Podstawą nowoczesnych systemów społecznych jest swobodny przepływ towarów i usług, aktywne działanie podmiotów na wolnym rynku, handel, własność prywatna, konkurencyjność, ruchliwość społeczna, wzrost gospodarczy. Kształt owych systemów jest wynikiem długookresowych procesów społeczno-gospodarczych oraz wydarzeń historycznych, jakie rozegrały się w XIX i XX wieku w kręgu cywilizacji zachodnioeuropejskiej. Istotną rolę w takim systemie odgrywa ekonomiczna perspektywa działania jednostki mająca na celu poszukiwanie możliwości zwiększenia zasobów, posiadania kapitału, polepszenia sytuacji materialnej oraz konsumowania pożądanych społecznie dóbr. Aby członkowie społeczeństwa chcieli budować taki model życia społecznego, potrzebne są mechanizmy jego legitymizacji: system wartości, nagradzający respektowanie reguł życia społecznego oraz religia bądź ideologia, która nadaje głębsze znaczenie podejmowanym przez jednostkę działaniom. Wiek XX był okresem, w którym zaistniały sprzyjające warunki dla takiego modelu życia społecznego. Jedną z jego emanacji jest społeczeństwo określane w literaturze socjologicznej konsumpcyjnym, którego istotą jest nabywanie i konsumowanie dóbr materialnych przez jego członków oraz urynkowienie różnych aspektów życia.
Fenomen masowej konsumpcji nie rozwinąłby się jednak bez koncepcji systemu gospodarczego, jaką dla wielu europejskich społeczeństw na przestrzeni dziejów stał się kapitalizm. Rewolucja przemysłowa, jaka opanowała XIX-wieczną Europę, nowe sposoby produkcji i organizacji pracy oraz szlaki komunikacyjne umożliwiające handel i migracje uwolniły społeczne zasoby ludzkiej przedsiębiorczości po obydwu stronach Atlantyku. Zwłaszcza Stany Zjednoczone stały się obszarem, na którym ludzka przedsiębiorczość w połączeniu z gospodarką kapitalistyczną wyznaczyły ścieżkę prowadzącą do wysokorozwiniętego społeczeństwa dobrobytu i kształtowania nowych wzorów konsumpcji.
Naukowa refleksja nad społeczeństwem konsumpcyjnym rozpoczęła się w połowie XX wieku i nadal stanowi jedno z najchętniej podejmowanych zagadnień w socjologii. Oznacza to, że ten typ społeczeństwa jest w stanie ciągłego rozwoju, a globalny zasięg tego fenomenu pozwala wysnuć wniosek, iż dla wielu państw stanowi on swoistą trajektorię rozwoju. Warto zatem bliżej przyjrzeć się mechanizmom wyłaniania się społeczeństwa konsumpcyjnego. W niniejszym rozdziale podjęte zostaną najpierw najważniejsze kwestie związane z historycznym rozwojem społeczeństwa konsumpcyjnego. W dalszej części przedstawione zostaną jego cechy charakterystyczne. Natomiast w ostatnim, trzecim paragrafie przedstawione zostaną sposoby
oddziaływania kultury konsumpcyjnej na różne aspekty życia społecznego, zwłaszcza normy moralne i rodzinę.
2. 1 Geneza i rozwój społeczeństwa konsumpcyjnego
W literaturze naukowej problematyka historycznej genezy społeczeństwa konsumpcyjnego jest szeroko podejmowana. Pierwotna interpretacja zakładała dominującą rolę i wpływ produkcji towarów na stymulowanie zachowań konsumenckich. Oznacza to, że zakres konsumpcji zależny jest od zasobów, jakimi dysponuje człowiek. Społeczeństwo konsumentów nie mogło pojawić się bez społeczeństwa uprzednio zorientowanego na produkcję, wytwórczość i kumulowanie kapitału, zatem bez społeczeństwa typu industrialnego. Współczesne interpretacje zmierzają jednak w stronę wieloczynnikowego, wieloaspektowego wzajemnego współprzenikania się produkcji i konsumpcji oraz ich wpływu na pojawienie się społeczeństwa konsumentów, którego korzeni w tej interpretacji należałoby doszukiwać się o wiele głębiej w historii, nawet XVII i XVIII wieku, gdzie handel, moda, import towarów kolonialnych oraz naśladowanie stylu życia arystokracji na długo przed rewolucją przemysłową kształtowały zachowania konsumenckie elit203. Jako że liniowa genealogia społeczeństwa konsumpcyjnego jest niezwykle trudna do wyodrębnienia, niniejsze studium będzie jedynie ogólnym zarysem i próbą zreferowania tego, co miało wpływ na pojawienie się fenomenu społeczeństwa konsumpcyjnego.
