Do różnych zabiegów m elioracyjnych, m ających na celu regulację stosunków wodnych w glebie dla osiągnięcia ja k najbardziej korzystnego bilansu wodnego — zaliczyć należałoby również stosowane obecnie w Zw iązku Radzieckim pasy wiatrochronne. Chociaż zabieg ten skłaniałby raczej do włączenia go do czynności rolniczych, z uwagi jednak na cel tych zabiegów — walkę z posuchą w rolnictw ie — informujemy naszych czytelników poniższym
artykułem o przeprowadzonych doświadczeniach w tej dziedzinie.
R e d a k c j a
Jedną z form melioracji w zakresie zwalczania fie ZSRR. Roboty te oparte są na licznych i wie- posuchy stanowią zalesienia i pasy wiatrochronne, loletnich doświadczeniach, z których po uwzględ- zakładane obecnie na wielką skalę w stepowej stre- nieniu różnic khmatyczno-glebowych moglibyśmy
korzystać w pewnym stopniu i w naszych warun
kach. Poniżej przytaczamy więc w wyjątkach i stre
szczeniu kilka prac dotyczących praktycznych za
gadnień z tej dziedziny.
M. K. Gładyszewskij w broszurze pt. „Poleza- szczytnyje Lesnyje Połosy" (Selchozgiz, Moskwa 1945) omawia ogólne zasady zakładania i pielęgna
cji pasów wiatrochronnych.
Powierzchnia rejonów posusznych zajmuje k'lka dziesiątków milionów hektarów na południu RSFRR i USRR. Kołchozy tamtejsze, stosując ńaęjonalnte zabiegi agrotechniczne (trawopolny płodozmian, głę
bokie orki, zatrzymywanie śniegów itd.), walczą z po
wodzeniem przeciw klęsce posuchy. W walce tej pierwszorzędne i podstawowe znaczenie mają prze-
* de wszystkim leśne pasy ochronne, zmniejszając si
łę wiatru i parowanie, sprzyjając gromadzeniu śnie
gu, osłaniając glebę przed wywiewaniem i tzw. czar
runku panujących wiatrów, pasy pomocnicze zgod- hie z kerunkiem wiatrów. W ten sposób otrzymu
je się prostokątne pola, „kom órki", obrzeżone pa
sami. Ponieważ rozmieszczenie pasów musi być też dostosowane do konfiguracji terenu i układu istnie
jących pól, więc nie zawsze udaje się zachować za
sadnicze kierunki w stosunku do przeważających wia- trów, odchylenia nie powinny jednak przekraczać 30°. i zajmują większą powierzchny. Wobec tego instruk
cja z 1938 r. przewiduje zależnie od stopnia lesisto
zalezy od. warunków glebowych, gdyż drzewostan na gjebacn zasobniejszych osiąga w ększą wysokość.
W związku z tym zalecane są następujące rozsta
Oprócz prawidłowego umieszczenia pasa w terc
ji e, bardzo ważnym jest dobór właściwych gatun
ków drzew i ich wewnętrzne rozstawienie dla wy
konania dogodnego profilu. Ze względu na aerody
namiczne działanie rozróżnia się trzy zasadnicze kon
strukcje pasów:
1. Niepizewiewne wiatr przede wszystkim przechodzi ponad pasem,
2. Ażurowe — wiatr przenka przez pas równo
miernie na całej wysokości pasa,
3 . : Przewiewne —< wiatr przechodzi głównie w dolnej części pasa.
Pasy przewiewne wpływają najbardziej na równo
mierne rozmieszczenie śniegu i są odpowiedniejsze dla rejonow o dużych opadach śnieżnych. Pasy ażu
rowe (wolne przes rżenie n'e więcej niż 20%) w zna
cznej mierze osłabiają szkodliwe działanie wiatrów wysuszających tzw. „suchowiej" i są zalecane szcze
gólnie dla rejonów południowych, nawiedzanych przez „czarne burze".
