oraz narzêdziami do ich po³owu

K³omia and other Wielkopolska’s names of lake fishing depths connected with names of water animals and fishing tools

The work contains short discussion of some fishing depths of Wielkopolska’s lakes.

S³owa kluczowe: onomastyka, mikrohydronimia, nazwy jeziornych toni rybackich, Wielkopolska Key words: onomastics, microhydronymy, name of lake fishing depths, Wielkopolska

Wœród nazw zwi¹zanych z akwenami wodnymi oddzieln¹ grupê stanowi¹ tzw. nazwy toni rybackich, które funkcjonuj¹ zwykle w œrodowisku ludzi profe-sjonalnie zajmuj¹cymi siê po³owem ryb. Traktuj¹ oni rzekê, jezioro lub wydzie-lon¹ czêœæ wiêkszego obszaru wodnego jako obszar eksploatacyjny i dla jego identyfikacji u¿ywaj¹ okreœlonych nazw, najczêœciej kierunkowych, typu Na Szmytka Górê : n. os. Szmytek i n. ter. *Szmytka Góra¹, Na Pla¿ê, Na M³yn, ale te¿ charakteryzuj¹cych typu Okoniowa : okoñ lub Miêkka od mulistego, miêkkie-go dna. Oba typy nazw nie s¹ rymiêkkie-gorystycznie rozdzielone, por. nazwê toni: Na Skrzyniê i Skrzynka, chocia¿ pierwszy typ kierunkowy, zwany te¿ ogólnie lokali-zuj¹cym, zdecydowanie przewa¿a². Nazwy toni pojawiaj¹ siê zazwyczaj na

1 Mo¿e to byæ okreœlenie okazjonalne, które w nazwach terenowych l¹dowych nie wystêpuje.

Inna jest bowiem perspektywa patrzenia „z wody”, gdzie ma³e wzniesienie wydaje siê du¿e z pozy-cji ni¿ej po³o¿onej tafli jeziora. Natomiast „z l¹du”, zw³aszcza gdy wzniesienie owo jest niewiel-kie, staje siê niewa¿ne z l¹dowego punktu opisu terenu i pozostaje bezimienne. Nie mo¿na wiêc automatycznie z nazw toni rybackich rekonstruowaæ l¹dowych nazw terenowych, choæ sam podzia³ na nazwy terenowe l¹dowe i wodne wydaje siê w tym kontekœcie sztuczny.

2 Tzw. nazwy lokalizuj¹ce (w tym kierunkowe) jako czêœæ nazw topograficznych przewa¿aj¹ np. w nazewnictwie toni Jeziora Chrzypskiego, por. M. Kornaszewski: Nazewnictwo Jeziora

wiêkszych obszarach zw³aszcza wód stoj¹cych (jeziorach, przybrze¿nych akwe-nach morskich), rzadziej na rzekach, zwykle du¿ych.

Zbieranie i interpretacja nazw toni rybackich rzadko staje siê tematem od-dzielnych opracowañ jêzykoznawczych³. Jako podrozdzia³ wiêkszych publikacji nazwy toni rybackich wydzielane s¹ w Pomorskich monografiach toponoma-stycznych (PMT)⁴. Poœwiêcono im tak¿e kilka artyku³ów, por. bibliografiê poda-n¹ w artykule Marii Biolik (ods. 4) oraz ca³oœciowo w Bibliografii onomastyki polskiej⁵.

Autorzy, omawiaj¹c nazwy toni, wskazuj¹ na ich okazjonalnoœæ i zmiennoœæ w³aœciw¹ tak¿e l¹dowym nazwom terenowym. Czasami jeden obszar wodny mo¿e nosiæ kilka ró¿nych okreœleñ, z których zwykle pozostaje jedno, gdy inne ulegn¹ zapomnieniu. Przewa¿nie tonie rybackie rozlokowane s¹ wzd³u¿ linii brzegowej, gdy¿ nie tylko oznaczaj¹ miejsce po³owu, lecz czêsto tak¿e kierunek zaci¹gania sieci w kr¹g, by ryby – znalaz³szy siê w matni – zosta³y wyci¹gniête wraz z sieci¹ do ³ódki lub na brzeg.

