(17811825)
The semantic and structural types of old surnames of the parish dwellers of Strzegowo in the north Mazovia from 1781 to 1825
The subject of the article refers to the surnames of the inhabitants of Strzegowo in Mazovia from 1781 to 1825.
S³owa kluczowe: Mazowsze, Strzegowo, onomastyka, antroponimia, nazwiska Key words: Mazovia, Strzegowo, onomastics, anthroponymy, surnames
Strzegowo, le¿¹ce nad Wkr¹, w bliskim s¹siedztwie M³awy, Glinojecka i Ciechanowa, jest jedn¹ z najstarszych miejscowoci na pó³nocnym Mazowszu (Panasiuk 2007, s. 9). Nazwa wsi zosta³a utworzona sufiksem dzier¿awczym -owo od nazwy osobowej *Strzeg : im. Strze¿ymir, Strze¿ys³aw; ap. strzec, strze-gê (K. Zierhoffer 1957, s. 349; Rospond 1984, s. 371).
Pierwsz¹ wzmiankê o przynale¿noci Strzegowa do kasztelanii p³ockiej mo¿na znaleæ w dokumencie ksiêcia Boles³awa III z 1349 r. (SG, s. 454). Na pocz¹tku XV w. w³acicielem wsi by³ sêdzia p³ocki Stanis³aw ze Strzegowa, za³o¿yciel kocio³a parafialnego (Jasiñski 1996, s. 266). W póniejszych latach miejscowoæ nale¿a³a do rodziny Mdzewskich oraz do Rociszewskich. W 1756 r.
ówczesny w³aciciel Strzegowa Andrzej Mdzewski wybudowa³ tutaj drewniany koció³. Nastêpnie w 1855 r. Karol Juliusz Rokicki odkupi³ dobra strzegowskie od Ludwiki z Mdzewskich Soko³owskiej. Od drugiej po³owy XIX w. miejsco-woæ nale¿a³a kolejno do Aleksandra Karpiñskiego, Gabriela Ossowskiego oraz Augusta Wilhelma Bonkego. Na prze³omie XIX i XX w., w wyniku wydzier¿a-wienia dóbr przez ostatniego z w³acicieli, maj¹tek podupad³ i zosta³ podzielony na kilkanacie czêci (Jasiñski 1996, s. 265).
Przedmiotem niniejszego artyku³u jest analiza semantyczno-strukturalna po-nad 400 nazwisk mieszkañców wspomnianej parafii. Badany materia³ onimiczny wyekscerpowa³am z ksi¹g chrztów, zalubin oraz zgonów ogólnego sumariusza parafii strzegowskiej, zawieraj¹cego nazwy osobowe z lat 17811825. Suma-riusz zosta³ sporz¹dzony w 1854 r., a zapisane w nim informacje s¹ kopiami strzegowskich akt metrykalnych. Do dzisiejszych czasów dokument zachowa³ siê w stanie bardzo dobrym. Obecnie sumariusz znajduje siê w m³awskim od-dziale Archiwum Pañstwowego Miasta Sto³ecznego Warszawy.
Przeprowadzona przeze mnie analiza objê³a zarówno nazwiska mê¿czyzn, jak i kobiet. Nazwiska mê¿czyzn sklasyfikowa³am, opieraj¹c siê na podziale Józefa Bubaka, zamieszczonym w pracy Proces kszta³towania siê polskiego na-zwiska mieszczañskiego i ch³opskiego (Bubak 1986, s. 3940). Podzia³ ten roz-szerzy³am o nazwiska tzw. modelowe (strukturalne) oraz nazwiska pochodzenia obcego.
Najwiêksz¹ grupê stanowi¹ nazwiska odmiejscowe, tworzone sufiksem -ski lub jego wariantami (169 form). Nazwiska zakoñczone przyrostkiem -ski s¹
z pochodzenia przymiotnikami od nazw miejscowych (Rymut 1991, s. 50).
Sufiks -ski wskazywa³ na zwi¹zek osoby nosz¹cej nazwisko z nazw¹ miejscow¹
sygnalizowa³ pochodzenie z tej miejscowoci, zamieszkiwanie w niej lub jej posiadanie (Rymut 1991, s. 50).
