Stymulacja logopedyczna związana jest z pobudzaniem dziecka do mówienia logicznego i poprawnego pod względem gramatycznym. Profi-laktyka logopedyczna zaś — to metody zapobiegania powstawaniu niepra-widłowych zachowań językowych. Jeśli mówimy o profilaktyce logopedycz-nej stosowalogopedycz-nej w przedszkolu, to najczęściej dotyczy ona artykulacyjlogopedycz-nej strony wypowiedzi dziecka. Profilaktyka i stymulacja logopedyczna należą do głównych zadań realizowanych z dziećmi w przedszkolu, wpisane są w działania logopedyczne w ramach logopedii wychowawczej. Jest to wspólny obszar działań nauczyciela i logopedy. Stymulacja i profilaktyka logopedyczna są działalnością podejmowaną w okresie, kiedy dziecko kształtuje swoje umiejętności językowe. Nie zawsze można wtedy stwier-dzić u dziecka wadę, można jedynie mieć obawę, że wada się pojawi. By nie dopuścić do takiego stanu, potrzebne są świadome i celowe działa-nia nauczyciela, poparte gruntowną wiedzą i umiejętnościami. Skutecz-ność oddziaływań profilaktycznych zwiększa się wraz z ilością przeprowa-dzanych z dzieckiem ćwiczeń, co jednoznacznie wskazuje na nauczyciela przedszkola jako głównego realizatora tych oddziaływań, a opracowany na potrzeby przedszkola program wychowania nakłada na nauczyciela obo-wiązek prowadzenia działalności profilaktycznej przez stosowanie ćwiczeń ortofonicznych. Celem tych ćwiczeń jest kształcenie podstawowych umie-jętności służących poprawnemu mówieniu. Nie zawsze można oddzielić działania o charakterze stymulacyjnym od tych, których celem jest profi-laktyka. W pierwszym przypadku nauczyciel stosuje różnego rodzaju ćwi-czenia rozwijające mowę dziecka. Aby wdrażać działania profilaktyczne, nauczyciel musi być świadom tego, jakie są przyczyny nieprawidłowości o charakterze artykulacyjnym i dokonywać celowego doboru ćwiczeń orto-fonicznych.
Przygotowując nauczyciela do pracy, powinno się go wyposażyć w wie-dzę i umiejętności dotyczące następujących obszarów:
J. Trzaskalik: Kompetencje logopedyczne nauczyciela przedszkola 155
■ wady wymowy,
■ etiologia i patomechanizmy wad wymowy,
■ metody pracy z dzieckiem i ćwiczenia ortofoniczne.
Jaką wiedzą o wadach wymowy występujących u dzieci w wieku przedszkolnym powinien dysponować nauczyciel? Czy taka wiedza jest mu potrzebna? Odpowiedź na drugie pytanie musi być twierdząca — bez takiej wiedzy nie ma świadomego realizowania ćwiczeń zapobiegających wadom wymowy, nauczyciel działa przypadkowo, nie czyni pracy z dzie-ckiem działaniem indywidualnym, nie jest więc skuteczny. Wiedza o isto-cie danej wady, schematach artykulacyjnych powielanych przez dziecko podczas wadliwego realizowania głosek i tych, których wymaga poprawna wymowa, pozwolą nauczycielowi dokonać właściwego doboru ćwiczeń i zastosować je w konkretnym przypadku, dla konkretnego dziecka.
Na potwierdzenie tych słów podaję kilka przykładów:
■ Najczęstsza postać parasygmatyzmu polega na realizacji fonemów |sz, ż, cz, dż| za pomocą głosek [s, z, c, dz]. Pojawiają się głoski -przyzębowe, zamiast przedniojęzykowo -przydziąsłowych. Różnica polega na jednym (pionowym) ruchu języka. Na podstawie tej wie-dzy opracowane są ćwiczenia, które powinien zastosować nauczyciel, a w tym przypadku są to ćwiczenia ułatwiające pionizację języka.
■ Sygmatyzm lateralny wymaga wielu ćwiczeń oddechowych i ćwiczeń motoryki języka, bo jest to wada, w której zaburzony jest tor i kieru-nek wypływu powietrza. Pojawia sie boczny wypływ powietrza (dwu - lub jednostronny: prawostronny, lewostronny) spowodowany zwarciem języka z podniebieniem.