Jak wspomniano, kwestia szerokości pasa ochron- nego jest jeszcze dyskutowana. Problemem tym zaj
mują się A. W ; Kryłow i J. W. Kluczników w ar- ykule „Uczeń je Dokucznjewa-Wilirmsa w osnowu polezaszczytnowo lesorazw'edienija" (Sowietskaja Agronomija, nr 11— 12, 1946).
Autorzy ci na podstawie 50-letnich doświadczeń Stacji „Kamienny Step" (Woroneżska Obł.) uważa- ją pasy szerokie za bardziej skuteczpe i trwałe.
W pływ pasów ochronnych zależy od wysokości zadrzewienia, a właśnie pasy szerokie, ich zdaniem, umożliwiając wytworzenie środowiska leśnego z ty
pową dla lasu śc ołką, sprzyjają lepszemu rozwo
jowi drzew. Pasy wąskie natomiast, więcej narażone na zachwaszczenie, w dużym procencie giną w po
czątkowym okresie rozwoju.
Wieloletnie badan a wpływu szerokich pasów na mikroklimat sąsiednich pól wykazały, że:
1. ysuszające wiatry stepowe tracą na sile 35— 40%,
^ na Parowar>,e i transpirację zmniejszają o 'i 4 Wilgotność względna powietrza wzrasta
Wilgotność gleby w % abs. suchej masy
Obniżenia poziomu wody gruntowej w strefie szerokich pasów nie zaobserwowano1 (wbrew twier
dzeniom Chockiego), przeciwnie tutaj do gleby do
chodzi około 300 mAha wody (z topnienia śniegu) więcej, niż w otwartym stepie.
Plony kultur uprawnych między pasami szero
kimi otrzymywano znacznie wyższe, niż w terenie nieosłonię ym: kultury łąkowe o 30%, okopowe 50%, zboża jare 10—20%, zboża ozime 25— 30%, słonecznk 15—20%. Maksymalne zwyżki plonów występują w lata suche, wg danych 1946 r. plony bezpośrednio między pasami szerokimi i wąskimi, słusznie podkreślają natomiast jeszcze gospodarcze znaczenie pasów szerokich, jako źródła drewna użyt
kowego, co dła rejonów bezleśnych może być waż
nym argumentem w wyborze szerokości.
Przyrosty plonów na polach osłoniętych pasami notowano i w innych rejonach, jak to wynika z pra
cy B. W. Karuzina pt. „Agrotechniczeskaja roi leś
nych polezaszczytnych połos“ (Sowietskaja Agrono
mi ja nr 8, 1948). Na Timaszewskim Polu Dośw ad- czalnym (Ogólnozwiązkowy Naukowo Badawczy łn s ty u t Melioracji Rolniczo-Leśnych, Kujbyszewska obłast), otrzymano takie rezultaty:
W yniki doświadczeń Instytutu Rolnictwa Cen- tralno-Czarnoziemnej Strefy im. W . W . Dokucza- jewa na temat doboru gatunków drzew i krzewów w pasach ochronnych znajdujemy w pracy J. Wi.
Klucznik owa pt. „Korydom yj ,sposob posadki i po
siewa duba s bystrorastuszczymi porodami w leśnych połosach" (Sowietskaja Agronomija nr 8, 1948).
Dąb szypułkowy (ąuercus pedunculata) jest naj
cenniejszym gatunkiem dla ochronnego zalesiania stepów czarnoziemnej strefy. Jest on wyjątkowo trwały, dobrze się odnaw'a z samiosiewu i daje cen
ny materiał użytkowy. Wadę stanowi natomiast je
go powolny wzrost w pierwszych latach oraz skłon
ność do krzewienia się. Cechy te zmuszają do sto
sowania specjalnych zabiegów w początkowym okre
sie rozwoju, mianowicie należy wytworzyć zacienie
nie boczne z pozostawieniem dostępu światła z gó
ry, aby przyspieszyć rozrost pionowy.
W leśnictwie znany jest cały szereg schematów hodowli dębu z innymi gatunkami i krzewami, pa
sy wiatrochronne stawiają jednak niektóre specyficz
ne żądania. Tutaj zadrzewienie powinno:
1. Składać się z gatunków osiągających dużą w y
6. Dawać pożywienie dla pożytecznych ptaków.
Oczywiście jeden gatunek nie może sprostać wszystkim wymaganiom, musi więc być stosowany odpowiedni dobór. W związku z powyższym, dzie już podrosną gatunki zasadnicze. Tutaj należy brzo
za, topola, klon.