Siedemnacie nazwisk zosta³o utworzonych od nazw miejscowoci znajdu-j¹cych siê w najbli¿szej okolicy Strzegowa (w dzisiejszym powiecie m³awskim, wed³ug NMP w dawnym województwie ciechanowskim i olsztyñskim), np. Boñ-kowski (: n. m. Boñkowo NMP, gm. Radzanów, 20 km od M³awy, woj. ciecha-nowskie; por. tak¿e Boñki NMP, gm. P³oñsk, woj. ciechanowskie); Gi¿yñski (: n. m. Gi¿yn NMP, gm. Strzegowo-Osada, woj. ciechanowskie); Krzywkowski (: n. m. Krzywki NMP, gm. Szreñsk i Kuczbork-Osada, 15 km od ¯uromina, woj. ciechanowskie); Kuskowski (: n. m. Kuskowo NMP, gm. Strzegowo-Osada, woj. ciechanowskie); Mdzewski (: n. m. Mdzewo NMP, gm. Strzegowo-Osada, woj. ciechanowskie); Nidzgorski (: n. m. Nidzgora NMP, gm. Kuczbork-Osada, woj. ciechanowskie); Przychodzki (: n. m. Przychód SM, pow. m³awski); Ry-dzeñski z iN > eN (: n. m. Rydzyn SM, gm. Strzegowo, pow. m³awski); Szyd³ow-ski (: n. m. Szyd³owo SM, pow. m³awSzyd³ow-ski); Za³êSzyd³ow-ski (: n. m. Za³ê¿e SM, pow.
m³awski); Zgliczeñski z iN > eN (: n. m. Zgliczyn SM, pow. m³awski).
Wiele nazwisk jest motywowanych nazwami miejscowoci z by³ego woje-wództwa ciechanowskiego (27 form): np. Bieñkowski (: n. m. Bieñki NMP, woj.
ciechanowskie); Bojanowski (: n. m. Bojanowo NMP, woj. ciechanowskie, por.
tak¿e n. m. Bojany NMP, woj. ostro³êckie); Charzyñski (: n. m. Charzyny NMP, woj. ciechanowskie); Chyczewski (: n. m. Chyczewo NMP, woj. ciechanowskie);
Dzia³dowski (: n. m. Dzia³dowo NMP, woj. ciechanowskie); Dzieliñski (: n. m.
Dzielin NMP, woj. ciechanowskie); Humiêcki i Umiêcki z redukcj¹ nag³osowego
h-197
Typy semantyczno-strukturalne nazwisk dawnych mieszkañców...
(: n. m. Humiêcino NMP, woj. ciechanowskie); Ko³akowski (: n. m. Ko³aki NMP, woj. ciechanowskie); Koziebrodzki (: n. m. Koziebrody NMP, woj. ciechanow-skie); Kraszewski (: n. m. Kraszewo NMP, woj. ciechanowciechanow-skie); Purzycki (: n. m. Purzyce SM, pow. ciechanowski, daw. woj. ciechanowskie); Rutkowski (: n. m. Rutki SM, pow. ciechanowski, daw. woj. ciechanowskie); Rzeczkowski (: n. m. Rzeczki SM, pow. ciechanowski, daw. woj. ciechanowskie); Sieklucki (: n. m. Siekluki SM, pow. p³oñski, daw. woj. ciechanowskie); Siemi¹tkowski (: n. m. Siemi¹tkowo SM, pow. ¿uromiñski, daw. woj. ciechanowskie); lubow-ski (: n. m. lubowo SM, pow. ciechanowlubow-ski, daw. woj. ciechanowlubow-skie); Wierz-bowiecki (: n. m. Wierzbówiec SM, pow. p³oñski, daw. woj. ciechanowskie);
Wilewski (: n. m. Wilewo SM, pow. ¿uromiñski, daw. woj. ciechanowskie).