■ Jeśli dziecko realizuje fonem |r| posługując się głoską [l] (pararotacyzm), to jest to konkretna informacja, jakich ćwiczeń wymaga tak mówiący maluch. Pojawiające się w jego wymowie [l] świadczy o tym, że dzie-cko pionizuje język, nie potrafi nim jednak poruszać tak, by zrealizo-wać wibrację na końcu języka, dlatego właśnie ćwiczeń ułatwiających wibrację wymaga.
■ Dziecko mówiące [j] w miejscu, gdzie wymagane jest [r], nie pionizuje języka i wymaga ćwiczeń, które ułatwią mu taki właśnie ruch języka.
■ Dziecko posługujące się [r] języczkowym wymaga zarówno ćwiczeń pionizacji języka, jak i tych, które kształcą umiejętność wibracji języka, co wynika z mechanizmu tej wady. By zrealizować fonem |r|, dziecko posługuje się takim nieprawidłowym wariantem głoskowym, w któ- rym brak obu tych umiejętności. Język leży na dnie jamy ustnej, nie pracuje, a elementem wibrującym jest języczek kończący podniebienie miękkie.
■ Przyczyną wad wymowy mogą być wady anatomiczne aparatu mowy, te najczęściej spotykane dotyczą języka (krótkie wędzidełko podjęzy-kowe) i wad zgryzu. Wady te oprócz interwencji medycznej wymagają interwencji logopedycznej. Tak zwane krótkie wędzidełko podjęzy-kowe ogranicza ruchy języka, przede wszystkim utrudnia jego unosze-nie do podunosze-niebienia, ma więc wpływ na realizację głosek wymagających takiego ruchu [r, sz, ż, cz, dż]. Stwierdzono, że nie tylko znaczne skró-cenie wędzidełka może być przyczyną wady wymowy, ale także śred-nie czy śred-nieznaczne (Ostapiuk, 2002). Maluch z krótszym wędzidełkiem podjęzykowym wymaga zintensyfikowanych ćwiczeń logopedycznych, kształcących umiejętności ruchowe języka, zwłaszcza jego pionizację, która nie może wykształcić się samoistnie u dziecka z taką wadą ana-tomiczną. Brak sprawności pionizacyjnej języka może uniemożliwić dziecku normatywną realizację fonemów |l, r, sz, ż, cz, dż|. Zamiast pożądanych głosek pojawią się takie, które realizowane są w płaskim ułożeniu języka (np. [j] lub warianty [r] z płaskim ułożeniem języka, np. [r] francuskie [s, z, c, dz]). Ta wiedza pozwoli nauczycielowi doko-nać doboru odpowiednich ćwiczeń ortofonicznych i realizowania ich w pracy z konkretnym dzieckiem, co może uchronić przed nieprawidło-wościami w mowie dziecka. I — co jest może w tym przypadku ważniej-sze — nauczyciel znający problem krótkiego wędzidełka podjęzykowego i jego konsekwencji będzie mógł dokonywać oglądu narządów mowy już u najmłodszych dzieci w przedszkolu i odpowiednio zareagować.
■ Wady wymowy występują u większości osób z wadą zgryzu, u każdej niemal osoby ze zgryzem otwartym (98%) lub doprzednią wadą zgryzu (94%) (Konopska, 2002), co wiąże się z patologiczną pracą języka, tzw.
dysfunkcją języka. Dysfunkcja języka, wynikająca z powielania złych ruchów języka podczas połykania śliny i pokarmów, to przyczyna zarówno nieprawidłowości artykulacyjnych, jak i wad zgryzu (Mackie-wicz, 2002). Istotą tej dysfunkcji jest brak umiejętności pionizowania języka, a przyczyną może być sztuczne karmienie, zbyt długie karmienie dziecka butelką, używanie smoczków -gryzaków, ssanie palca. Nauczy-ciel winien znać dziecko, obserwować jego zachowania i odpowiednio wcześnie reagować, stosując wymagane w danej sytuacji ćwiczenia, które zrekompensują braki wynikające z niewłaściwych zachowań.