III. Krzewy — jako podszycie do ocienienia gle
by: porzeczka, karagana, czarny bez, klon tatarski.
Proponowany dobór, oparty na doświadczeniach Stacji „Kamienny Step", jest następujący:
I grupa — 60%
II „ — 20%
III „ — 20%
Między gatunkami zasadniczymi są światłolubne (jesion, dąb) i znoszące zacienienie (klon, lipa, wiąz), cechy te pozwalają na hodowlę pasów dwup.ętro- wych.
Sadzenie gatunków zasadniczych z szybkorosną- cymi może powodować zagłuszanie tych pierwszych, czego uniknąć daje się przez racjonalny dobór i trze
bież gatunków czasowych we właściwej porze.
Dla cenTalno-czamozemnej strefy (Orłowska, Kurska, Woroneżska, Tambowska obłast) opracowa
no specjalny schemat pod nazwą „korytarzowy spo
sób sadzenia dębu z szybkorosnącymi gatunkami",
w którym dąb ocieniony z boków przez krzewy i drzewa szybkorosnące już od drugiego, trzeciego roku, znajduje się niby w korytarzu, szpalerze i zmu
szany jest do szybszego wzrostu wzwyż.
Oznaczając:
gatunki zasadnicze — przyszłości . . p gatunki czasowe — szybkorosnące . . s k r z e w y ... k d ą b ... d
schemat omówiony przedstawi się następująco:
1 rząd s-p s-p-s-p 2 „ p-k p-k p k 3 „ d k d k-d k
4 „ p - p p - p p p
5 „ s p s-p-s p 6 „ p-k p-k p k 7 „ d k d k-d k 8 „ P P-P-P P-P
Poniżej przytaczamy wyn ki pomiaru przyrostów rocznych dębu z pasa zasadzonego systemem kory
tarzowym w 1941 r. i z pasa o innym układzie, sa
dzonego w 1939 r. Pasy te złożone były z takich gatunków:
Pas korytarzowy z 1941 r .:
Rząd 1 Klon amerykański, karagana, Rząd 2 Jabłoń dzika, lipa,
Rząd 3 Dąb, karagana, Rząd 4 Jesion.
Pas składał się z 16 rzędów, rzędy dalsze stano
w iły powtórzenie układu rzędów 1— 4.
Pas niekorytarzowy z 1939 r .:
Rząd 1 Jesion, brzoza,
Rząd 2 Karagana, dąb, karagana, wiąz, Rząd 3 Jawor, brzoza,
Rząd 4 Karagana, dąb, karagana, wiąz.
Rząd 5 Klon amerykański, karagana, jesion.
Pas składał się z 10 rzędów, dalsze rzędy stano
w iły powtórzenie kombinacji 1— 5.
Znacznie większe przyrosty otrzymane przy sy
stemie korytarzowym, jak to ilustruje zestawiona ta blica.
Profil poprzeczny pasa korytarzowego wg po
miarów z 1945 r. podany jest na rys. 1.
Rys. 1. Poprzeczny p ro fil pasa korytarzow ego.
W oparciu o doświadczenia zalecana jest rów
nież pewna modyfikacja systemu korytarzowego, mianowicie ząmast krzewów leśnych wprowadzone są krzewy owocowe, co daje w ciągu pierwszych lat (6— 8, do czasu zupełnego ocienienia) dodatko
we korzyści gospodarcze. Krzewami owocowymi były w danym wypadku malina i czarna porzeczka.
Przy hodowli ochronnego zadrzewienia bodaj największe trudności sprawia walka z chwastami.
Na odchwaszczanie młodych kultur zużywa się oko
ło 80% ogólnego nakładu pracy. Tym zagadnieniom poświęcona jest rozprawa G. J. Matiakina pt.