Prawzorem takiego społeczeństwa były społeczeństwa mieszczańskie w Europie w XVII i XVIII wieku, zwłaszcza w krajach anglosaskich, gdzie silnie dominowały wpływy etyki kalwińskiej i purytanizmu. Podstawą wytwórczości ludności miejskiej w tym okresie były domowe zakłady, warsztaty i drobne niezmechanizowane manufaktury produkujące ubrania, wyroby garncarskie, biżuterię, przybory codziennego użytku, meble domowe. Typowym zajęciem ludności zamieszkującej obszary wiejskie było z kolei produkowanie żywności na farmach204.
Etyka kalwińska miała istotny wpływ na ukształtowanie się kultury pracy i wytwórczości w protestanckiej Europie. Jako pierwszy tezę tę badał Max Weber, który w opisywał relacje pomiędzy protestanckim systemem religijnym a gospodarką. Podstawą protestanckiej etyki pracy była asceza i moralna powściągliwość, której „celem była (...)
203 Roberta Sassatelli, Consumer Culture. History, Theory and Politics, SAGE Publications, Los Angeles, London, New Delhi, Singapore 2007, s. 30.
umiejętność prowadzenia czujnego, świadomego i jasnego życia, najpilniejszym zadaniem – zwalczanie niefrasobliwego używania życia, a wprowadzenie porządku – najważniejszym środkiem ascezy”205. Skuteczne praktykowanie kalwińskiej ascezy utwierdzało w przekonaniu o wybraniu człowieka przez Boga do zbawienia. Przekonanie to opierało się na doktrynie o predestynacji, w myśl której tylko niektórzy, z woli Boga przeznaczeni są do życia wiecznego. Najpewniejszym znakiem bycia wybranym było systematyczne praktykowanie ascezy i moralnej samokontroli, która wspierała zasadniczy cel życia w ujęciu etyki kalwińskiej – pomnażanie chwały Boga na ziemi206. Temu celowi podporządkowane było całe życie wyznawcy kalwinizmu w jego najdrobniejszych przejawach, stąd etyka kalwińska cechowała się racjonalnością, metodycznością i systematycznością – „tylko bowiem w przekształceniu sensu całego życia o każdej godzinie i w każdym uczynku mogło dojść do głosu działanie łaski jako wyprowadzenie człowieka ze status naturae i przeniesienia go do status gratiae [stanu łaski]”207. Asceza kalwińska w praktyce zawierała szereg etycznych pouczeń dotyczących życia codziennego. Jednym z najważniejszych jej filarów było poszanowanie czasu przejawiające się w skrupulatnym poświęceniu pracy wytwórczej i potępieniu bezczynności. Za niemoralne uważano spanie dłużej niż to konieczne dla zdrowia, pogawędki i rozrywki towarzyskie, lenistwo, gnuśność. Konsumpcję, jako przeciwną wobec nadrzędnej roli pracy wytwórczej uznawano za trwonienie cennego czasu. Choć korzystanie z bogactwa było naganne moralnie, ponieważ groziło bezczynnością i rozwiązłością, to jednak samo dążenie do wzbogacenia się nie było społecznie piętnowane. Zamożność była wręcz pożądana, o ile była wynikiem ciężkiej pracy dla Boga, a niechęć wobec pracy fizycznej bądź umysłowej była przejawem braku stanu łaski208. Głównym obszarem życia człowieka była zatem jego stała i sumienna praca zawodowa, będąca najlepszym ćwiczeniem ascetycznym. Praca winna być pożyteczna, służąca dobru ogółu i opłacalna. Dochód pozyskiwany z pracy winien być pilnie strzeżony i nie powinno się go trwonić na sprawy niezwiązane z powiększaniem chwały Bożej. Człowiek dysponujący dobrami winien być oszczędny i radykalnie ograniczać konsumpcję, ponieważ sądzono, że zarządza majątkiem, powierzonym przez Boga, a zadaniem człowieka jest jego pomnożenie, a nie trwonienie na przyjemności209. Te właśnie elementy ascetycznego sposobu życia wspólnot protestanckich doprowadziły do szybkiego pomnożenia kapitału i wytworzenia się przedkapitalistycznego społeczeństwa poszukujących wygodnego życia mieszczan, chcących