■ Inną przyczyną wad wymowy mogą być choroby układu oddechowego, zwłaszcza takie, które manifestują się niedrożnością nosa i koniecz-nością oddychania przez usta (85% dzieci oddychających ustami ma wadę wymowy, 80% dzieci z okresowym objawem niedrożności nosa mówi niezgodnie z normą) (Trzaskalik, 2006). Wraz z częstotliwością
J. Trzaskalik: Kompetencje logopedyczne nauczyciela przedszkola 157
zachorowań na choroby układu oddechowego zwiększa się też ryzyko wystąpienia u dziecka wady wymowy. Patomechanizm prowadzący do wady wymowy wynika z układania języka w czasie czynności odde-chowej na dnie jamy ustnej, co prowadzi do braku możliwości rucho-wych języka w zakresie ruchów pionizacyjnych. Dziecko chorujące na choroby układu oddechowego lub nawykowo oddychające torem ust-nym wymaga wielokrotnie powtarzanych ćwiczeń ruchowych języka, prowadzących opanowania podnoszenia języka. Najczęstszymi wadami związanymi z chorobami układu oddechowego są rotacyzm i sygmatyzm interdentalny i lateralny (Trzaskalik, 2009).
■ W profilaktyce zaburzeń mowy musi się mieścić również nauka oczysz-czania nosa z zalegającej w nim wydzieliny, a także nauka oddychania polegająca na pobieraniu powietrza nosem (właściwy tor oddechowy).
Podobne związki z artykulacją ma pojawiające się we wczesnym okresie rozwojowym dziecka sztuczne karmienie, a także zbyt długie karmienie dziecka butelką, używanie smoczków -gryzaków, ssanie palca. Nauczy-ciel winien znać dziecko, obserwować jego zachowania i odpowiednio wcześnie reagować, stosując wymagane w danej sytuacji ćwiczenia, które zrekompensują braki języka wynikające z niewłaściwych zachowań.
Pomoc w oddziaływaniach terapeutycznych
Nauczyciel pracujący z dzieckiem w przedszkolu musi posiadać wie-dzę o podstawowych oddziaływaniach terapeutycznych i umieć włączyć się do terapii prowadzonej przez logopedę (za jego wiedzą i przyzwole-niem). Dotyczy to tych momentów oddziaływań terapeutycznych związa-nych z wadami wymowy, które obejmują etap wstępny -przygotowawczy oraz utrwalanie i automatyzację artykulacji.
Przygotowując nauczyciela do pracy, powinno się go wyposażyć w wie-dzę i umiejętności dotyczące następujących obszarów:
■ schemat terapii logopedycznej
☐ etap przygotowawczy,
☐ etap właściwej terapii logopedycznej,
— utrwalanie prawidłowej artykulacji głoski,
— automatyzacja głoski.
Ćwiczenia przygotowujące dziecko do terapii logopedycznej wyma-gają systematyczności i częstego ich powtarzania. Nauczyciel ze względu na codzienne kontakty z dzieckiem może takie ćwiczenia prowadzić.
Konieczny jest tu tylko właściwy dobór ćwiczeń, co powinno być uzgod-nione z logopedą pracującym z dzieckiem w przedszkolu. Działania nauczy-ciela stanowią wówczas uzupełnienie pracy logopedy, a co jest ważniejsze
— te wspólne działania pozwalają na szybsze opanowanie umiejętności potrzebnej dziecku do wyćwiczenia poprawnej mowy. Kiedy dziecko opa-nuje umiejętność poprawnej realizacji głoski w izolacji, konieczne jest utrwalenie i zautomatyzowanie artykulacji. Tu też nauczyciel powinien włączyć się do pracy nad poprawną wymową dziecka. Jeśli zna zasady doboru wyrazów do ćwiczeń, kolejność ich realizowania, zna zabawy pozwalające dziecku utrwalić i zautomatyzować poprawny wariant rea-lizacyjny danej głoski, jest kolejną obok logopedy i rodzica osobą kon-trolującą mowę dziecka. Sprzyja to szybszemu opanowaniu poprawnych wariantów realizacyjnych ćwiczonych głosek. Dziecko szybciej zaczyna posługiwać się poprawną głoską w mowie spontanicznej.
Zakończenie
Statystyki prezentowane w literaturze logopedycznej pokazują, że wady wymowy stanowią powszechne zjawisko. W grupie dzieci między 6. i 9.
rokiem życia notuje się 20—40% dzieci z dyslalią (Jastrzębowska, 1999).
W populacji dzieci mieszkających na Śląsku procent ten jest dużo wyższy, co podkreślają logopedzi pracujący na tym terenie, a opracowane statystyki mówią o 40—60% dzieci sześcioletnich z takim zaburzeniem mowy (Trza-skalik, 1999, 2009; Węsierska, 2009). Wobec skali zjawiska konieczne jest podjęcie wszelkich starań związanych z poprawą mowy dzieci. Do starań tych zaliczyć należy efektywniejsze kształcenie logopedyczne nauczycieli, u którego podstaw leży ustalenie kompetencji logopedycznych nauczyciela.
