Opóźnienia rozwoju mowy różnego pochodzenia należą do jednych z częściej spotykanych w praktyce logopedycznej zaburzeń rozwoju komu-nikacji językowej wśród dzieci. W związku z dużą częstotliwością występo-wania stanowią wyzwanie dla logopedów, lekarzy, psychologów, rodziców, a także nauczycieli, zwłaszcza nauczycieli wychowania przedszkolnego.
Opóźnienie rozwoju mowy (ORM) to pojęcie wymagające doprecyzowa-nia, gdyż kryją się pod nim nieprawidłowości o różnej etiologii i różnym charakterze. Terminem tym określić można kształtowanie się mowy nie-zgodnie z normą rozwoju językowego dla danej kategorii wiekowej, bez względu na przyczynę takiego stanu rzeczy. Biorąc pod uwagę różnice indy-widualne pomiędzy dziećmi, przyjmuje się, że „opóźnienia w pojawianiu się poszczególnych stadiów rozwoju mowy nie powinny przekraczać 6 miesięcy” (Zaleski, 1992: 14).
Opóźnienia rozwoju mowy nie zostały jeszcze odpowiednio poznane, opisane ani wyjaśnione, ale na całym świecie trwają intensywne badania nad nimi. Rezultatem takich badań było między innymi odkrycie genu FOXP2, odpowiadającego za specyficzne zdolności językowe (Kurcz, 2001). Na marginesie należy zaznaczyć, że niektórzy z badaczy wyka-zują w tej kwestii dużą powściągliwość, podkreślając, że „związki
mię-dzy mową a genem FOXP2 niewątpliwie istnieją, mają one jednak inną naturę i o wiele większy stopień komplikacji, niż zakładali to językoznawcy postulujący istnienie genu języka” (Libura, Libura, 2011: 20). W Między-narodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD -10 opóźnienia rozwoju mowy nie stanowią konkretnego rozpoznania, takiego jak np. jąkanie (F98.5), giełkot (F98.6), zaburzenia głosu (R49), afazja (F47.0) czy zaburzenia mowy związane z upośledzeniem umysłowym (F70—F79), ale oznaczają zespół objawów towarzyszący różnym zaburze-niom rozwojowym. W prezentowanym artykule terminy: opóźnienie roz‑
woju mowy, opóźniony rozwój mowy, opóźnienia w rozwoju mowy (ORM) traktuje się synonimicznie — jako przejawy nieprawidłowości w kształto-waniu się mowy różnego pochodzenia, będące konsekwencją różnych zabu-rzeń rozwoju i schozabu-rzeń, a także występujące bez uchwytnych czy dających się potwierdzić na obecnym etapie rozwoju nauki przyczyn. „Osobliwością wieku rozwojowego dla wykształcenia się funkcji mownych jest złożoność czynników, które mogą prowadzić do zaburzeń mowy, stąd też i niemałe trudności diagnostyczne w określeniu rzeczywistych przyczyn i kwalifikacji stanu mowy” (Tłokiński, 1986: 117).
Brak jednoznaczności w definiowaniu opóźnienia rozwoju mowy doty-czy także jego podziałów. W polskojęzycznej literaturze medycznej spot-kać można podział na: prosty opóźniony rozwój mowy i opóźnienie rozwoju mowy wyróżnione na podstawie kryterium etiologicznego (Pruszewicz, 1992).
Prosty opóźniony rozwój mowy rozpoznaje się wtedy, gdy nie stwierdza się żadnych przyczyn psychicznych ani somatycznych takiego stanu rze-czy. T. Zaleski używa terminu opóźnienie rozwoju mowy czynnej (1992).
Dzieci z tym zespołem charakteryzują się prawidłowym poziomem słu-chu i prawidłowym poziomem rozwoju umysłowego. Występuje on trzy-krotnie częściej u chłopców niż u dziewcząt. W powstawaniu prostego opóźnionego rozwoju mowy podkreśla się rolę czynnika genetycznego.
