Moralność w wymiarze społecznym odnosi się między innymi do takich zagadnień jak wartości, normy i oceny moralne. Wymiary te stanowią jednocześnie trzon życia moralnego każdego społeczeństwa. Ich szczegółowa analiza na poziomie empirycznym, w sferze deklaratywnej oraz behawioralnej pozwala rozpoznać ogólne nastawienie, wiodącą motywację zachowań jednostek, jakąś orientację danego społeczeństwa, zbiorowości lub grupy. Zadanie polegające na wyodrębnieniu oraz analizie najważniejszych zasad, ogólnych norm, jakie oddziałują na społeczeństwo jest szczególnie istotne z uwagi na model społeczeństwa pluralistycznego, jaki został przyjęty w ponowoczesnym ładzie społecznym i jest skutecznie realizowany. W społeczeństwie pluralistycznym, którego istotą jest wielość opcji aksjologicznych, równoważność idei i światopoglądów dochodzi do demontażu odgórnie narzucanego ładu moralnego, którego gwarantem są wielkie instytucje społeczne, religijne czy państwowe. Konsekwencją tego stanu rzeczy jest zanik jasnych kryteriów dotyczących dobra i zła oraz przeorientowanie się społeczeństwa na wartości konkurencyjne lub alternatywne.
Naczelne zasady, jakimi ludzie kierują się w życiu codziennym ujawniają się zwłaszcza w przypadku rozwiązywania dylematów o charakterze moralnym lub gdy zachodzi potrzeba skonfrontowania się z działaniem wymagającym ponadstandardowego wysiłku moralnego, np. osobistą gotowością niesienia bezinteresownej pomocy. Racje, jakie przesądzają o wyborze konkretnego działania mogą organizować całokształt życia moralnego człowieka i określić je można mianem orientacji moralnych lub typów moralności.
Po zarysowaniu kontekstu teoretycznego kolejnym etapem niniejszego opracowania będzie analiza zebranych danych ilościowych. W tej części przedstawione zostaną wyniki badań własnych przeprowadzonych wśród dorosłych Polaków, będących w związkach formalnych lub nieformalnych, jakie odnoszą się do orientacji moralnych oraz ich typologii. Zaprezentowane zostaną tutaj najważniejsze koncepcje opisujące typy orientacji moralnych w socjologii oraz ich obserwowalne reprezentacje w polskim społeczeństwie w świetle zebranych danych. Ponadto, analizie poddane zostaną zmienne społeczno-demograficzne oraz kulturowe współwystępujące z przynależnością do określonych typów orientacji moralnych. Analiza rezultatów przeprowadzonych badań na tym etapie pozwoli udzielić odpowiedzi na postawione wcześniej pytania: jakie typy moralności są obserwowalne w polskim społeczeństwie oraz w jakim stopniu wybrane zmienne demograficzne, społeczne i kulturowe współwystępują z reprezentowaniem poszczególnych typów moralności. W dalszej perspektywie pozwoli to określić kierunek, w
jakim zmierzają wybory aksjologiczne Polaków oraz które orientacje aksjologiczne obecnie przeważają w polskim społeczeństwie.
4. 1 Typy moralności Polaków
W socjologii pod pojęciem orientacji moralnych zwykle rozumie się uogólnione, zorganizowane zasady odnoszące się do sądów o charakterze egzystencjalnym, które wpływają na ludzkie zachowania i pozwalają podejmować decyzje o charakterze moralnym372. Orientacje lub typy moralności określa się niekiedy mianem „pionów”, standardów, które uzasadniają słuszność przyjętych norm, nakazów oraz aksjologii, jaka się z nimi wiąże373. W warunkach pluralizmu społeczno-kulturowego można przyjąć założenie o funkcjonowaniu w rzeczywistości społecznej więcej niż jednej orientacji moralnej. Konsekwencją tego założenia jest konieczność poszukiwania konkretnych typów orientacji moralnych, swoistej typologii. Podstawą do wyłaniania owej typologii jest, jak to określił Krzysztof Kiciński, „analiza procesu uzasadniania przez ludzi norm, wartości, przekonań, wypowiadanych sądów, ocen itp., które uważają oni za słuszne”374. Istota konstruowania określonej orientacji wyraża się poszukiwaniem odpowiedzi na pytanie, dlaczego jakieś postępowanie należy potępiać lub ganić375.