Podstawê 47 nazwisk stanowi¹ nazwy mazowieckich miejscowoci z by³ych s¹siednich województw w stosunku do województwa ciechanowskiego: p³ockie-go, warszawskiep³ockie-go, siedleckiep³ockie-go, ostro³êckiep³ockie-go, ³om¿yñskiep³ockie-go, np. Bartkowski (n. m. Bartki NMP, woj. ³om¿yñskie; n. m. Bartków NMP, woj. siedleckie);
B¹czkowski (: n. m. B¹czki NMP, woj. ³om¿.); Bia³oskurski (: n. m. Bia³oskóry NMP, woj. p³ockie); Bromirski z er(z) > ir (: n. m. Bromierz NMP, woj. p³ockie);
Cêdrowski (: n. m. Cendrowice NMP, woj. warszawskie); Cybulski (: n. m. Cybuli-ce NMP, woj. warszawskie; n. m. Cybulin, woj. p³ockie); Czachorowski (: n. m. nieist. Czachory NMP, woj. p³ockie; por. tak¿e n. m. Czachory NMP, woj. kaliskie); Czaplicki (: n. m. Czaplice NMP, woj. ostro³êckie); Daniszewski (: n. m. Daniszewo NMP, woj. p³ockie i woj. ostro³êckie); Dzwonkowski (: n. m. Dzwonek NMP, woj. ostro³êckie); Gadomski (: n. m. Gadomiec NMP, woj. ostro³êckie); Goc³awski (: n. m. Goc³aw NMP, woj. siedleckie lub obecnie Goc³aw NMP cz. Warszawy); Grajewski (: n. m. Grajewo NMP, woj. ³om¿yñ-skie); Gutowski (: n. m. Gutowo NMP, woj. p³ockie); Karwowski (: n. m. Karwo-wo NMP, Karwo-woj. ³om¿yñskie i Karwo-woj. p³ockie); Kêsicki (: n. m. Kêsice NMP, Karwo-woj.
p³ockie); Klimaszewski (: n. m. Klimasze NMP, woj. p³ockie); Malanowski (: n. m. Malanowo NMP, woj. p³ockie); Ma³owiedzki (: n. m. Ma³owidz NMP, woj. ostro³êckie); Mioduszewski (: n. m. Miodusy NMP, woj. p³ockie); Nakielski (: n. m. Nakie³ NMP, woj. ostro³êckie); Napiórkowski (: n. m. Napiórki NMP, woj. ostro³êckie); Ossowski (: n. m. Ossów SM, pow. warszawski; daw. woj.
warszawskie); Siemieñski (: n. m. Siemienie SM, pow. p³ocki, daw. woj. p³oc-kie); ledziewski (: n. m. ledzie SW, pow. zambrowski, daw. woj. ³om¿yñsp³oc-kie);
S³omkowski (: n. m. S³omków SM, pow. gostyniñski, daw. woj. p³ockie); Zga-gowski (: n. m. Zgagowo SM, pow. sierpecki, daw. woj. p³ockie).
Szesnacie nazwisk pochodzi od nazw miejscowoci, le¿¹cych w by³ych województwach znacznie oddalonych od Strzegowa, np. Bartlewski (: n. m. Bartel Wielki NMP, woj. gdañskie; Bartlewo NMP, woj. toruñskie); Hy¿ewski (: n. m. Chy¿e NMP, woj. zamojskie); Sieradzki (: n. m. Sieradz SM, woj. ³ódzkie); Skibicki (: n. m. Skibice, pow. w³oc³awski, woj. kujawsko-pomorskie i pow. zamojski,
woj. lubelskie); migielski (: n. m. migiel SM, pow. kociañski, woj. wielkopol-skie); Tucholski (: n. m. Tuchola SM, pow. tucholski, woj. kujawsko-pomorskie;
tak¿e pow. miêdzychodzki, woj. wielkopolskie).