Prezentowana tutaj charakterystyka nazw toni rybackich pochodzi z opraco-wania Nazwy wodne w dorzeczu Warty od Prosny po ujœcie do Odry (z wy³¹cze-niem dorzecza Noteci). Czêœæ II: Nazwy jezior⁶, gdzie wykorzystano materia³y historyczne z kartoteki S³ownika historyczno-geograficznego województwa po-znañskiego w œredniowieczu (w Poznaniu – g³ównie z XV–XVI w.) oraz nie-publikowane materia³y œp. profesora Marka Kornaszewskiego z jego pracy dok-torskiej o nazwach jezior w powiecie miêdzychodzkim (datowane zwykle na rok 1970). Nie s¹ to zatem materia³y kompletne, gdy¿ sam nie prowadzi³em tego typu badañ na terenie Wielkopolski. Mog¹ wiêc byæ stale uzupe³niane i

wzboga-Chrzypskiego. „Studia Polonistyczne” 1979 (VII), 1980, s. 33. Autor wyró¿nia jeszcze dla tego obszaru wodnego mniej liczne podtypy, jak nazwy eksploatacyjne, okolicznoœciowe i dzier¿awcze (s. 34).

3 Jednymi z pierwszych opracowañ tego typu by³y artyku³y P. Zwoliñskiego: Nazwy toni ry-backich na jeziorze Œniardwy. „Jêzyk Polski” 1954. T. XXXIV, s. 288; T. Buch: Nazwy toni rybac-kich jeziora Ga³adu. „Onomastica” 1967. T. XII, s. 109–123. Wczeœniej zapisywano je przy okazji opisu gwar s³owiñskich (F. Lorentz: Slowinzisches Wörterbuch. T. II. St. Petersburg 1912, s. 1458–

–1554.

4 Np. J. Treder: Toponimia powiatu wejherowskiego. PMT 14. Gdañsk 1997, s. 203–217. Inne opracowania wskazane s¹ w artykule M. Jacewicz: Wybrane nazwy toni rybackich Wielkich Jezior Mazurskich. [W:] Onomastyka regionalna. Olsztyn 2006, s. 107–113 oraz w artykule M. Biolik:

Nazwy toni rybackich i miejsc na jeziorach w pobli¿u Szczytna. „Prace Jêzykoznawcze UWM”

2010. T. XII, s. 21–37.

5 Bibliografia onomastyki polskiej. T. I do roku 1958 w³¹cznie. Red. W. Taszycki, M. Karaœ, A Turasiewicz. Kraków 1960; T. II od roku 1959 do roku 1970. Warszawa–Kraków 1972; T. III od roku 1971 do roku 1980 w³¹cznie. Red. K. Rymut. Wroc³aw 1983; T. IV, od roku 1981–1990 w³¹cznie. Red. R. Przybytek, K. Rymut. Kraków 1992; T. V od roku 1991 do roku 2000 w³¹cznie.

Kraków 2001.

6 J. Duma: Nazwy wodne w dorzeczu Warty od Prosny po ujœcie do Odry (z wy³¹czeniem dorzecza Noteci). Cz. II: Nazwy jezior (dalej: WJ). Wyd. DiG. Warszawa 2010.