Na gruncie socjologii funkcjonuje kilka znanych typologii moralności. Maria Ossowska w jednym ze swoim opracowań wyłoniła dwa piony podstawowe w ramach pojęcia moralności. Pierwszy z nich opiera się na zgeneralizowanej zasadzie minimalizowania cierpienia w relacjach społecznych i międzyludzkich. Motywami przyjmowania tego typu racji według Ossowskiej są życzliwość, ofiarność, współczucie, unikanie wyrządzania komuś krzywdy czy sprawiania przykrości. W tej perspektywie za godną potępienia uznaje się niewrażliwość czy obojętność na los drugiego człowieka. Orientację tę można określić mianem orientacji prospołecznej. Drugim wyróżnionym przez Ossowską pionem moralności jest orientacja zakładająca szacunek do siebie i do drugiego człowieka ze względu na niego samego. Wartością centralną tej orientacji jest ludzka godność, która sprzeciwia się wykorzystywaniu drugiego do własnych celów, wszelkim formom manipulacji, przymusu wbrew własnej woli, poniżania. Ponadto, stoi ona na straży
372 Maria Misztal, Problematyka wartości w socjologii, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1980, s. 156; Clyde Kluckhohn, Value and Value-Orientations in the Theory of Action: An Exploration in Definition and
Classification, w: Talcott Parsons, Edward A. Shills (red.), Toward a General Theory of Action, Harper Torchbooks,
The Academy Library, Harper & Row, Publishers, New York 1962, s. 409-411.
373 Krzysztof Kiciński, Orientacje moralne, w: Janusz Mariański (red.), Leksykon socjologii moralności.
Podstawy-teorie-badania-perspektywy, Zakład Wydawniczy NOMOS, Kraków 2015, s. 516.
374 Krzysztof Kiciński, Orientacje moralne. Próba typologii, Instytut Stosowanych Nauk Społecznych UW, Warszawa 1998, s. 20.
szacunku dla człowieka i przysługujących mu praw. Ten pion moralności można określić mianem orientacji godnościowej376.
Nieco inną kategoryzację zaproponowała Aleksandra Jasińska-Kania. Przemiany wartości, jakie dokonują się w rozwiniętych społeczeństwach europejskich Jasińska-Kania interpretuje w świetle społecznej modernizacji. Efektem tego procesu są przemiany w sferze moralności, które przyjmują postać ścieżki wiodącej od absolutyzmu, rygoryzmu moralnego w kierunku narastającego relatywizmu zasad moralnych, większej indywidualizacji, permisywizmu oraz większej obrony prawa jednostki do samostanowienia. Proces ten można obserwować w trzech wymiarach życia moralnego jednostki w przestrzeni społecznej: w sferze moralności osobistej, społecznej i obywatelskiej. Pierwszy wymiar dotyczy głównie sfery prywatnej jednostki. Chodzi tu zwłaszcza o oceny na temat ludzkiej seksualności oraz poglądy wobec najważniejszych, niekiedy kontrowersyjnych kwestii moralnych, tj. niewierność małżeńska, rozwody, związki jednopłciowe, aborcja, eutanazja, promiskuityzm. Moralność prospołeczna reguluje normy społecznego współżycia w przestrzeni publicznej i pozwala określić poziom aprobaty lub dezaprobaty wobec przypadków naruszenia najważniejszych z nich, np. stwarzania zagrożenia poprzez prowadzenie pojazdu pod wpływem alkoholu, przekraczania prędkości, zażywania narkotyków miękkich (marihuana), palenia i zaniedbania porządku w miejscach publicznych. Ostatni wymiar – moralność obywatelska obejmuje zachowania naruszające normy postępowania wobec państwa, jego najważniejszych instytucji odpowiedzialnych za podtrzymanie porządku, np. przyjmowanie korzyści majątkowych, unikanie płacenia podatku, bezpodstawne wyłudzanie świadczeń, itd.377.
Zbliżoną typologię zaproponował Krzysztof Kiciński, który wyróżnił moralność prywatną, zawodową oraz publiczną. Moralność prywatna obejmuje standardy moralne nie tylko treściowo odwołujące się do sfery prywatnej stosunków międzyludzkich, ale także posiadające walor uniwersalności, tzn., że obowiązują one wszystkich ludzi i dlatego przyjmują postać zasad ogólnych. W moralności zawodowej chodzi o standardy obowiązujące jedynie przedstawicieli określonych zawodów. Centralną wartością w moralności publicznej jest dobro publiczne, do obrony którego wezwani są wszyscy obywatele oraz ludzie pełniący określone role w służbie państwu i społeczeństwu378.