W przypadku 62 nazwisk trudno jest wskazaæ region, z którego podchodzi motywuj¹ca nazwisko nazwa miejscowa dotyczy to nazw spotykanych na obszarze ca³ej Polski, równie¿ w bliskiej okolicy Strzegowa, np. Baranowski (n. m. Baranowo, Baranów Baranowice NMP); Borowski (: n. m. Borowo, Boro-we, Borów NMP); Brzozowski (: n. m. Brzozów, Brzozowo NMP); Chmielewski (: n. m. Chmielewo NMP); D¹browski (: n. m. D¹browa itp. NMP); D¹bkowski (: n. m. D¹bki itp. NMP); Drozdowski (: n. m. Drozdowo, Drozdów; Drozdy NMP); Grabowski (: n. m. Grabowo, Grabów NMP); Grzybowski (: n. m. Grzy-bowo, Grzybów NMP); Jaroszewski (: n. m. Jaroszew, Jaroszewice NMP); Ko-walski (: n. m. Kowala, Kowale NMP); Laskowski (: n. m. Laski, Laskowo NMP); Milewski (: n. m. Milewo NMP); Olszewski (: n. m. Olszewo SM);
Ostrowski (n. m. Ostrowo, Ostrów, Ostrowy SM); Piotrowski (: n. m. Piotrów, Piotrowo SM); Soko³owski (: n. m. typu Soko³ów, Soko³owo SM); Szymanowski (: n. m. Szymanów, Szymanowo SM); Tomaszewski (: n. m. Tomaszew, Tomaszo-wo, Tomaszów SM); Winiewski (: n. m. typu Winiew, Winiewo SM); Wojcie-chowski (n. m. typu Wojciechów, Wojciechowo, Wojciechowice SM); Zakrzewski (n. m. typu Zakrzewo, Zakrzew SM).
Dwa nazwiska powsta³y przy u¿yciu derywacji paradygmatycznej: Nicki (: n. m. Nick NMP, woj. ciechanowskie); Uniecki (: n. m. Unieck SM, pow.
p³oñski, daw. woj. ciechanowskie). Miejscowoci, których nazwy stanowi¹ pod-stawy s³owotwórcze, le¿¹ w bliskim s¹siedztwie Strzegowa.
Obok nazwisk odmiejscowych liczn¹ grupê stanowi¹ nazwiska modelowe, utworzone sufiksem -ski od podstaw innych ni¿ nazwy miejscowe, najczêciej od apelatywów i imion.
Przyrostek -ski pe³ni tutaj funkcjê wtórn¹ i s³u¿y jedynie nadaniu formom przezwiskowym, imiennym oraz etnicznym struktury nazwiska (Rymut 1991, s. 52). W analizowanym materiale wyst¹pi³o 79 antroponimów tego typu. Naj-wiêcej z nich (54) jest motywowanych przez apelatywa nale¿¹ce do ró¿nych klas znaczeniowych, np. Bobecki (: n. os. *Bobek1 SHE : ap. bobek); Bramowski (: n. os.
*Brama SHE : ap. brama); Czekaliñski (: n. os. *Czeka³ Gala : ap. czekaæ);
Domkowski (: n. os. *Domek SHE : ap. domek)2; Drygowski (: n. os. *Dryg SHE : ap. drygaæ trz¹æ siê SHE); Dryjacki (: n. os. *Dryja SHE : ap. dryja trzy
1 Nazwa osobowa z * oznacza, ¿e podstawa motywacyjna nie zosta³a odnotowana w analizo-wanym materiale. Zaczerpniêto je z pracy S. Gali: Polskie nazwy osobowe z podstawowym -l-/-³-w czêci sufiksalnej. £ód 1992 oraz pracy K. Rymuta: Naz-l-/-³-wiska Polakó-l-/-³-w. S³o-l-/-³-wnik historyczno--etymologiczny. T. I. Kraków 1999; T. II. Kraków 2001.
2 Mo¿liwe, ¿e nazwisko powsta³o od hipok. Dom(e)k SEM1 (: im. z³o¿. na Dom- typu Domo-s³aw).
199
Typy semantyczno-strukturalne nazwisk dawnych mieszkañców...
oczka na kostce do grania SW, tak¿e figura trójk¹tna, trójk¹t SW); Dudzieñski (: n. os. *Duda SHE : ap. duda); Fija³kowski (: n. os. *Fija³ek SHE : ap. fija³ek);
Fitkowski (: n. os. *Fita SHE : ap. fita narzêdzie do mierzenia rednicy drzew stoj¹cych SW); Folwarski (: n. os. Folwark); Godliñski (: n. os. *God³o SHE : ap. god³o); Graleñski (: n. os. *Grala Gala : ap. graæ); Grudzieñski (: n. os.
