1700 roku, Plan und Abriß von Driesen SBB PK sygn. X 23169/10. Na planie tym widać zarówno lokalizację tych obiektów, jak i ich przekrój. Datowanie tych koszar na ok. 1650 rok wynika z porównania

349 Asmus 2002, s. 74-75. W monografii Gołdapi z 1995 roku istnieje wzmianka, że w tym mieście koszary powstały jeszcze wcześniej, bo już w 1719 roku. Wydaje się to jednak być mało prawdopodobne, gdyż wzmiankowane koszary w innym miejscu opisane są jako „koszary dla 68 koni”. Istnieje więc duże prawdopodobieństwo, że autor pomylił koszary ze stajniami. Patrz: Kopciała 1995, s. 57 i 60

koszarowych sprzed 1740 roku świadczy o tym, że stosowano je jedynie w sytuacjach wyjątkowych.

4.1.4.2 Okres 1741-1756

Zajęcie Śląska przez wojska pruskie i włączenie tej krainy do państwa pruskiego w sposób definitywny zmieniło podejście do budowli koszarowych. W przeciągu krótkiego czasu, od zajęcia Śląska aż po wybuch wojny 7-letniej powstało ich kilkadziesiąt. Większość z nich powstała na Śląsku. Nie powinno to dziwić, gdyż ziemie te jako świeży i cenny nabytek musiały być intensywnie chronione. Niezbędna do tego była stała obecność silnej armii. Kwaterunek żołnierzy w domach mieszczan nie był dobrym rozwiązaniem, gdyż mógłby przyczynić się do osłabienia siły gospodarki śląskiej. Ważną kwestią był również duży udział w armii śląskich rekrutów, którzy byli uważani za potencjalnych dezerterów. Zwrócić uwagę należy również na fakt, że śląska ludność nie od razu stała się wierna nowemu królowi. Wprawdzie w latach 1740-41 w większej części Śląska nie było wrogiego nastawienia względem wkraczającej armii, jednak nie oznaczało to, że Ślązacy będą tak samo pokornie znosić ciężary pruskiego panowania, jak mieszkańcy starych ziem pruskich. Nie było pewności, czy mieszczanie Wrocławia, Nysy, Kłodzka Świdnicy czy innego dużego miasta doświadczonego przykrościami związanymi z kwaterowaniem wojsk, nie zwrócą się przeciwko władzy pruskiej w momencie zagrożenia. Najlepszym zabezpieczeniem na taką możliwość był silny garnizon zgromadzony w koszarach, a nie rozproszony po domach mieszczańskich. Dlatego też koszary powstawały w pierwszym okresie jedynie w twierdzach. Najstarsze koszary na Śląsku powstały w 1744 roku w Brzegu. Były to 3 obiekty wzniesione w konstrukcji szkieletowej, mieszczące w sumie 850 żołnierzy, zlokalizowane pomiędzy Bastionem Westfalia i arsenałem (il. 34, 35). Ich autorem był dyrektor budowlany J.F. Arnold i kapitan inżynierii Petri351. Rok później powstały podobne koszary w Koźlu, na miejscu zburzonego muru miejskiego³⁵². Przed 1750 rokiem powstał we Wrocławiu niewielki pawilon koszarowy, dobudowany do wewnętrznej strony muru miejskiego, na zamknięciu obecnej ulicy Krupniczej (il. 36), oraz w jego pobliżu 3 kolejne, tym razem większe budynki koszarowe, zwane Kreuzhof Kaserne (il. 37, 38). Dobudowane były od zewnętrznej strony do muru miejskiego, pomiędzy komandorią Joannitów przy Bramie Świdnickiej a terenem, na

351 Bimler 1941 s. 38

którym później powstało fryderycjańskie skrzydło zamku królewskiego. Mieściły w sumie 156 żołnierzy353

.

Wszystkie te obiekty, mimo, że w literaturze i źródłach nazywane są koszarami, nie różnią się zbytnio od baraków znanych z Magdeburga, Szczecina czy też Berlina. Zbliża je zarówno stosunkowo nietrwała technika szkieletowa, w której zostały wzniesione, jak i lokalizacja - na granicy miasta, przy murze bądź też wale miejskim.