W literaturze anglojęzycznej spotkać można termin maturation delay (także development language delay), co tłumaczy się jako opóźnienie dojrzewania/
opóźnienie rozwoju języka. Przyczyn tego zjawiska upatruje się w opóź-nieniu dojrzewania pewnych struktur neurologicznych zaangażowanych w proces mowy i podkreśla się jego rodzinne uwarunkowanie (Alexander, Pion Kao, 1999). Na późniejszą mielinizację włókien nerwowych odpo-wiadających za pracę mięśni artykulacyjnych jako na przyczynę opóźnie-nia rozwoju mowy czynnej wskazuje Zaleski (1992). Badaopóźnie-nia przeprowa-dzone na Uniwersytecie w Pittsburghu, w ramach których porównano 100 trzyletnich dzieci mających opóźnienia mowy nieznanego pochodzenia (ang. speech delay of unknown origin) z 539 rówieśnikami o adekwatnym
E. Gacka: Współpraca logopedy i nauczyciela… 55
do wieku poziomie rozwoju mowy, wykazały występowanie statystycznie istotnych różnic pomiędzy grupami dla takich zmiennych, związanych z kształtowaniem się mowy, jak: niski poziom wykształcenia matki, płeć męska i dodatni wywiad rodzinny w kierunku występowania opóźnień w rozwoju mowy (Campbell, Dollaghan, Rockette, Paradise, Feldman, Shriberg, Sabo, Kurs -Lasky, 2003). Wśród opóźnień rozwoju mowy wyod-rębnionych na podstawie kryterium etiologicznego A. Pruszewicz wymienia opóźnienia związane z:
■ uszkodzeniem obwodowego narządu mowy,
■ uszkodzeniem wzroku i słuchu,
■ niedorozwojem umysłowym,
■ brakiem motywacji do mówienia,
■ uszkodzeniami ośrodkowego układu nerwowego,
■ uwarunkowaniami rodzinnymi,
■ słuchoniemotą,
■ agnozją akustyczną,
■ schorzeniami przemiany materii (Pruszewicz, 1992).
W polskojęzycznej literaturze logopedycznej najbardziej rozpowszech-niony jest wprowadzony przez Z. Tarkowskiego podział opóźnień w roz-woju mowy na: samoistne opóźnienie rozroz-woju mowy (SORM) i niesamoistne opóźnienie rozwoju mowy (NORM) (Tarkowski, 1994). Terminami tymi posługuje się też w swych pracach G. Jastrzębowska (1997, 2000, 2003).
Samoistne opóźnienie rozwoju mowy można utożsamić z prostym opóźnio‑
nym rozwojem mowy. Diagnozuje się je u dzieci z prawidłowym stanem słu-chu i prawidłowym poziomem rozwoju umysłowego, u których nie wystę-pują porażenia ani uszkodzenia w obrębie obwodowego narządu mowy, ani też uszkodzenia układu nerwowego czy też całościowe zaburzenia roz-wojowe. Podkreśla się brak ewidentnej przyczyny tego opóźnienia, zwra-cając uwagę na rolę czynnika dziedzicznego w jego powstaniu i na to, że trzykrotnie częściej występuje wśród chłopców niż wśród dziewcząt. „Bar-dziej klarowna jest etiologia niesamoistnego ORM, który towarzyszy afa-zji, dyzartrii, dyslalii, jąkaniu, niedosłuchowi, upośledzeniu umysłowemu, mózgowemu porażeniu dziecięcemu, autyzmowi” (Tarkowski, 1994: 14).
Niesamoistne opóźnienie rozwoju mowy to taki rodzaj opóźnienia, który związany jest z pewnymi nieprawidłowościami, zaburzeniami rozwojo-wymi i schorzeniami. Do przyczyn NORM zaliczyć można: czynnik gene-tyczny (we wcześniejszym fragmencie artykułu wspomniano o odkryciu genu FOXP2), którym część z badaczy tłumaczy przypadki opóźnienia roz-woju mowy związane ze specyficznymi zaburzeniami rozroz-woju językowego (ang. specyfic language impairment: SLI), uszkodzenie układu nerwowego
spowodowane różnymi czynnikami, uszkodzenia obwodowego narządu mowy, uszkodzenia wzroku i słuchu, upośledzenie rozwoju psychorucho-wego/umysłowego, rozległe zaburzenia rozwojowe związane z autyzmem czy też deprywację psychiczną i emocjonalną.