Krzysztof Kiciński jest autorem również innej typologii orientacji moralnych, którą można uznać za podstawową, jeśli chodzi o badanie świadomości moralnej polskiego
376 Maria Ossowska, Dwa piony w moralności, „Polska”, Nr 3 (1970), s. 17.
377 Aleksandra Jasińska-Kania, Przekształcenia moralności w Polsce i w Europie, w: Mirosława Marody (red.),
Wymiary życia społecznego. Polska na przełomie XX i XXI wieku, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa
2007, s. 422-423.
378 Krzysztof Kiciński, Moralność prywatna a moralność publiczna, w: Andrzej Kojder (red.), Jedna Polska?
społeczeństwa. W typologii tej nie chodzi o klasyfikację ze względu na przedmiot lub podmiot, co raczej typ uzasadnień i argumentów warunkujących charakter podejmowanych działań. W podejściu tym wyróżnia się orientację prospołeczną, godnościową, wzajemnościową oraz tabuistyczną379. Orientacja prospołeczna opiera się na zasadzie „szanuj innych, licz się z ich dobrem” i w niej skupiają się normy zachęcające do podejmowania zachowań altruistycznych, rezygnacji z własnego dobra na rzecz innych, zwłaszcza znajdujących się w trudniejszej sytuacji. W sytuacji konfliktu pomiędzy interesem osobistym a interesem innych ludzi osoby reprezentujące typ moralności prospołecznej skłonne są do rezygnacji z działania obliczonego na własną korzyść. Wartością centralną tej orientacji jest dobro innych, nie tylko konkretnych ludzi, ale ogólnie wszystkich potrzebujących. Przekroczenie tej normy skutkuje zwykle wyrządzeniem krzywdy czy sprawieniem przykrości tym, którzy mogliby zyskać na postawie prospołecznej osoby podejmującej działanie380.
Wartością nadrzędną orientacji godnościowej jest zasada „szanuj siebie jako wartość i unikaj czynów uwłaczających godności”. W świetle tej orientacji za naganny uznaje się brak tzw. „kręgosłupa moralnego”, „moralnego kompasu”, wypieranie się własnych przekonań, koniunkturalizm, poszukiwanie korzyści kosztem rezygnacji z własnych zasad, narażanie się na poniżenie. Osią orientacji godnościowej jest odwaga cywilna, honor, wierność samemu sobie, autentyzm i odporność na wpływ otoczenia, szacunek względem tych, którzy potrafią bronić własnej godności. Szkodę w perspektywie godnościowej ponosi osoba, podejmująca się działania, które ją poniża381.
Innym uzasadnieniem sądów i ocen moralnych jest idea nakazująca poszanowanie stanu równowagi dóbr własnych i cudzych. Na straży tej normy stoi zasada wzajemności wynikająca z podstawowych reguł współżycia społecznego i funkcjonowania zwłaszcza w mniejszych zbiorowościach. Zasada wzajemności wynika ze społecznej natury człowieka i jego zdolności do budowania więzi międzyludzkich. Zdolność ta stanowi swoisty socjologiczny mechanizm obronny nakazujący członkom społeczności utrzymywanie dobrych stosunków gwarantujących istnienie ładu społecznego na wypadek trudnych do przewidzenia sytuacji kryzysowych i konieczności skorzystania z pomocy drugiego człowieka. Zasada wzajemności nakazuje postępować w ramach skrajnych biegunów tej orientacji: nie dawać nic za darmo oraz odpłacać dobrem za dobro. Uzasadnienie oparte na takich przesłankach można nazwać orientacją
379 Krzysztof Kiciński, Orientacje moralne. Próba typologii, Instytut Stosowanych Nauk Społecznych UW, Warszawa 1998, s. 22-25.
380 Krzysztof Kiciński, Społeczne determinanty orientacji moralnych, „Etyka”, Nr 20 (1983), s. 97.
381 Krzysztof Kiciński, Orientacje moralne, w: Janusz Mariański (red.), Leksykon socjologii moralności.
Podstawy-teorie-badania-perspektywy, Zakład Wydawniczy NOMOS, Kraków 2015, s. 516; Krzysztof Kiciński, Orientacje moralne. Próba typologii, Instytut Stosowanych Nauk Społecznych UW, Warszawa 1998, s. 23.
wzajemnościową i jest ona oparta na przekonaniu, że pomoc lub dobre postępowanie zawsze zostają odwzajemnione382.