Równolegle z tymi prowizorycznymi koszarami powstawały jednak na Śląsku również pierwsze koszary murowane. Najwcześniejsze planowano we Wrocławiu – w 1746 roku miał tam powstać kosztem 77 tys. talarów wielki kompleks koszar. Jednak król nie zgodził na ich budowę i od planów odstąpiono354

. W tym samym roku powstały koszary w Nysie (il. 39, 40), pomiędzy Bramą Wrocławską a budynkiem Komendantury355. Kolejne zbudował w Kłodzku major Wrede, w latach 1747-50. Ciągnęły się one pomiędzy murem twierdzy a Bastionem Farbiarskim, oraz pomiędzy Bramą Wodną a fortecznym ujęciem wody(il. 41,42,43,44,

45)³⁵⁶.

Wszystkie wyżej wymienione obiekty z Nysy i Kłodzka zostały dobudowane do średniowiecznych murów miejskich, co motywowane było najpewniej względami oszczędnościowymi357. Stąd też ich charakterystyczna forma – były wąskie, jednotraktowe (za wyjątkiem koszar oficerów artylerii) i długie - nyskie miały ok. 400 metrów długości, kłodzkie były jeszcze dłuższe, ponad 600 metrowe. Ich nieregularny plan wynikał z konieczności dostosowania się do istniejących murów miejskich.

Najbardziej interesujące wydają się być koszary w Kłodzku, gdyż tam, z uwagi na nierówności terenowe, każda z 37 sekcji miała osobny dach, na innej wysokości niż dachy sąsiednie. To, wraz z dużym zróżnicowaniem fasad sprawiało wrażenie nie jednego, długiego budynku, a rzędu kilkudziesięciu niewielkich domków. Dobrą analogią dla tych budynków są wojskowe domy jednorodzinne, dobudowane do muru miejskiego w Buxtehunde, z 1681

353 Brak informacji dotyczących dokładnych dat powstania tych koszar, można to jedynie wnioskować na podstawie informacji z ikonografii archiwalnej. Patrz: Werner, Topografia, T1, karta: 164-165, 188-189, 194-195, oraz grafika przedstawiająca zniszczenia po wybuchu wieży prochowej w 1749 roku, (w:) Czerner 1989 il. 130. Koszary Kreuzhofu istniały do 1815 roku, patrz: Die Benutzung der Militär Gebäude in der Stadt Breslau und Die Unterbringung der Militär Utensilien, 1810-1819, GStA PK I HA Rep. 77 Tit. 1236 nr 2 k. 48

354 GStA PK IV HA, Rep. 15, nr 806, k. 26

355

Koszary w Nysie są zaznaczone na planie SBB PK X 31028 z 1746 roku, jako „neu angelegte Cassernen”, więc należy przyznać, że powstały przed tą datą.

356 Datowanie koszar w Kłodzku na podstawie dokumentów: GStA PK I HA, Rep. 96, Tit. 616, t. C 1746, k. 27-28; t. E 1748-50, k. 48; t. G 1753-54, k. 12

357

Znane są jedynie koszty wzniesienia koszar w Kłodzku – 30 tys. talarów za koszary mieszczące 2 bataliony, co w porównaniu z normalnymi koszarami mieszczącymi tą samą liczbę żołnierzy jest oszczędnością rzędu 15 tys. talarów. Patrz: GStA PK I HA, Rep. 96, Tit. 616 t. C 1746, k. 28; t. E 1748-50, k. 12 – 13

roku³⁵⁸. Wprawdzie powstały one jeszcze za panowania szwedzkiego, jednak miejscowość ta znajduje się niedaleko pruskiej twierdzy Wesel, więc jest możliwe, że twórca koszar w Kłodzku zapoznał się z tym wzorem. Innym możliwym wzorem dla koszar kłodzkich i nyskich, mimo że były obiektami murowanymi, nie były typowe koszary tej epoki, tylko wspomniane już fachwerkowe baraki, jak te z Magdeburga czy też z Berlina. Tak tam, jak i tutaj, głównym czynnikiem wpływającym na ich formę był niski budżet budowy.