205 Max Weber, Etyka protestancka a duch kapitalizmu, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa 2010, s. 85.
206 Tamże, s. 82-84.
207 Tamże.
208 Tamże, s. 113-118.
rozwijać swoje zawodowe interesy i styl życia w ramach legitymizowanego religijnie etosu210. Tak rozwijały się osiemnastowieczne społeczności mieszczan w Europie okresu przedprzemysłowego, którzy dochodzili do znacznych majątków trudniąc się drobną pracą wytwórczą i kupiectwem. To właśnie wiek XVIII w Anglii historycy wskazują jako okres, w którym miała miejsce pierwsza eksplozja konsumpcyjna w Europie nazywana rewolucją konsumencką. Wpływ na nią miał obserwowany od końca XVII wieku rosnący popyt na tkaniny importowane z Indii i wzrost zainteresowania modą211.
Mieszczanie jako protoplaści miejskiej klasy średniej stanowili siłę napędową powstających rynków zbytu. Istotną rolę w rozpowszechnianiu wiedzy o stylu życia zamożniejszych warstw z różnych zakątków Europy odgrywała prasa. W połowie XVIII wieku gazety i periodyki zawierały już reklamy oraz publikacje na temat mody i życia towarzyskiego. Pierwszym systematycznie drukowanym modowym magazynem był wydawany od roku 1770 w Anglii The Lady’s Magazine, choć już wcześniej we Francji od roku 1677 ukazywały się w prasie modowe szkice w Le Mercure Galant212. Prasa podnosiła poziom świadomości konsumenckiej oraz popularyzowała wiedzę z zakresu ubioru i stylu, co przekładało się na większy popyt i wzrost zapotrzebowania na materiały włókiennicze oraz rozwój tych gałęzi gospodarki, które opierały się na działaniu manufaktur i produkcji towarów luksusowych213. Szacuje się, że na przestrzeni XVIII wieku w Anglii spożycie herbaty wzrosło piętnastokrotnie, a w samym tylko ostatnim piętnastoleciu tegoż wieku zapotrzebowanie na kolorowe tkaniny wzrosło aż o ok. 140%214. Doprowadziło to do poszukiwania nowych rozwiązań w dziedzinie wyrobu tkanin i przędzy. Wynalazki mechaniczne, jakie pojawiły się na przestrzeni XVIII i XIX wieku, tj. maszyny tkackie i przędzalnicze zrewolucjonizowały sposoby wytwarzania tkanin. Okres ten znany jest w historii świata jako rewolucja przemysłowa i był to czas przemian nie tylko gospodarczych, ale również społecznych. Ludność zaczęła masowo migrować do miast, w których pojawiły się nowe kategorie społeczne: robotnicy i zamożni mieszczanie, czyli burżuazja. Spis demograficzny z połowy XIX wieku ujawnia, iż w Anglii niemal połowa ludności w tym okresie zamieszkiwała obszary zurbanizowane, a pod koniec wieku udział ten wzrósł aż do 77%215.
210 Tamże, s. 128.
211 Neil McKendrick, The Consumer Revolution of Eighteen–century England, w: Neil McKendrick, John Brewer, J. H. Plumb (red.), The Birth of Consumer Society. The Commercialization of Eighteenth-century England, London Europa Publications Limited, London 1982, s. 14.
212 Tamże, s. 47.
213 Robert Bocock, Consumption, Routledge, London and New York 1993, s. 14.
214 Neil McKendrick, The Consumer Revolution of Eighteen–century England, w: Neil McKendrick, John Brewer, J. H. Plumb (red.), The Birth of Consumer Society. The Commercialization of Eighteenth-century England, London Europa Publications Limited, London 1982, s. 29.
215 W. Hamish Fraser, The Coming of the Mass Market, 1850-1914, The Macmillan Press Ltd, London and Bansigstoke 1981, s. 7.