89

K³omia i inne wielkopolskie nazwy jeziornych toni rybackich...

cane, poniewa¿ zbiór nazw toni jeziornych nie jest zbiorem zamkniêtym – mo¿e byæ tylko zbiorem mniej lub bardziej bogatym. Œredniowieczne zapisy historycz-ne pochodz¹ z dokumentów ekscerpowanych przez Stanis³awa Kozierowskiego i twórców kartoteki S³ownika, gdy¿ tonie rybackie, podobnie jak prawo po³owu na ich obszarze podlega³o dziedziczeniu i dlatego czasami trafia³y one do sta-rych zapisów testamentowych. Dziœ jeszcze w dialekcie kaszubskim toñå ozna-cza g³ównie ‘przestrzeñ wód, na której ktoœ ma prawo ³owiæ, obszar po³owów’

Sychta V 367.

I. Nazwy toni zwi¹zane z gatunkami od³awianych ryb lub z innymi zwierzêtami wodnymi

Barschzug 1. na Jez. Bia³okoskim na zach. od m. Bia³okosz: Barschzug 1970 WJ 17 – od niem. Barsch ‘okoñ’ i Zug ‘toñ, zaci¹g’; 2. na jez. Lubosz Wielki na zach. od m. Lubosz: Barschzug 1970 WJ 201 – jw.

Karp na jez. Luboszek na pd. w. od m. Lubosz: Karp 1970 – od karp ‘ryba’, tu ‘miejsce po³owu karpi’.

Karpie Do³y na jez. Luboszek na pd. w. od m. Lubosz: Karpie Do³y 1970 WJ 202 – od karp z suf. adi. *-je.

Karpie Górki na Jeziorze Kierskim na pd. od m. Kiekrz: Karpie Górki 2002 WJ 154 – od karp z suf. adi. *-je.

Ma³a Sandaczowa na jez. Kubek na pn. z. od m. Bucharzewo: Ma³a Sanda-czowa 1970 WJ 179 – od sandacz, suf. adi. -owa. Przymiotnik ma³a odró¿nia tê toñ od wystêpuj¹cej tam tak¿e toni Sandaczowa (zob.).

Na Aalfang na Jez. Bielskim na pd. w. od m. Bielsko: Na Aalfang 1970 WJ 21

– nazwa kierunkowa na miejsce po³owu wêgorzy (niem. Aal ‘wêgorz’ i Fang

‘po³ów, pu³apka, sid³a’).

Na Barschzug na Jez. Kuchennym na pd. z. od m. Prusim: Na Barschzug 1970 WJ 181– od niem. Barsch ‘okoñ’, zob. wy¿ej Barschzug.

Na Leszcza na Jez. Chrzypskie na pd. od m. Chrzypsko: Na Leszcza 2002 WJ 154 – od leszcz ‘gatunek ryby’ z koñc. G. sg. -a.

Okoniowa 1. na Jez. Chrzypskie na pd. od m. Chrzypsko: Okoniowa 1970 WJ 56 – od okoñ suf. adi. -owa; 2. na jez. Tuczno na pn. od m. Stare Gorzycko:

Okuniowa 1970 WJ 390 – jw. od gw. okuñ ‘okoñ’; 3. na Jez. Wilczyñskim na pd.

od m. Wilczyna: Okunyowa 1515–20 WJ 418 – jw.

Rakowa na Jez. Ma³e na zach. od m. Jeziory Ma³e: Rakowa thonya 1521–4 WJ 224 – od rak, suf. -owa.

Sandacze Jamy na Jeziorze Kierskim na pd. od m. Kiekrz: Sandacze Jamy 2002 WJ 154 – I cz. od sandacz z suf. adi. *-je.

Sandaczowa na jez. Kubek na pn. z. od m. Bucharzewo: Sandaczowa 1970 WJ 179 – od sandacz, suf. -owa, zob. te¿ Ma³a Sandaczowa.

Sumowa 1. na Jez. Chrzypskie na pd. od m. Chrzypsko: Sumowa 1970 WJ 57

– od sum, suf. adi. -owa; 2. na Jez. Kuchenne na pd. od m. Œródka: Sumowa 1970 WJ 180 – jw.