Niedługo po wzniesieniu tych pierwszych murowanych koszar powstają następne. Pomiędzy 1750 a 1756 zbudowano: 3 duże budynki koszarowe w Nysie (il. 46-49, dzieło inżynierów Sersa i Kleina, nr 5 i 6 z ok. 1750 roku³⁵⁹, nr 4 z roku 1756³⁶⁰), 4 budynki w Świdnicy (w latach 1754-55, dzieło Johanna Boumanna³⁶¹, il. 50-54), jeden budynek w Kłodzku (w latach 1754-55, dzieło inż. Wredego³⁶², il. 55, 56) i dwa w Koźlu (w latach 1754-56, autor inż. Sers³⁶³ il. 57, 58). Wszystkie te koszary były dużymi obiektami, na planie prostokąta, zwykle 3 kondygnacyjnymi. W większości miały plan sekcyjny, tylko jedne z nich – koszary w Kłodzku, miały plan korytarzowy. Mimo, że powstawały szybko, w poczuciu coraz bliższej wojny, były wyposażone we wszystkie potrzebne do funkcjonowania elementy – studnie, toalety, etc.³⁶⁴.

Na osobną wzmiankę zasługuje kolejny obiekt kłodzki, który pełnił najprawdopodobniej funkcję koszar dla oficerów inżynierii (il. 59, 60), powstały ok. 1750 w wyniku przebudowy wczesnonowożytnej bastei365. Budynek ten na tle innych koszar tego czasu wyróżnia się nie tylko specyficznym planem, wynikającym z planu bastei na której został wzniesiony, ale i funkcją. Są to jedyne koszary dla oficerów powstałe w tym czasie na Śląsku. Oficerowie mieszkali wówczas zwykle u mieszczan, a nie w koszarach.

Oprócz tych obiektów król planował jeszcze w 1753 roku budowę koszar dla 10 kompanii w Głogowie i Wrocławiu, plany te jednak nie zostały ostatecznie zrealizowane366

. W 1753

358 Eichberg 1976, s. 151-153. Obiekty te widoczne są na planie twierdzy Buxtehude zachowanym w Sztokholmskim Krigsarkivets (plan prezentowany na stronie

http://www.ra.se/KRA/bilder/0406/25/033_002b.jpg, stan z dnia 13. 04.2006)

359

GStA PK I HA Rep. 96 Tit. 616 t. C 1746 k. 25, t. E 1748-50 k. 1-2, 39-41, t. F 1751-52 k. 1, 18-20, t. G k. 31; t. H 1755-56, k. 29, 34, 49

360 GStA PK I HA, Rep. 96, Tit. 616, t. H 1755-56, k. 24, 26, 30, 39-41

361

GStA PK I HA Rep. 96 Tit. 616 t. E 1748-50 k. 12-13, 42, 44 G 1753-54 k. 14, 19, 41, 49, 67, t. H 1755-56 k. 6

362 GStA PK I HA Rep. 96 Tit. 616 t. G 1753-54 k. 12, 81, 82

363 GStA PK I HA Rep. 96 Tit. 616 t. G 1753-54 k. 14, 16 i t. H 1755-56 k. 33, 58, 96

364

GStA PK I HA Rep. 96 Tit. 616 t. t. F k. 56

365 Obecnie Łukasińskiego 24. Projekt SBB PK X 25107/6-33

powstał projekt budowy nowych koszar w Nysie, przy murze miejskim pomiędzy Bramą Berlińską i Wrocławską (il. 61), który również nie doczekał się realizacji367

.