*Gruda SHE : ap. gruda lub n. os. *Grudzieñ SHE : ap. grudzieñ); K³osieñski (: n. os. *K³os SHE : ap. k³os); Kupniewski (: n. os. *Kupny SHE : ap. kupny);
Lawendowski i Lewandowski (: n. os. *Lawenda SHE : ap. lawenda Skow);
£apieñski (: n. os. £apa); Molski (: n. os. *Mol SHE : ap. mol); Pestkowski (: n. os. *Pestka SHE : ap. pestka); Szafrañski (: n. os. *Szafran SHE : ap.
szafran); Szaracki (: n. os. *Szarak SHE : ap. szarak); Wiernicki (: n. os. *Wier-ny SHE : ap. wier*Wier-ny)3; Zadrzeñski (: n. os. *Zadra SHE : ap. zadra).
Osiemnacie nazwisk strukturalnych zosta³o utworzonych od imion. Najwiê-cej pochodzi od imion chrzecijañskich (15 nazwisk). Nazwiska tworzono od imion metrykalnych (7 form), np. Adamski (: im. Adam ICh); Cyprieñski z aN > eN (:
im. Cyprian ICh); Miko³ajski (: im. Miko³aj ICh); lub form hipokorystycznych (8), np. Aniszewski (: hipok. Hanisz ICh : im. Jan); Fronkowski z aN > oN (: hipok.
Franek ICh : im. Franciszek); Jachowski (: hipok. Jach ICh : im. Jan); Mikulski (: hipok.
Miku³a ICh : im. Miko³aj). 3 nazwiska utworzono od imion staropolskich, np.
Ciecha³owski (: im. Ciech SHE); Gocicki (: im. Gocik SNO : im. z³o¿. na Goci-typu Gocimir); Jarczeñski (: hipok. Jarek SNO : im. z³o¿. na Jar- Goci-typu Jaromir).
Sporadycznie nazwiska strukturalne tworzono od nazw zawodów lub spra-wowanych funkcji (6 form), np. Ko³odziejski (: n. os. Ko³odziej); Kopacki (: n. os. Kopacz); Kumierski z hiperpoprawnym m zamiast ñ (: n. os. *Kunierz SHE : ap. kunierz); Molendowski (: n. os. *Molenda SHE : ap. ³ac. molendina-tor m³ynarz SHE); lusarski (: n. os. *lusarz SHE : ap. lusarz); W³odarski (: n. os. *W³odarz SHE : ap. w³odarz).
Jedno nazwisko zosta³o utworzone zapewne od nazwy etnicznej: Ormiñski (: n. et. Ormianin).
Drug¹ grupê pod wzglêdem czêstoci wystêpowania stanowi¹ nazwiska za-le¿nociowe (105). W analizowanym materiale nazwiska tego typu utworzono sufiksami -owicz/ewicz, oraz nowszymi -ak, -ik, -ek, a tak¿e sufiksem -ów.
Najwiêcej patronimicznych nazwisk utworzono charakterystycznym dla te-renu Mazowsza sufiksem -ak 43 formy (Zarêba 1983, s. 532533). Czêsto nazwiska tego typu tworzono od imion metrykalnych (25 nazwisk), np. Aleksan-drzak (: im. Aleksander ICh); Ignacak (: Ignacy ICh); Jêdrzejak (: im. Jêdrzej ICh); Maciejak (: im. Maciej ICh); Michalak (: im. Micha³ ICh); Sylwestrzak (: im. Sylwester ICh); Urbaniak (: im. Urban ICh) oraz hipokorystycznych form imion, np. Antczak (: hipok. Antek ICh : im. Antoni); Bartczak (: hipok. Bartek
3 Nazwisko mo¿e byæ motywowane im. Wiernierz (Werner) ICh.
ICh : im. Bart³omiej); Fabijañczak (: im. Fabianek ICh : im. Fabian); Jêdrzej-czak (: hipok. Jêdrzejek ICh: im. Jêdrzej); MichalJêdrzej-czak (: hipok. Micha³ek ICh:
im. Micha³); Tomczak (: hipok. Tomek ICh : im. Tomasz); Wojtczak (: hipok.