Styl życia mieszczan został gruntownie opisany na polu polskiej myśli socjologicznej dzięki opracowaniu autorstwa Marii Ossowskiej zatytułowanym „Moralność mieszczańska”. Ossowska analizuje szereg określeń i definicji odnoszących się do tej kategorii społecznej oraz przedstawia wartości i życiowe zasady, jakimi kierowali się mieszczanie w życiu codziennym. Mieszczan z analizowanego przez Ossowską okresu w literaturze naukowej określano zwykle jako ludność osiadłą w mieście, zajmującą się wytwarzaniem i wymianą dóbr materialnych w czasach intensywnego rozwoju przemysłowego. Kategorię tę zbiorczo wyraża określenie „homo oeconomicus”. Dla ludności miejskiej, nielegitymizującej się pochodzeniem szlacheckim, ważnym elementem autoidentyfikacji społecznej stała się przynależność do kręgów towarzyskich i elit. Zdobycie oraz utrzymanie pozycji w poszczególnych kręgach środowiska umożliwiało posiadane wykształcenie i obycie towarzyskie, a mieszczański status obejmował także członków rodziny jednostki, która ów status zdobyła216. Mieszczan w myśli społecznej kategoryzowano na dwie podgrupy: klasę średnią niższą oraz klasę średnią wyższą, które wyodrębniano ze względu na stan posiadania. Istniały również trójstopniowe klasyfikacje: drobne mieszczaństwo tworzyli osoby z wykształceniem na poziomie szkoły powszechnej, żyjące skromnie, ale stabilnie, głównie sklepikarze i drobni urzędnicy oraz rolnicy; segment średniego mieszczaństwa tworzyły osoby z wykształceniem średnim bądź wyższym, pod względem majątkowym żyjący na średnim poziomie; do mieszczan wyższego szczebla zaliczano osoby z wykształceniem wyższym lub co najmniej średnim, o znacznych zasobach majątkowych, pozwalających na komfortowy standard życia oraz utrzymanie własnych środków lokomocji. O przynależności do kategorii mieszczan decydowały głównie kryteria związane z wykształceniem, wykonywanym zawodem oraz ogólne kompetencje społeczne i kulturowe pozwalające wybić się towarzysko217.
Mieszczanie na przestrzeni dziejów stali się szeroką zbiorowością każdego społeczeństwa zorientowanego na handel i kumulację kapitału. Zasięg tej zbiorowości pozwolił na wytworzenie się specyficznego charakteru moralnego, który przejawia się w postawach życiowych, normach i wartościach charakterystycznych dla tożsamości i autoidentyfikacji klasowej mieszczan tego okresu. Maria Ossowska dla opisu aksjonormatywnego charakteru szerszych zbiorowości i grup używa pojęcia etosu (ethosu), który odzwierciedla m. in. moralność, styl życiowy, ogólny charakter, tło badanej zbiorowości218.
Uważa się, że pierwowzór oraz model przedkapitalistycznego mieszczańskiego systemu wartości powstał na bazie pouczeń i wskazówek moralnych jednego z Ojców założycieli Stanów
216 Maria Ossowska, Moralność mieszczańska, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław 1985, s. 15-16.
217 Tamże, s. 18-20.
Zjednoczonych, działacza społecznego i politycznego - Benjamina Franklina. Jako syn trudniącego się wyrobem świec i mydła protestanckiego imigranta Franklin sam stał się modelowym przykładem człowieka, który swoją pozycję w amerykańskim społeczeństwie osiągnął dzięki pracy nad sobą i własnym osiągnięciom, a nie przypisanemu statusowi. W jego licznych, poddanych przez Marię Ossowską analizie pismach odnaleźć można pochwałę oszczędnego gospodarowania pieniądzem, pracowitości oraz rzetelnego wywiązywania się ze spłaty zobowiązań. Wzorem godnym naśladowania według Franklina jest człowiek, który tylko sobie może zawdzięczać życiowy sukces, który jest panem swojego losu i zajęty jest ustawiczną pracą wytwórczą oraz pracą nad sobą (self-made man). Miarą zaufania, jakim człowiek cieszy się w społeczeństwie jest łatwość pozyskania kredytu oraz zdolność do jego spłaty. „Człowiek godny kredytu” to człowiek, którego cechuje pracowitość, skromność, oszczędność, spłata należności na czas, metodyczne i skrupulatne pilnowanie budżetu, szacunek do pieniądza, a jego cierpliwe pomnażanie jest głównym zadaniem człowieka i obywatela219.