Gwałtowne przyspieszenie w budowie koszar, jakie miało miejsce po 1753 roku, wynika z decyzji wzmocnienia twierdz śląskich o nowe oddziały, w ramach przygotowania do wojny. W tym czasie powiększono o dwa bataliony obsadę twierdzy Świdnica (1755) oraz Kłodzko, Nysę i Koźle (1756). Były to, w odróżnieniu od wcześniej tam stacjonujących, oddziały regularne, więc królowi zależało na ich mobilności368

. Kwaterowanie w domach mieszczańskich ograniczyłoby mobilność tych nowych oddziałów, więc zdecydowano się na szybką budowę nowych koszar.

Jak widać, w latach 1744-56 miała miejsce na Śląsku niezwykle ożywiona działalność budowlana, której efektem było powstanie 12 koszar o drewnianej konstrukcji szkieletowej i 16 murowanych. W tym czasie poza Śląskiem powstały tylko 4 koszary w Poczdamie369

, oraz 4 w Berlinie³⁷⁰. Dysproporcja ta w sposób wyraźny pokazuje, jak dużą wagę król pruski przykładał do należytego zabezpieczenia nowej prowincji. Taką samą dysproporcję widać porównując intensywność prac fortyfikacyjnych – na Śląsku prace były niezwykle intensywne, podczas gdy w starych twierdzach pruskich prac zupełnie zaprzestano.

4.1.4.3 Okres 1763-1806

W trakcie trwania wojny 7-letniej wszelki ruch budowlany zamarł. Prowadzone były jedynie niezbędne prace fortyfikacyjne w trakcie przygotowania twierdz do obrony, bądź, jak miało miejsce w Nysie i Kłodzku, w przypadku jeśli w wyniku doświadczeń wojennych dostrzeżono niezbędność wzmocnienia któregoś z elementów twierdzy371. Dopiero po zakończeniu działań wojennych powrócono do przerwanych robót. Rozbudowa fortyfikacji trwała nadal, tak samo jak i przed wojną istniała wyraźna dysproporcja, pomiędzy intensywnymi pracami w twierdzach śląskich a niewielkimi w twierdzach w starych prowincjach. Inaczej przedstawiła się kwestia budowy koszar. Tym razem punkt ciężkości przeniósł się ze Śląska do Brandenburgii.

367 Powstał jedynie projekt i kosztorys, patrz: GStA PK I HA Rep. 96 Tit. 616 t. G 1753-54 k. 5-10

368

Jany 1967, t. 2, s. 185-186

369 Autorem 3 z nich – przy obecnej Lindenstrasse i Elisabethstrasse z 1753, oraz przy Hohenzollernstrasse z 1754 był twórca koszar w Świdnicy, Johann Boumann, twórcą ostatnich, przy Berliner Strasse 11-13 z 1756 był Heinrich Ludwig Manger. Patrz: Schmidt 2001, s. 9 i 11; Drescher 1978, s. 293-294; Heckmann 1998, s. 354

370

Powstały między 1752 a 1756 rokiem. Były to między innymi koszary na Voltairestrasse, przy Neue

Friedrichstrasse (dzieło C.F. Richtera z 1754 roku) oraz Kommandantenstraße 77-79. Patrz: Jahn 1939, s.

384-385; Demps 1998, s. 82; Heckmann 1998, s. 326

371

Nysa – nowa reduta wzniesiona przez inż. Le Febura w 1762 roku, Kłodzko – flesza przed fortem na Owczej Górze, rozpoczęta przez Wredego i później rozbudowana przez inżynierów austriackich. Patrz – Klotz 1841, s. 13 i 17

Pierwszymi koszarami powstałymi po wojnie był budynek w Berlinie na Friedrichstrasse, zbudowany w 1764. Był to wielki obiekt na planie czworoboku (il. 62, 63), zaprojektowany przez Johanna Boumanna dla 2 regimentu artylerii.³⁷² W tym samym czasie powstało również 5 kolejnych koszar poczdamskich³⁷³.