Ostatnim wyróżnionym przez Krzysztofa Kicińskiego typem orientacji jest orientacja tabuistyczna. Obejmuje ona swym zakresem nie tyle uzasadnienia odwołujące się do jakiejś konkretnej idei, wartości bądź normy, lecz swoistego rodzaju oczywistości o charakterze kulturowym. W tej perspektywie pewne zachowania i postępowanie mogę być potępione, ponieważ stanowią naruszenie niekwestionowanego ładu i porządku, kulturowego tabu, oczywistego przekonania, że w pewien sposób postępować nie wolno. Przekonanie to, samo w sobie stanowi źródło i podstawę dla tej orientacji383.
W celu zarysowania całościowego obrazu typologii moralności należałoby wspomnieć o jeszcze jednym, istotnym segmencie. Niektóre zachowania czy postawy mogą być ukierunkowane na interes własny, dobro indywidualne, korzyść z pominięciem lub wręcz ze szkodą dla dobra wspólnego czy społecznego interesu. Postawy, jakie ujawniają się pod wpływem poszukiwania tylko i wyłącznie osobistej, jednostkowej korzyści można ująć w ramy orientacji egoistycznej, która lokuje się na przeciwnym biegunie postaw prospołecznych. Maria Ossowska precyzuje, na czym polegają zachowania umotywowane egoistycznie: „człowiek postępuje egoistycznie wtedy, gdy w wypadku konfliktu dóbr własnych i cudzych, z którego zdaje sobie sprawę, wybiera własne, z tym zastrzeżeniem, że ten konflikt ma zachodzić w stosunku do kogoś, kogo traktuje jako osobę i kto nie jest z nim związany ani stosunkiem gry, ani wrogiej walki”384.
Zdaniem Janusza Mariańskiego nastawienie egoistyczne charakteryzuje koncentracja na samym sobie (sferze indywidualno-osobistej i wewnętrzno-doznaniowej), przedkładanie dobra indywidualnego, obojętność na interesy innych, niewrażliwość na sprawy społeczne385. Istnieje, co prawda pewien zakres dopuszczalnej troski o dobro własne, o ile dobro wspólne, interes innych ludzi pozostaje nienaruszony386. O egoizmie w czystej postaci można mówić wtedy, „gdy jednostka potrafi dostrzec i zrozumieć dobro innych ludzi, ale świadomie rezygnuje z takiego postępowania na rzecz postępowania mającego na uwadze dobro własne”387.
382 Krzysztof Kiciński, Społeczne determinanty orientacji moralnych, „Etyka”, Nr 20 (1983), s. 99-100; Krzysztof Kiciński, Orientacje moralne. Próba typologii, Instytut Stosowanych Nauk Społecznych UW, Warszawa 1998, s. 24.
383 Tamże, s. 25, 517.
384 Maria Ossowska, Motywy postępowania. Z zagadnień psychologii moralności, Wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa 2002, s. 140.
385 Janusz Mariański, Przemiany moralności polskich maturzystów w latach 1994-2009. Studium socjologiczne, Wydawnictwo KUL, Lublin 2011, s. 296.
386 Tamże, s. 292.
387 Janusz Mariański, Moralność w procesie przemian. Szkice socjologiczne, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1990, s. 157.
W celu wyłonienia wyżej przedstawionych orientacji moralnych wśród badanych respondentów przyjęto na etapie operacjonalizacji zestaw wskaźników empirycznych opisujących poszczególne typy moralności. Na część kwestionariusza obejmującego eksplorację typów moralności składało się łącznie osiem pytań, zawierających 25 itemów. Jedno pytanie zawierające siedem itemów dotyczyło częstotliwości zachowań o charakterze prospołecznym, takich jak udzielanie bezinteresownej pomocy, ogólna kultura wspierania potrzebujących za pomocą datków finansowych bądź żywnościowych, ogólna wrażliwość i solidarność wobec innych. Respondenci udzielali odpowiedzi korzystając z pięciostopniowej skali388. Dodatkowo, w kwestionariuszu uwzględniono podobne pytanie składające się z dziesięciu itemów odnoszących się do pozostałych orientacji moralnych. Stwierdzenia dotyczyły aprobaty dla wybranych motywów zachowań o charakterze godnościowym, wzajemnościowym lub utylitarno-pragmatycznym. W tym przypadku badani również udzielali odpowiedzi korzystając z pięciostopniowej skali 389.