Zachęty i pouczenia moralne Benjamina Franklina spotykały się aprobatą mieszczan w społeczeństwach wczesnego kapitalizmu. Odzwierciedlały pożądane cechy i wzory osobowe zwłaszcza wśród ludności zajmującej się pracą wytwórczą i czerpaniem zysków z handlu: kupców, sklepikarzy, rzemieślników i rolników – kategorii zawodowych odgrywających szczególną rolę w społeczeństwach czerpiących korzyści z handlu i wymiany towarów220.
Jak podaje Maria Ossowska, koncepcję wzoru osobowego kupca (tradesmana) zawdzięczamy angielskiemu pisarzowi z XVIII wieku Danielowi Defoe. Kupca zdaniem Defoe winna cechować, podobnie jak u Franklina pracowitość, oszczędność, osobisty nadzór nad pracą podwładnych i sklepem, powstrzymywanie się od rozrzutności i rozrywek, czerpanie przyjemności w życiu rodzinnym, cierpliwość, handlowa wstrzemięźliwość i rozsądek w snuciu projektów handlowych, uczciwość i skrupulatność w prowadzeniu ksiąg221. Rekonstrukcja wzoru osobowego kupca będzie miała znaczenie dla zrozumienia fenomenu szybko wzbogacających się warstw społecznych trudniących się handlem w epoce ekspansji kolonialnej i rosnącego zapotrzebowania na towary konsumpcyjne, dobra luksusowe oraz tkaniny, co przekuwało się na potęgę gospodarczą i dominację państw stojących u progu rewolucji przemysłowej, zwłaszcza Anglii, którą można uznać za jeden z pierwszych krajów, w których konsumpcja zaczęła odgrywać tak wielką rolę.
Hierarchiczna struktura klasowa systemu społecznego Anglii ułatwiała przenikanie oraz emanację stylów życia arystokracji ku niższym obszarom struktury klasowej oraz szybki rozwój
219 Tamże, s. 78-82.
220 Tamże, s. 115.
miast będących węzłami handlowymi w Europie. W omawianym okresie miastem, w którym dokonał się największy rozrost gospodarczy i demograficzny był Londyn. Przyjmuje się, że od roku 1600 do 1800 populacja Londyńczyków wzrosła z 200 do 900 tys., a co szósty mieszkaniec Anglii rezydował na pewnym etapie swojego życia w tym handlowym i konsumpcyjnym centrum świata, tym samym wystawiając się na ekspozycję mody i zachowań konsumenckich222. Siłą rzeczy moda szybko stała się jednym z najważniejszych przejawów kultury w społeczeństwach mieszczańskich XVIII i XIX wieku.
Moda miała istotny wpływ na rozwój przemysłowy i kulturowy Europy. Dzięki poprawie sytuacji materialnej mieszczan oraz bodźcom rynkowym kształtującym nowe trendy, moda szybko przestała być drogim i ekskluzywnym luksusem zarezerwowanym jedynie dla wąskiej grupy arystokracji, a stała się nieodłącznym elementem życia codziennego mas. Uważa się, że ojczyzną mody popularnej na skalę masową był Londyn XVIII wieku, w przeciwieństwie do Paryża, który uważano za najbardziej ekskluzywne modowe centrum dla najwyższych warstw i arystokratycznych elit223.
Produkcja i dystrybucja tkanin zaspokajała zapotrzebowanie masowego klienta na wysokiej jakości ubiór – ważny atrybut społecznej pozycji w wielkich metropoliach XVIII wieku. Już wtedy, zdawano sobie sprawę z funkcji, jaką spełnia wygląd zewnętrzny i ubiór. Odpowiedniej jakości ubranie i znajomość modowych trendów odzwierciedlały pozycję społeczną i status oraz stanowiły zewnętrzne oznaki materialnej zasobności. Ubiór stanowił zewnętrzne symbole aspirowania do społecznych kręgów powyżej zajmowanej pozycji i już wtedy obserwowano obyczaj dobierania stroju w celu wzmocnienia społecznej atrakcyjności. Ubranie było widzialną oznaką społecznej przynależności i podziałów oraz jednocześnie szansą na ich zatarcie w przestrzeni publicznej. Ubiór komunikował pozycję, wykonywany zawód oraz wiek noszącego224. Konsekwencją tego stanu rzeczy był mechanizm intensywnego imitowania sposobu ubierania się wyższych warstw społecznych i silnego pędu do awansu.