Mimo wykrwawienia kraju w wyniku długiego konfliktu, Fryderyk II dążył do dalszego wzmocnienia armii. W latach 1765-66 postanowił powiększyć liczbę piechoty o ponad 25 tys. żołnierzy. Decyzja ta rozpoczęła wielką akcję budowlaną - w 1767 roku podjęto decyzję o wzniesieniu 12 budynków, każdy dla 240 żołnierzy z jednego z regimentów marchijskich374

. W wyniku tego powstały w 1766 r koszary w Spandau375

, w 1767 roku: w Berlinie na

Köpenikerstrasse376

, w Prenzlau³⁷⁷, w Neuruppin³⁷⁸, dwa budynki w Nauen³⁷⁹ a w latach 1767-68 w Chojnie (il. 64, 65) ³⁸⁰. Pod koniec lat 60 powstał również zespół 4 budynków koszarowych we Frankfurcie nad Odrą381. W latach 70 miała miejsce dalsza rozbudowa bazy mieszkaniowej dla wojska w Brandenburgii. Powstały wówczas koszary w mieście Brandenburg (il. 66, 67) 1773-74³⁸², w Berlinie w roku 1773 J. Boumanna wzniósł dwa kompleksy: koszary dla 3 regimentu artylerii na Alexanderstasse (il. 68) i dla 4 regimentu artylerii na Kupfergraben³⁸³. W 1775 roku powstały kolejne koszary w Neuruppin (il. 69)384

. Na osobną wzmiankę zasługuje rozwój budownictwa koszarowego w Poczdamie. Poza wspomnianymi już koszarami z 1764 roku, powstaje tam w latach 70 i 80 kilkadziesiąt obiektów, których głównym twórcą był Heinrich Ludwig Manger385. Dzięki temu Poczdam stał się najlepiej wyposażonym w budynki wojskowe garnizonem w Prusach.

Należy również wspomnieć o obiektach spoza Brandenburgii, a zwłaszcza o powstałych w 1776 roku dla regimentu von Bevern dwóch budynkach koszar w Szczecinie, autorstwa Johanna Wilhelma Haasego. To, co je wyróżniało, to bardzo bogata, późnobarokowa

372 Jahn 1939, s. 388 il. 9

373 Jedne z nich są zachowane do dzisiaj, przy obecnej Lindenstrasse (Otto-Nuschke-Strasse) z lat 1764/65. Patrz: Drescher 1978, s. 294

374 Jany 1967, s. t. 3, s. 17

375 Ribbe 1991, s. 66

376Jahn 1939, s. 391 il. 15

377 Kosztem 10777 talarów, patrz: Guddat 2001, s. 130

378

Ludwigskaserne, obecna August Bebel Strasse 9. Patrz: Metzler 1996, s. 64

379 Schneider 2003, s. 42 380 Voß, Hoppe, s. 21 381 Gramlich 2002, s. 25 382 Cante 1994, s. 184 383 Heckmann 1998, s. 357 384 Metzler 2000, s. 57 – 59 385

W latach 1770-81 zaprojektował prawie 30 tego typu obiektów. Z innych twórców tego czasu jedynie Georg Christian Unger zajmował się koszarami w Poczdamie, lecz zbudował jedynie dwa obiekty. Heckmann 1998, s. 424-425 i 463

dekoracja rzeźbiarska (il. 70, 71), rzecz niezwykle rzadka w innych obiektach koszarowych z tego czasu³⁸⁶.

Na Śląsku akcja budowlana rozwijała się w tym okresie znacznie wolniej, niż w Brandenburgii. W latach 60 powstały tam jedynie dwa obiekty we Wrocławiu: koszary Wehnera (1765, il. 72-75) i Karmelitańskie (1768, il. 72, 73)³⁸⁷. Więcej ich powstało w latach 70. Ok. 1770 we Wrocławiu wzniesiono koszary piechoty na Wyspie Mieszczańskiej zwane Czerwonymi (il. 76). W 1772 roku w Głogowie powstał jeden pawilon koszarowy (il. 77) ³⁸⁸. W latach 1773-74 wybudowano we Wrocławiu grupę 3 identycznych koszar: Ballhausu, Klemensa i Barbary (il. 72, 78-80³⁸⁹, oraz 4 budynki koszarowe dla załogi nowopowstałej twierdzy w Srebrnej Górze (il. 81-83)390. W Nysie, która była już wystarczająco nasycona obiektami wojskowymi, powstał w 1775 tylko jeden, niewielki budynek koszarowy391

