Otoczenie systemu edukacji

Placówki edukacyjne współpracują z innymi placówkami oświatowymi (np. poradniami psycho-logiczno-pedagogicznymi, ośrodkami wychowawczymi), są także wspierane przez organizacje pozarządowe (art. 2a ust. 1 ustawy o systemie oświaty), z którymi władze samorządowe powin-ny współpracować (ibidem, art. 2a ust. 2). Prowadzone przez JST szkoły i przedszkola w realizacji celów postawionych systemowi oświaty mogą współpracować także z szeregiem innych pod-miotów, np. uczelniami wyższymi, instytucjami kulturalnymi, mediami, przedsiębiorstwami, part-nerami zagranicznymi, klubami sportowymi, czy też organami porządku publicznego9. Poniżej przedstawiono najważniejsze podmioty działające w otoczeniu systemu edukacji na terenie JST.

Ofertę edukacyjną placówek szkolnych na terenie powiatu sokólskiego uzupełniały pla-cówki pozaszkolne, które wspomagały szkoły w realizacji zadań oświatowych: Niepublicz-na placówka kształcenia ustawicznego i praktycznego – Ośrodek Kształcenia Zawodowe-go w Sokółce prowadzony przez Zakład Doskonalenia ZawodoweZawodowe-go w Białymstoku; dwie

9 Hernik i in., Współpraca szkół z podmiotami zewnętrznymi, 2012.

Dane za okres 2011-2013

wyniki egzaminu maturalnego

50% szkół

90% szkół średnia powiatu: (93,8; -3,3) [4 szk, 507 wyn. egz.] sokólski

poradnie psychologiczno-pedagogiczne (w Dąbrowie Białostockiej i Sokółce); Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy im. Janusza Korczaka (przeznaczony dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnej), oraz prowadzony przez Towarzystwo Salezjańskie Młodzieżowy Ośrodek Socjoterapii w Różanymstoku (wraz z bursą) i Salezjański Ośrodek Wychowawczy (przeznaczo-ny dla niedostosowanej społecznie młodzieży męskiej).

Dostęp do bibliotek na terenie powiatu można ocenić jako dobry. W 2012 roku działało 28 publicznych placówek bibliotecznych: 26 bibliotek (wraz z filiami) i dwa punkty biblioteczne (od roku 2010). Na poziomie powiatu współpracę władz lokalnych z organizacjami pozarządo-wymi określał dokument pt. „Program współpracy Powiatu Sokólskiego z organizacjami pozarzą-dowymi oraz innymi podmiotami prowadzącymi działalność pożytku publicznego na rok 2012”. Działalność organizacji pozarządowych na terenie powiatu była silnie skoncentrowana w

ob-rębie gminy Sokółka. W mieście Sokółka działało 58 różnego rodzaju organizacji (w tym sto-warzyszeń i fundacji), z których kilka wskazywało jako jeden ze swoich obszarów działalności edukację (m.in. Fundacja im. Agnieszki Marczyńskiej, Stowarzyszenie „Kładka”, Stowarzyszenie „Idźmy razem”). Ponadto na terenie powiatu aktywnie działały stowarzyszenia sportowe. Powstają nowe organizacje pozarządowe, przy czym nowe organizacje miały zazwyczaj

cha-rakter lokalny, ograniczając działalność do obszaru gminy. Wyróżniającymi się organizacjami pozarządowymi, wspierającymi finansowo inicjatywy i projekty w obszarze edukacji, kultury i sztuki, sportu i rekreacji, na terenie powiatu były: Fundacja „Sokólski Fundusz Lokalny”, Uni-wersytet Trzeciego Wieku oraz Stowarzyszenie na rzecz Rozwoju Ziemi Sokólskiej „Barka”. Powiat sokólski cechował się dobrze rozwiniętą infrastrukturą kulturalną. W powiecie działały

trzy kina, z opcjonalną funkcją kinoteatru (udostępniania sceny kinowej dla gościnnych wy-stępów teatralnych). Natomiast żaden teatr nie funkcjonował na terenie powiatu samodziel-nie, jako wyodrębniony podmiot instytucjonalny, z własną siedzibą i statutem.

Podsumowanie

Położony peryferyjnie powiat sokólski można zaliczyć do regionów typowo rolniczych, z do-minującą rolą gospodarstw indywidualnych. Taki charakter rejonu jest zapewne jednym ze źródeł istniejących na terenie powiatu problemów: bezrobocia, bierności zawodowej oraz dość znacznych obszarów ubóstwa. Także relatywnie niski poziom wykształcenia mieszkań-ców powoduje trudności w znajdowaniu pracy poza sektorem rolnym. Wszystko to może przekładać się na widoczne na obszarze powiatu problemy demograficzne: ujemne saldo migracji oraz ujemny przyrost naturalny, które w konsekwencji prowadzą do wyludnienia. Dodatkowym problemem były zmiany zachodzące w strukturze wiekowej mieszkańców w la-tach 2002–2012 – bardzo wyraźnie spadał udział osób młodych (szczególnie znaczący spadek odnotowano w grupach wiekowych obejmujących dzieci i młodzież w wieku 7–18 lat). Pro-gnozy dla powiatu przewidują dalszy radykalny spadek liczby dzieci i młodzieży we wszyst-kich edukacyjnych grupach wiekowych. Dodatkowym wyzwaniem dla systemu edukacyjne-go powiatu sokólskieedukacyjne-go był postępujący spadek liczby uczniów, do któreedukacyjne-go dostosowywano siatkę oświatową.