*¯ó³wia na Jez. Berzyñskim na pd. z. od m. Wolsztyn: Szoluia XV w. WJ 14

– od adi. ¿ó³wia : ¿ó³w.

Z zestawienia wynika, ¿e zwierzêta wodne niebêd¹ce rybami pojawiaj¹ siê w nazwach toni wyj¹tkowo (np. ¿ó³w, rak), czêœciej wystêpuj¹ nazwy ryb w for-mie polskiej i niefor-mieckiej (np. okoñ i niem. Barsch – po 3 razy; karp 3 razy, sandacz 3 razy). Rzadkie s¹ inne nazwy ryb: wêgorz (Aal), leszcz, sum. Brak tu pospolicie wystêpuj¹cej w jeziorach i rzekach p³otki, szczupaka i innych od³a-wianych gatunków ryb.

II. Nazwy toni zwi¹zane z narzêdziami po³owu

*Kugel na Jez. Jankowskim na pd.w. od m. Jankowo Dolne: Kwgyel 1496 WJ 130 – od niem. Kugel m.in. ‘okr¹g³y p³ywak do sieci’, mo¿e te¿ ‘okr¹g³a bojka rybacka’.

Na Skrzyniê na Jez. K³osowskim na pn. z. od m. Kobylarnia: Na Skrzyniê 1970 WJ 161 – tu zapewne od skrzynia ‘drewniana skrzynka z gêstymi prêtami zanurzona w wodzie i s³u¿¹ca do przechowywania z³owionych ¿ywych ryb’.

*Pó³krócice na Jez. Berzyñskim na pd. z. od m. Wolsztyn: polkroczicze 1493 WJ 14 – od jakiejœ nazwy sieci *pó³krócica : krótka – zapewne od jej d³ugoœci.

Sackabreisser na Jez. Bia³okoskim na zach. od m. Bia³okosz: Sackabreisser 1970 WJ 17 – od niem. Sack ‘rodzaj workowej sieci’ i abreißen ‘zerwaæ’ – czyli

‘miejsce zerwanej sieci’.

Skrzynka na Jez. Œwiêtym na pn. od m. Obra: Skrzinka 1525–7 WJ 377

– od skrzynka m. in. ‘skrzynia z otworami, w której przechowuje siê w wodzie

¿ywe ryby’.

*Z k³omiami na Jez. Bia³okoskim na zach. od m. Bia³okosz: Tonya nyewo-da dicta Sklomyali 1514–8 WJ 18 – od wyra¿enia przyimkowego *z k³omiami : k³omia ‘rodzaj sieci rybackiej’, ‘pleciony kosz, albo siatkowy worek, lub siatko-wa œcianka, przytwierdzona do jednej czy te¿ dwu rêkojeœci, wzglêdnie do ka-b³¹ka, albo wielok¹tnej ramy’ – wed³ug S³SE II 262 zapewne stara po¿yczka z gockiego hlamma ‘matnia, sid³o’. Raczej nale¿y jednak wyraz ³¹czyæ z cza-sownikiem *klom-i-ti ‘ko³ysaæ siê’ tak ESSJ X 65–6, por. iteratywne *klam-a-ti

‘ko³ysaæ siê, iœæ niepewnym, chwiejnym krokiem’, ‘k³amaæ’ – chyba pocz¹tko-wo *‘uchylaæ siê od prawdy’ ESSJ IX 182-3, suf. *-ja. Podobne formacje ze

91

K³omia i inne wielkopolskie nazwy jeziornych toni rybackich...

wzd³u¿eniem o (ã) : a wystêpuj¹ czêœciej, np. nositi : našati (pol. nosiæ : (wy)na-szaæ), prositi : prašati (pol. prosiæ : (za)praszaæ) itp. Rdzeñ *klom- zapewne etymologicznie powi¹zany by³ z *klon-⁷ *klon-i-ti ‘k³oniæ’ i *klan-ja-ti ‘k³a-niaæ’, por. BoryœSE 236–7. Podobnie V. Machek 258 szuka zwi¹zku miêdzy czeskim klomeò, klomen ‘cienka ga³¹zka’⁸ z bu³g. klon i konar⁹. Miêdzy par¹

*klom- : *klon- mog³o wystêpowaæ jakieœ dawne zró¿nicowanie semantyczne.