. W tym samym roku powstał również jeden budynek w Kłodzku – koszary nr 6 (inż. Laurens)392

. W latach 1776-77 powstały pierwsze na Śląsku koszary umieszczone w mieście nie będącym twierdzą – koszary w Ząbkowicach (il. 84)393. Pod koniec lat 70 zaczęto również wymieniać starą, nietrwałą zabudowę z lat 40. Pomiędzy 1776 a 1778 J.M. Pohlmann zbudował nowe koszary w Koźlu, wzniesione na miejscu fachwerkowych koszar z 1743 roku (il. 85-87). Podobny proces wymiany miał miejsce w Brzegu, gdzie w latach 1781-85 wzniesiono dwa nowe, murowane budynki, na podstawie projektu C.G. Langhansa (il. 88-90).

Ostatnim budynkiem koszarowym wzniesionym za rządów Fryderyka II były koszary w Lwówku Śląskim (il. 91), z 1786 roku, dzieło J.M. Pohlmanna394. Obiektowi temu należy poświęcić nieco więcej uwagi – wzniesiono go dla ostatniego pułku założonego przez króla, a sprawy związane z jego formowaniem i budową koszar zajmowały Fryderyka II niemal do ostatnich dni życia. Jest to dobry przykład ilustrujący osobiste zaangażowanie króla w rozwiązywanie poszczególnych problemów wojska, łącznie ze sprawami jego zaplecza bytowego.

386 Wiśniewski 1985, s. 626. Atrybucji koszar dokonałem na podstawie analizy porównawczej zachowanych projektów koszar (SBB PK X 34076-4, -5), oraz szczecińskich projektów Haasego publikowanych w: Saal

1938, s. 96 i Słonimski, Makała, Paszkowska 2000, s. 151-152,

387 Gieraths 1961, s. 21

388

Bartz 1810, s. 18

389 Planowano wznieść jeszcze czwarty identyczny pawilon, na terenie tzw. Kreuzhofu, ale z planów zrezygnowano, patrz: AP Wrocław, Akta Miasta Wrocławia, sygn. 1738, Projekt zu Erbauung einiger neuen Kasernen in Anno 1772, 1772-1775

390

Klotz 1841, s. 19

391 Ruffert 1924, s. 25

392 AP Wrocław, Akta Miasta Kłodzka, 5723 – Acta von denero zur Erbauung der Casernen vor dem Frankensteiner Thor gezogene Bürgerliche Grund Stucke – 1754-74 k. 8-11

393 Schoenaich 1930, s. 57

Kolejny król, Fryderyk Wilhelm II, nie miał już energii swojego poprzednika, i po początkowym okresie jego rządów, pełnym reform i zapału, nastąpiła stagnacja. Za jego panowania powstały nieliczne koszary, ale za to w większości interesujące architektonicznie. Z obiektów powstałych w tym okresie w Brandenburgii wspomnieć można koszary kawalerii w Berlinie na Alexandrinenstrasse z 1787 roku (il. 92, 93)³⁹⁵, dzieło Georga Christiana Ungera. Na Śląsku w tym czasie powstają jedynie dwa obiekty. Pierwszym były koszary we Wrocławiu na Wyspie Mieszczańskiej (il. 72, 94-96), dzieło C.G. Langhansa z lat 1787-88396

. Był to największy kompleks budowli koszarowych, jaki powstał w XVIII wieku na Śląsku. Powstał dla 2 Pułku Artylerii, przeniesionego z Berlina do Wrocławia w 1787 roku decyzją Fryderyka Wilhelma II. Ostatni budynek koszarowy powstały na Śląsku przed wybuchem wojen napoleońskich, powstał w Kłodzku w 1789 roku (il. 97, 99) i był najprawdopodobniej dziełem Karla Gottfrieda Geißlera³⁹⁷.

W dokumencie Pruskie budownictwo wojskowe na Śląsku w latach 1740-1807 (Stron 69-77)