Struktura mieszkańców powiatu sokólskiego ze względu na poziom wykształcenia, a także zachodzące w tej strukturze zmiany w latach 2002–2011 nie odbiega od przeciętnych w po-wiatach ziemskich. Jednak fakt, że co czwarty mieszkaniec powiatu miał niski poziom wy-kształcenia (co najwyżej gimnazjalne), mógł stanowić znaczącą przeszkodę w poprawie dość niekorzystnej sytuacji na lokalnym rynku pracy. Wprawdzie w 2012 roku stopa bezrobocia była nieco niższa niż średnia dla powiatów ziemskich, jednak bardzo wysoki wskaźnik bierności zawodowej wskazuje, że przyczyną tego mogło być zaprzestanie poszukiwania pracy przez część niezatrudnionych. Ponadto przedsiębiorczość na terenie powiatu była stosunkowo sła-bo rozwinięta. Brakowało większych ośrodków zatrudnienia, a istniejące zakłady zatrudniały pracowników przede wszystkim w sektorze przetwórstwa spożywczego. Pozytywną tenden-cją był wzrost znaczenia usług w sektorze turystycznym (w tym rozwój usług agroturystycz-nych).

Przeciętne wynagrodzenie w powiecie było wprawdzie wyższe od przeciętnej dla powiatów ziemskich, jednak dla ogólnej kondycji materialnej ludności większą rolę odgrywało zjawisko bierności zawodowej. Świadczą o tym wysokie odsetki osób korzystających ze wsparcia śro-dowiskowego, które wskazują na istnienie na terenie powiatu znacznych obszarów ubóstwa. Jedynie trzy spośród dziesięciu gmin powiatu sokólskiego miały w 2012 roku dochody per

capita wyższe niż średnia dla wszystkich polskich gmin. Również dochód powiatu w

przeli-czeniu na jednego mieszkańca był niższy od przeciętnej krajowej. Oznacza to, że znajdowanie środków na inwestycje oświatowe może być znacznym problemem, szczególnie dla nieza-możnych gmin wiejskich, obciążonych znacznymi kosztami pomocy społecznej i kosztami dowozu dzieci do placówek.

Bezrobocie i strefy ubóstwa w powiecie były nie tylko ważnymi problemami społecznymi i obciążeniem finansowym JST, ale również najważniejszym lokalnym wyzwaniem w kontek-ście edukacji. Zjawiska bezrobocia i ubóstwa wpływają bowiem na kapitał kulturowy gospo-darstw, który z kolei ma wpływ na popyt na usługi edukacyjne.

Sieć szkół powiatu sokólskiego była mocno rozproszona i składała się na poziomie szkół pod-stawowych i gimnazjalnych w znacznej mierze z małych placówek. Niezbyt wysokie wskaźniki skolaryzacji netto w szkołach podstawowych i gimnazjach pokazują, że część dzieci nie ko-rzystała z placówek znajdujących się na terenie powiatu. Szkoły w poszczególnych gminach znacznie różniły się pod względem wyposażenia w nowoczesne pomoce dydaktyczne. Na podstawie wskaźnika dostępności komputerów można zakładać, że problem wynika przede wszystkim z niedoposażenia małych szkół wiejskich. Niewystarczająca była również oferta szkół ponadgimnazjalnych, a także – wskutek trudności komunikacyjnych – dostęp do istnie-jących placówek.

Mimo znacznej poprawy względem 2006 roku wskaźnik uprzedszkolnienia na terenie powia-tu w roku 2012 pozostawał wyraźnie poniżej średniej dla powiatów ziemskich. Natomiast na poziomie gmin sytuacja była bardzo zróżnicowana – w niektórych gminach wiejskich wskaź-nik uprzedszkolnienia był dwukrotnie niższy niż w gminach o najlepszej sytuacji pod tym względem.

Wyniki edukacyjne uczniów z powiatu sokólskiego kształtują się na poziomie średniej krajo-wej – jednakże w przypadku sprawdzianu szóstoklasisty w latach 2010–2013 można zaobser-wować poprawę wyników sprawdzianu ponad poziom średniej krajowej, zaś dla egzaminu gimnazjalnego w części humanistycznej wyraźna poprawa wyników nastąpiła w okresie lat 2009–2013. Jednocześnie zrównane wyniki egzaminu gimnazjalnego w części mate-matyczno-przyrodniczej powiatu praktycznie pokrywają się z wynikami ogólnopolskimi w całym badanym okresie 2007–2013.

Większość gimnazjów w powiecie sokólskim to szkoły, które charakteryzują się średnimi wyni-kami egzaminu gimnazjalnego i średnimi wskaźniwyni-kami EWD w części humanistycznej i mate-matyczno-przyrodniczej. Na przestrzeni analizowanego okresu w powiecie sokólskim nie na-stąpił istotny wzrost zróżnicowania szkół. Korzystnie pod względem efektywności nauczania i wyników uzyskiwanych w obu częściach egzaminu wyróżnia się Integracyjne Gimnazjum nr 3 w Zespole Szkół Integracyjnych w Sokółce. Jeśli chodzi o część matematyczno-przyrod-niczą, w latach 2011–2013 dwa gimnazja odstają negatywnie od pozostałych szkół w uzy-skiwanych wynikach egzaminów, jedno z nich zaś pracuje z wyraźnie niższą efektywnością i może wymagać wsparcia.