Inne ważne pytanie dotyczące orientacji moralnych obejmowało zestaw trzech par przeciwstawnych stwierdzeń, które odnosiły się do takich tematów jak: rozumienie wolności w sensie subiektywnym i obiektywnym; postawy „do ludzi” i „przeciw ludziom” odzwierciedlające przejście w kierunku większego indywidualizmu oraz stosunek wobec zgeneralizowanego braku zaufania i normy uogólnionej wzajemności w relacjach interpersonalnych. Ankietowani udzielali odpowiedzi wybierając jedno ze stwierdzeń w każdej z trzech par, które najlepiej odzwierciedlało ich stosunek wobec danego zagadnienia.
Kwestionariusz zawierał pięć dodatkowych pytań zamkniętych odnoszących się do podstawowych orientacji moralnych, których uwzględnienie miało na celu pogłębienie rozumienia poszczególnych typów moralności oraz potwierdzenie przyjętej metodologii wyłaniania poszczególnych orientacji. Kafeterie odpowiedzi, z jakich mogli korzystać respondenci na ogół zawierały warianty skrajne opisywanych postaw oraz opcję pośrednią, kompromisową. Dodatkowo, w kafeteriach uwzględniono możliwość wybrania opcji „trudno powiedzieć” lub „nie umiem powiedzieć”. Za jeden z ważniejszych wskaźników orientacji prospołecznej uznano gotowość udzielania pomocy innym. Respondenci mogli określić swój stosunek w zależności od orientacji najbardziej odpowiadającej ich opinii: „dobrze jest, gdy każdy liczy tylko na siebie, ponieważ nie ma konieczności pomagania mu” (orientacja egoistyczna); „dobrze jest pomagać innym, bo można wtedy liczyć na pomoc z ich strony”
388 1 – Nie, nie zdarzało się; 2 – Zdarzyło się, raz czy dwa; 3 – Zdarzyło się, ale rzadko; 4 – Tak, stosunkowo często; 5 – Tak, bardzo często
389 1 – Zdecydowanie nie zgadzam się; 2 – Raczej nie zgadzam się; 3 – Trudno powiedzieć; 4 – Raczej zgadzam się; 5 – Zdecydowanie zgadzam się
(orientacja wzajemnościowa); „dobrze jest pomagać innym, nawet wtedy, gdy samemu nic się z tego nie ma” (orientacja prospołeczna).
Gotowość niesienia pomocy może być umotywowana oczekiwaniem na rewanż, co charakteryzuje typ moralności wzajemnościowej. Pytanie dotyczące tej orientacji umożliwiało respondentom udzielenie odpowiedzi w ramach dostępnych alternatyw: nie należy pomagać tym, którzy nigdy nie starają się odwdzięczyć (orientacja wzajemnościowa); niewdzięczność należy potępiać, ale trudno pomagać tylko tym, którzy się odwdzięczają (opcja kompromisowa); pomagając innym, nie powinno się w ogóle brać pod uwagę, czy ktoś się odwdzięczy czy nie (orientacja prospołeczna, bezinteresowna). Ponadto, pomiar nasilenia orientacji wzajemnościowej zrealizowano za pomocą wskaźnika reakcji respondenta na hipotetyczny gest otrzymania od kogoś pomocy. Alternatywy zawarte w tym pytaniu umożliwiały pomiar nasilenia postawy wzajemnościowej: w największym stopniu – „koniecznie szukam sposobu, żeby się w jakiś sposób odwdzięczyć”; w średnim stopniu – „pamiętam o tym, i jeśli nadarzy się okazja, to się rewanżuję”; w najmniejszym stopniu – „jestem wdzięczny(a) za pomoc, ale nie czuję potrzeby, by się rewanżować”.