Pierwsza mog³a oznaczaæ *‘uchylanie siê na boki’, druga *‘uchylanie siê w przód i ty³’ – a wiêc w dó³ i do góry. (Inaczej Bañkowski I 714–5 wskazuj¹c na staropolskie znaczenie ‘szydziæ, drwiæ’).

Kontaminacjê tych rdzeni znaleŸæ mo¿na w nazwie miejscowoœci K³omnice

– w zapisach: Clomicze 1405, Klomnicze, K³omicze 1552, K³omnice 1827 i in.

NMP IV 527 : n. os. K³omica SSNO lub ap. stpol. k³omica ‘rodzaj sieci rybackiej’.

Nie mo¿na zupe³nie wykluczyæ nazwy osobowej lub przezwiska *Sk³omiala :

*K³omiala jako podstawy nazwy toni, choæ brakuje takich w S³owniku nazwisk wspó³czeœnie w Polsce u¿ywanych¹⁰. Nazwisko staropolskie *Skomiela wywodzi S³awomir Gala od skomiæ ‘skomle撹¹, ale wtedy nast¹pi³oby w nazwie toni niety-powe rozszerzenie nag³osowej grupy spó³g³osek sk- na sk³-. Jeœli podstaw¹ by³a nazwa osobowa, to koñcówkê -i nale¿y traktowaæ jako G. sg. tematów na -a/-ja.

Szczegó³owo kaszubskie k³<mka ‘mniejsza rêczna sieæ workowata napiêta na obrêcz z trzema patykami, osadzona na d³ugiej tyczce’ Sychta II 174 i s³owiñ-skie k³<mñd ‘rodzaj sieci’ omawiaj¹ autorzy SEK III 55–7, sprowadzaj¹c ps.

*klomú/*klonú do pie. rdzenia *kel- [: *kol-]¹² ‘chyliæ, sk³aniaæ’ [z sufiksami na stopniu zanikowym *-m-/-n-?], co jednak w¹tpliwe wobec braku pe³nog³osu lub wzd³u¿enia w cytowanych formach ukraiñskich (klimlja) i serbskich (klõnja ‘po-trzask na ptaki, rodzaj sieci’) SEK III 56. Raczej jest to ten sam pie. rdzeñ

*kl- na stopniu zanikowym wokalizmu z rozszerzeniami sufiksalnymi *-eH₃-m-/

/-eH₃-n- (zob. intonacja krótka opadaj¹ca w serbskim, pochodz¹ca z dawnego akutu oraz gr. êëþí ‘ga³¹Ÿ’ BER II 464).

W zapisie historycznym nast¹pi³a zapewne dysymilacja *z k³omiami > z k³o-miali. Móg³ to byæ te¿ œlad dawnego l epentetycznego, które w jêzyku polskim zachowa³o siê tylko szcz¹tkowo¹³ *klom-ja > *kloml’a, a wiêc *sú kloml’ami >

z k³omiali.

7 Por. bu³g. êëîí ‘du¿a boczna ga³¹Ÿ jakiegoœ drzewa’ BER II 464.

8 A wiêc z rozszerzeniem *kl-eH₃-men-.

9 Ten ostatni wyraz Boryœ 247 ³¹czy z *kúnú jak w knieja, co jednak ma³o prawdopodobne.

10 Por. S³ownik nazwisk wspó³czeœnie w Polsce u¿ywanych. Pod red. K. Rymuta. T. VIII. Kra-ków 1994 i T. V. Nie ma takich nazwisk w opracowaniu K. Rymuta: Nazwiska PolaKra-ków. T. I–II.