W literaturze można znaleźć także określenie niespecyficzne opóźnienie rozwoju mowy. Posługuje się nim w jednej ze swoich publikacji M. Smo-czyńska, określając nim te przypadki opóźnienia, które są wywołane przez głuchotę, upośledzenie umysłowe, defekty układu nerwowego czy autyzm.
Autorka wspomina również o specyficznych zaburzeniach rozwoju języko‑
wego (SLI) i opóźnieniach z nim związanych, a także o samoistnym opóź‑
nieniu rozwoju mowy, które utożsamia z prostym opóźnionym rozwojem mowy (Smoczyńska, 2000).
O wystąpieniu opóźnienia rozwoju mowy o różnym charakterze mogą świadczyć liczne symptomy, do których zaliczamy:
■ formę komunikacji (to, czy dziecko komunikuje się w sposób werbalny czy pozawerbalny, a także czy w ogóle przejawia potrzebę komuniko-wania się z otoczeniem),
■ ilość i jakość wypowiedzi dziecka (to, czy dziecko posługuje się krzy-kiem, sylabami, wyrazami czy zdaniami),
■ ilość i jakość wypowiadanych dźwięków mowy (ile głosek wypowia- da i w jaki sposób je realizuje: prawidłowo czy zamienia na inne głoski; jeżeli zamienia na inne głoski, to czy są to wymówienia syste-mowe — taki sposób realizacji dźwięków, który charakterystyczny jest dla języka polskiego, czy wymówienia poza systemem języka pol-skiego),
■ zasób słownika biernego (te słowa, których znaczenie dziecko rozumie) i czynnego (te słowa, którymi dziecko posługuje się spontanicznie, a nie tylko te, które jedynie powtarza za dorosłym),
■ stopień poprawności gramatycznej wypowiedzi dziecka (czy, a jeśli tak, to w jakim zakresie dziecko stosuje reguły gramatyczne),
■ stopień rozumienia przez dziecko wypowiedzi otoczenia (czy dziecko rozumie znaczenie pojedynczych wyrazów, prostych poleceń, złożonych poleceń),
■ rozumienie przez otoczenie wypowiedzi tworzonych przez dziecko.
Innymi objawami mogącymi świadczyć o ORM, ale także innych zabu-rzeniach rozwoju mowy są:
■ nienawiązywanie przez dziecko kontaktu wzrokowego,
■ trudności z przyjmowaniem pokarmów (trudności z żuciem, gryzieniem, połykaniem),
■ nadmierne ślinienie się, nawykowe oddychanie ustami,
E. Gacka: Współpraca logopedy i nauczyciela… 57
■ występowanie parafunkcji, czyli stereotypowych, nieświadomych i nie-prawidłowych czynności narządu żucia (ssanie palca, błądzenie językiem po wargach, wsuwanie języka pomiędzy wargi).
Znajomość niepokojących objawów w rozwoju mowy dziecka, roz-patrywanych w odniesieniu do normy rozwoju językowego, pozwala na wytypowanie dzieci z zaburzeniami w rozwoju mowy, w tym z opóźnie-niami rozwoju mowy. Stanowi to bardzo istotny element profilaktyki logo-pedycznej, rozumianej jako wczesne rozpoznanie problemu i prowadzenie odpowiednio dostosowanej terapii. W tym wczesnym rozpoznaniu pomoc-nym ogniwem mogą być nauczyciele przedszkoli. Jeszcze wcześniej takim ogniwem mogą być lekarze, zwłaszcza pediatrzy, którzy opiekują się dzie-ckiem od jego narodzin (Węsierska, 2007).