Bibliografia
Besser M., 2011: Profilaktyka rotacyzmu. [Praca licencjacka przygotowana pod kierunkiem dr J. Trzaskalik]. Górnośląska Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Kardynała Augusta Hlonda w Mysłowicach.
Denek K., 1999: Aksjologiczne aspekty edukacji szkolnej. Toruń, Wydawnictwo Adam Mar-szałek.
Gałuszka M., 2008: Kompetencje logopedyczne nauczyciela przedszkola. [Praca dyplomowa przygotowana pod kierunkiem prof. dra hab. B. Rocławskiego]. Górnośląska Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Kardynała Augusta Hlonda w Mysłowicach.
J. Trzaskalik: Kompetencje logopedyczne nauczyciela przedszkola 159
Jastrzębowska G., 1999: Stan i perspektywy opieki logopedycznej w Polsce. W: Gałkowski T., Jastrzębowska G., red.: Logopedia. Pytania i odpowiedzi. Opole, Wydawnictwo Uniwer-sytetu Opolskiego, s. 219—232.
Konopska L., 2002: Jakość wymowy osób z wadą zgryzu. „Logopedia”, T. 31, s. 157—196.
Kwaśnica R., 2003: Wprowadzenie do myślenia o nauczycielu. W: Kwieciński Z., Śliwierski B., red.: Pedagogika. Warszawa, PWN, s. 291—319.
Mackiewicz B., 2002: Dysglosja jako jeden z objawów zespołu oddechowo ‑połykowego. Gdańsk, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.
Ostapiuk B., 2002: Dziecięca artykulacja czy wada wymowy — między fizjologią a patologią.
„Logopedia”, T. 31, s. 96—156.
Trzaskalik J., 1999: Przyczyny wad wymowy dzieci na Śląsku. W: Michalewska M.T., red.: Edu‑
kacja regionalna. Z historii i praktyki. Kraków, Oficyna Wydawnicza Impuls, s. 179—186.
Trzaskalik J., 2006: Kultura żywego słowa w kształceniu językowym dzieci. Ćwiczenia odde‑
chowe. W: Wuttke J., Kisiel M., red.: Wychowanie estetyczne w edukacji i wspomaganiu rozwoju dzieci i młodzieży. Mysłowice, Górnośląska Wyższa Szkoła Pedagogiczna imie-nia Kardynała Augusta Hlonda w Mysłowicach, s. 105—112.
Trzaskalik J., 2009: Wady wymowy u śląskich dzieci z zaburzeniami oddechowymi. [Roz-prawa doktorska napisana pod kierunkiem prof. dra hab. B. Rocławskiego]. Uniwersytet Śląski w Katowicach.
Węsierska K., 2009: Efektywość działań profilaktyczno ‑terapeutycznych w środowisku życia dzieci w wieku przedszkolnym. [Praca doktorska przygotowana pod kierunkiem prof.
UŚ dr hab. Ewy Syrek]. Uniwersytet Śląski w Katowicach.
Joanna Trzaskalik
Speech therapy competence of a kindergarten teacher Summar y
Defining the teacher’s speech therapy competence is an extremely important ele-ment of working with preschool aged children. It influences the teachers’ educational decisions, their behavior choices and cooperation with speech therapists. The teacher’s speech therapy competence pertains to areas of tasks associated with:
— Recognizing dysfunctions in children
— Stimulation and speech pathology prevention
— Aid in the therapeutic process
There are specific knowledge and skills associated with these tasks.
Joanna Trzaskalik
Logopädische Kompetenzen der Vorschullehrer Zusammenfassung
Es ist sehr wichtig, logopädische Kompetenzen der Lehrer zu bestimmen, damit dem Kind im Kindergarten richtige Obhut gewährleistet wird. Diese Kompetenzen legen die Richtung der Hochschulbildung und die Bereiche der Lehrerarbeit fest, und erleichtern die Zusammenarbeit zwischen dem Lehrer und dem Logopäden.
Logopädische Kompetenzen des Lehrers betreffen folgende Aufgaben:
— Diagnose der Sprachfehler bei den Kindern,
— Stimulation und logopädische Prophylaxe,
— Hilfe bei therapeutischen Maßnahmen.
Die Erfüllung der genannten Aufgaben erfordert konkrete Kenntnisse und Fähig-keiten.
Irena Polewczyk