Wskaźnikiem, jaki przyjęto w celu określenia zakresu orientacji godnościowej w badanej zbiorowości, było pytanie wymagające zajęcia przez respondentów stanowiska w sytuacji konfliktu pomiędzy obroną wyznawanych wartości a dążeniem do zachowania korzystnego dla jednostki stanu komfortu, nawet za cenę wyparcia się własnych przekonań. W celu pomiaru natężenia postawy godnościowej i przeciwnej jej postawy pragmatycznej, w badaniach socjologicznych niekiedy stosuje się pytanie o ocenę postępowania dwóch postaci historycznych, zajmujących się działalnością naukową: Galileusza i Giordana Bruna. Ich poglądy naukowe na początku XVII wieku były uznawane przez władze kościelne i sąd inkwizycji za heretyckie, a na nich samych wywierano naciski, aby je odwołali pod groźbą kary śmierci. Galileusz odwołał swoje poglądy, natomiast Giordano Bruno zdecydował się bronić własnych przekonań, za co został spalony na stosie w roku 1600. Podjęte przez nich decyzje obrazują konflikt, jaki niekiedy towarzyszy ludziom poszukującym dróg obrony wyznawanych wartości i przekonań. Respondentów poproszono o ich własną ocenę postępowania obydwu uczonych, co w przybliżeniu pozwala wnioskować o skłonności do przyjmowania postawy godnościowej lub pragmatycznej.
Ostatnim ważnym pytaniem ujętym w tej części kwestionariusza było pytanie o to, jak dalece postępowanie ludzi powinno być podporządkowane pewnym ogólnym zasadom – czy powinny mieć one charakter absolutny i niezmienny niezależnie od okoliczności, czy raczej są one subiektywne i powinny być kształtowane w zależności od sytuacji, w jakiej znajduje się jednostka. Wskaźnik ten dotyczy pomiaru postaw na osi od absolutyzmu do relatywizmu
moralnego i przyjął on postać czterech stwierdzeń, gdzie wartości biegunowe ujęto w następującej formie: należy mieć wyraźne zasady postępowania i nigdy od nich nie odstępować; nie należy wiązać swojego postępowania z góry określonymi zasadami, ale powinno się w zależności od sytuacji znajdować właściwe sposoby postępowania.
W celu wyłonienia spójnych segmentów reprezentujących dany typ opisanych wyżej orientacji moralnych posłużono się analizą czynnikową – procedurą statystyczną pozwalającą określić skorelowaną grupę wskaźników ujętych w postaci pytań kwestionariuszowych lub stwierdzeń tworzących indeks opisujący nasilenie poszukiwanej cechy lub w tym przypadku określonej orientacji moralnej390. Do wyłonienia poszczególnych czynników użyto grupy siedemnastu stwierdzeń, wobec których respondenci zajmowali stanowisko posługując się 5-cio punktową skalą, gdzie 1 oznaczało „nie, nie zdarzyło się” lub „zdecydowanie nie zgadzam się”, a 5 „tak, bardzo często” lub „zdecydowanie zgadzam się”. Procentowy rozkład odpowiedzi przedstawia się następująco.
Tabela 3. Wskaźniki orientacji moralnych Polaków, N=1121
ORIENTACJA PROSPOŁECZNA Nie, nie zdarzyło się Zdarzyło się, raz czy dwa Zdarzało się, ale rzadko TAK, stosunkowo często TAK, bardzo często Wartość średnia Ogółem Bezinteresowna pomoc sąsiedzka 2,8% 11,7% 31,0% 39,6% 14,8% 3,52 100% Pomoc udzielana przyjaciołom/ znajomym, np. przy przeprowadzce, remoncie, naprawach itp.
3,4% 10,2% 34,7% 40,8% 11,0% 3,46 100% Bezinteresowna pomoc nieznajomej osobie, np. wskazanie drogi, podwiezienie samochodem, udzielenie pierwszej pomocy 3,6% 10,6% 35,3% 38,0% 12,5% 3,45 100% Pomoc osobom niepełnosprawnym/ starszym na ulicy lub w budynkach, np. przy przejściu przez ulicę, przy wsiadaniu do autobusu, do windy, przy otwieraniu drzwi itp.
4,6% 15,5% 40,1% 30,6% 9,2% 3,24 100%
Datek finansowy dla potrzebujących przekazany jakiejś fundacji/ organizacji
10,3% 19,0% 42,9% 21,9% 6,0% 2,94 100%
Datek żywnościowy dla potrzebujących przekazany prywatnie lub w ramach takich akcji jak Szlachetna Paczka, Pomóż Dzieciom Przetrwać Zimę