Kraków 1999–2001, choæ tu nazwiska K³omica i K³omnicki odsy³ane s¹ do ap. k³onica ‘dr¹¿ek w drabinie’ i n. m. K³omnice (T. I, s. 413).

11 S. Gala: Polskie nazwy osobowe z podstawowym -l-/-³- w czêœci sufiksalnej. £ódŸ 1992, s. 251.

12 Uzupe³nienia w nawiasach kwadratowych s¹ dodane przeze mnie.

13 Por. np. kropla < *krop-ja.

Podobnie jak wy¿ej z nazwami ryb, równie¿ okreœlenia sieci rybackich oraz sposoby po³owu ryb rzadko pojawiaj¹ siê w nazwach toni jeziornych wielkopol-skich jezior. Zdarzaj¹ siê tu jednak okreœlenia stare o nieprecyzyjnej etymologii.

Czasami trudno przes¹dziæ, czy tzw. *pó³krócica by³a rzeczywiœcie jak¹œ sieci¹ ryback¹ lub czy nazwa toni Rozbojna pochodzi od obfitoœci ³owionych ryb czy od nieprawnego ich ³owienia – rozboju (nie umieszczono). Podobnie n. toni Zgon : zgon ‘miejsce zganiania ryb i zaci¹gania pêtli sieci’, por. te¿ kasz. zg<n

‘ostatnie zapuszczenie sieci do g³êbi’ Sychta VI 228 nale¿y ju¿ raczej do sposo-bu ³owienia, a nie do stosowanych narzêdzi.

Wykaz skrótów

Bañkowski – A. Bañkowski: Etymologiczny s³ownik jêzyka polskiego. T. I–II. Warszawa 2000.

BER – Búlgarski etimologièen reènik. Red. V. I. Georgiev i in. T. I i n. Sofija 1071 i n.

BoryœSE – W. Boryœ: S³ownik etymologiczny jêzyka polskiego. Wyd. Literackie. Kraków 2005.

ESSJ – Etimologièeskij slovar’ slavjanskich jazykov. Red. O. N. Trubaèev. T. I i n. Mo-skwa 1974 i n.

Machek – V. Machek: Etymologický slovník jazyka èeského. Praha 1968.

NMP – Nazwy miejscowe Polski. Red. K. Rymut. T. 1 i n. Kraków 1996 i n.

SEK – W. Boryœ, H. Popowska-Taborska: S³ownik etymologiczny Kaszubszczyzny. T. III:

K–O. Warszawa 1999.

S³SE – F. S³awski: S³ownik etymologiczny jêzyka polskiego. T. I i n. Kraków 1952 i n.

SSNO – S³ownik staropolskich nazw osobowych. Red. W. Taszycki. T. I–VI. Wroc³aw 1965–1983. Suplement. Red. M. Malec, Wroc³aw 1984–1987.

Sychta – B. Sychta: S³ownik gwar kaszubskich. T. I–VII. Wroc³aw 1967–1976.

WJ – J. Duma: Nazwy wodne w dorzeczu Warty od Prosny po ujœcie do Odry (z wy³¹cze-niem dorzecza Noteci). Cz. II: Nazwy jezior. Wyd. DiG. Warszawa 2010.

Summary

The paper contains the description and test of etymology of some names of fishing depths in lakes in Wielkopolska particularly interesting: the archaic building of name is *Z k³omiami < *Sú klomjami : *klom-ja : pie. *kl- (: *kel-/*kol-) ‘to bow, to induce’ and suffixes pie. *-eH₃-m-/-eH₃ -n- + *-ja.

93

U¿ycie konstrukcji liczebnikowych w jêzyku polskim...

UWM PRACE JÊZYKOZNAWCZE ZESZYT XIII

2011 93–102

Lena Dymek Olsztyn

U¿ycie konstrukcji liczebnikowych w jêzyku polskim