Wojtek : im. Wojciech).
Mniej liczn¹ podgrupê stanowi¹ derywaty motywowane przez nazwy oso-bowe typu przezwiskowego (10 form), np. Kie³biak (: n. os. Kie³b); £apiak (: n. os. £apa).
Stosunkowo rzadko nazwiska patronimiczne powstawa³y od nazw zawodo-wych (6 nazwisk), np. Cieszlak z hiperpoprawnym sz (: n. os. *Ciela SHE : ap.
ciela); Krawczak (: n. os. Krawiec); So³tysiak (: n. os. *So³tys SHE : ap. so³tys);
Szewcak z mazurzeniem (: n. os. *Szewc SHE : ap. szewc); Zduniak (: n. os. *Zdun SHE : ap. zdun).
Dwadziecia osiem nazwisk zale¿nociowych zosta³o utworzonych sufiksem -owicz/-ewicz. Najwiêcej nazwisk w tej podgrupie powsta³o od form imiennych (14 nazw), np. Aleksandrowicz (: im. Aleksander ICh), Antoniewicz (: im. Antoni ICh); Aramowicz (: im. Aram ICh); Augustynowicz (: im. Augustyn ICh); Dalkie-wicz (: hipok. Dalek SNO : im. z³o¿. na Dal- typu Dalebor); JarkieDalkie-wicz (: hipok.
Jarek SNO : im. z³o¿. na Jar- typu Jaromir); £ukasiewicz (: im. £ukasz ICh);
Niszkiewicz (: hipok. Niszek ICh : im. Miko³aj); Szymonkiewicz (: hipok. Szymo-nek ICh : im. Szymon); Walkiewicz (: hipok. Walek ICh : im. Walenty).
Dwana-cie form powsta³o wskutek dodania sufiksu do nazwy osobowej ojca motywo-wanej przez apelatyw, np. Azertowicz z pominiêciem nag³osowego h- i ar > er (: n. os. *Hazart : ap. hazart przypadek, traf, los, tak¿e niebezpieczeñstwo
SW); Gryszpanowicz (: n. os. *Gryszpan SHE : ap. gryszpan bukszpan); Ko-zio³kowicz (: n. os. Kozio³ek); Laskowicz (: n. os. *Lasek SHE : ap. lasek);
Sliwowicz z : s (: n. os. *liwa SHE : ap. liwa); Szlubowicz z hiperpoprawnym sz (: n. os. *luba SHE : ap. lub). Tylko dwa nazwiska zosta³y utworzone od nazw etnicznych (lub znaczeñ przenonych tych nazw): Kozakiewicz (: n. e. Kozak
mieszkaniec Ukrainy); Turkiewicz (: n. e. Turek).
Czternacie nazwisk zale¿nociowych utworzono sufiksem -ów: od imion (6 nazw), np. Adamów (: im. Adam ICh); Ignaców (: im. Ignacy ICh); Jakobów (: im. Jakub ICh); Marcinów (: im. Marcin ICh); od nazw zawodowych (5 form), np. Bednarzów (: n. os. Bednarz); Cieszlaków z hiperpoprawnym sz (: n. os. Ciesz-lak); Owczarzów (: n. os. Owczarz); Stolarzów (: n. os. *Stolarz SHE : ap. stolarz);
Strycharzów (: n. os. Strycharz); od przezwisk motywowanych przez apelatywa (3 nazwy), np. Folwarków (: n. os. Folwark), Miedzów (: n. os. Miedza).
Równie¿ przy u¿yciu sufiksu -ik/(cz)yk powsta³o 14 form. Nazwiska takie tworzone by³y od przezwisk, np. Folwarczyk (: n. os. Folwark); Kie³bik (: n. os. Kie³b); Wernik (: n. os. *Wierny SHE : ap. wierny)4; nazw zawodów,
4 Ibidem.