Dalszy rozwój prawzoru społeczeństwa konsumpcyjnego nie byłby możliwy, gdyby nie społeczne procesy, jakie zachodziły na przestrzeni kolejnych dekad, a które nasiliły się w XIX wieku i wzmocniły zdolność mas do nabywania dóbr materialnych i doprowadziły do fenomenu nazywanego w literaturze naukowej demokratyzacją konsumpcji. U podstaw intensywnych procesów urbanizacji i industrializacji, jakie miały miejsce w XIX wieku znajdowało się dążenie ludności robotniczej do poprawy swojej sytuacji materialnej oraz możliwości otrzymania
222 Neil McKendrick, The Consumer Revolution of Eighteen–century England, w: Neil McKendrick, John Brewer, J. H. Plumb (red.), The Birth of Consumer Society. The Commercialization of Eighteenth-century England, London Europa Publications Limited, London 1982, s. 21.
223 Tamże, s. 43.
wyższych zarobków w porównaniu do pracy rolnej. Miasto ponadto oferowało znaczne udogodnienia i pozwalało zwłaszcza młodym, poszukującym przygód ludziom uniezależnić się od pierwotnego środowiska socjalizacji. Na podstawie ogólnych miar szacuje się, że zarobki mieszkańców industrializującej się Anglii na przestrzeni lat 1851-1914 podwoiły się. Pomimo równoczesnego wzrostu cen towarów i produktów zarobki pracowników zwykle pozwalały na nabywanie produktów codziennego użytku, co spowodowało znaczną poprawę warunków życia i nasilało proces ciążenia ludności w kierunku metropolii i obszarów przemysłowych oraz dalszych przemian stylu życia i ubierania się225. Życie miejskie ponadto oferowało nieznane dotąd konsumpcyjne atrakcje. W drugiej połowie XIX wieku zaczęły powstawać pierwsze duże domy towarowe – Bon Marche w Paryżu (1838 r., przemodelowany w 1852 r.), Macy’s w Nowym Jorku (1858 r.), Harrods w Londynie (działający od 1834 r., od 1849 r. na Brompton Road), czy Selfridge (1909 r.). Domy handlowe z przełomu XIX i XX wieku zorientowane były głównie na przedstawicieli klasy średniej, a filozofia ich działania opierała się na założeniu, że najważniejszą rzeczą jest przyciągnięcie klienta do sklepu, zakup jest już tylko logiczną konsekwencją i pokusą, której najtrudniej się oprzeć. Dlatego też domy handlowe tego okresu już wtedy oferowały takie atrakcje jak winda, ruchome schody, restauracje, toalety, czytelnie, czy towary wyłożone i dostępne dla klienta, który mógł bezpośrednio przekonać się o ich jakości226.
Ważnym przełomem w modzie i przemyśle odzieżowym tego okresu było wprowadzenie do użytku maszyny do szycia. Najpierw zaprezentowana na światowej Wielkiej Wystawie w Londynie w roku 1851, a później wprowadzona do masowego użytku przez Isaaca Merritta Singera, w roku 1856. Wynalazek umożliwiał produkowanie gotowych sztuk ubrań, zwiększenie produkcji oraz otwierał drogę do wytwarzania odzieży samodzielnie w gospodarstwie domowym lub przynajmniej na znaczne zredukowanie kosztów bądź pominięcie usług pracowni krawieckich w procesie szycia227.
Innym istotnym elementem rozwijającej się kultury konsumpcyjnej w drugiej połowie XIX wieku był czas wolny i rozrywka. Do roku 1860, w Anglii wytworzył się już obyczaj poświęcania sobotniego czasu na rozrywkę i odpoczynek. Robotnicy oraz pracownicy fabryk zwykle spędzali czas w pubach, salach rozrywkowych, gdzie przedstawiano zabawne sztuki i dawano koncerty oraz występy na żywo. Inną formą rozrywki był sport, szczególnie piłka nożna. Największe wydarzenia futbolowe w roku 1891 w Londynie przyciągały uwagę średnio około 7 tysięcy kibiców, głównie mężczyzn. Kobiety z kolei chętnie odwiedzały jarmarki i kiermasze,
225 W. Hamish Fraser, The Coming of the Mass Market, 1850-1914, The Macmillan Press Ltd, London and Bansigstoke 1981, s. 14-16.
226 Tamże, s. 132-13.
które odbywały się przy okazji wydarzeń sportowych. Wraz z Wielką Wystawą w Londynie w