„O b ołogiczeskom i ekomomiczeskom znaczenii gustoty leśnych kultur“ (Agrobiologia, nr 3, 1948).
W latach 1937— 40 w Tałowskim rejonie Woro- neżskiej obłas i przeprowadzono próby zakładania pasów wiatrochronnych (złożonych z gatunków ogól
nie stosowanych) bezpośrednio z s'ewu. Stwierdzo
no wówczas, że ten nowy sposób daje dużą osz
czędność nie tylko pracy ale i kosztów. Koszt na
sion był bowiem kilkakrotnie mniejszy niż sadzonek, a s'ew pasów nawet bez użycia siewnika zaoszczę
dził 20 dni pracy na hektar w porównaniu z sadye- niem. Ponadto, otrzymując znacznie większą liczbę siewek w rzędach niż przy sadzeniu, zano owano zmniejszenie niezbędnych zabiegów pielęgnacyjnych.
Akademik F. D. Łysenko, wskazując na potrzebę wyszukania mniej pracochłonnych sposobów zakła
dania pasów ochronnych, zalecił bliżej zbadać kwe
stie gęstości porostu. W 1947 r. metoda siewu
pa-Średnie przyrosty roczne dębu-przy różnych systemach sadzema.
Pas R o k sadzenia R o k p o m ia ru W ie k d rze w o s ta n u ( I r 1
P rz y ro s t ro c z n y cm
K o ry ta r z o w y W io s n a 1941 1941 1 16,1
1942 2 12,0
1P43 3 23,0
1944 4 69,8,
1945 5 75,2
R a z em 196,1
N ie k o r y ta r z o w y Jesień 1939 1941 3 17,0 D ą b w y s a d z o n y
1942 4 30,0 je d n o ro c z n y
1943 5 23,0
1444 6 46,0
1945 7 45,0
R a z e m 161,0
sów ochronnych włączona została do tematyki Ogól- nozw ązkowego Naukowo - Badawczego Instytutu Melioracji Rolniczych i Leśnych. Dokonana w tym że roku lustracja pasów w Tałowskim rejonie wy
kazała, że z pośród 9 zasianych tylko jeden był nie
udany, przyczyny leżały jednak w nieodpowiedniej uprawie i jakości nasion, a nie w samej metodzie.
Podkreśleni godnym był również fakt, że w pa
sach s anych była niezbędna znacznie mniejsza licz
ba zabiegów pielęgnacyjnvch (niszczenie chwastów w rzędach i między rzędami), niż to przewidywała instrukcja dla normalnych pasów sadzonych. Tak np. nstrukcja z 1938 r. zaleca 15-krotną pielęgna
cję w ciągu 5 lat (5, 4, 3, 2 i 1 rocznie), a instrukcja z 1947 r. nawet 20 krotną. Natomiast stosowana na pasach sianych liczba pielęgnacji nie przekroczy
ła 8, a w drug m lub trzecim roku odchwaszczanie w ogóle nie było już potrzebne. Przypuszczenie co do zmniejszenia nakładu pracy pielęgnacyjnej po- twierdziło się więc w pełni.
Już w drug m roku otrzymano zwarcie rzędów, da:ące zacienienie gleby i bezpośrednio hamujące rozwój chwastów. Zagęszczenie porostu w przecią
gu pierwszych trzech lat nie wpłynęło ujemnie na intensywność wzrostu siewek. Jako optymalne za
gęszczenie stwierdzono pięciokrotne w stosunku do norm s~dzeria. Na uwadze •należ’' mieć jednak, że bliskie umieszczenie obok s'ebie gatunków wolno i szybkorcrnących może spowodować po zwarciu koron pewne przeszkody w rozwoju tych pierwszych.
Uniknąć tego oczywiście trzeba przez odpow'ednie typy mieszanek, a dla niektórych gatunków nawet przez czyste siewy.
Obserwowano duże wahania indywidualne we wzroście siewek już w pierwszym roku, wywołane
zapewne jakością nasion i cechami dziedzicznymi, * okoliczność ta pozwala następnie na selekcję okazów najlepszych, bez obawy zbytniego przerzedzenia pasa.
W celu maksymalnego ograniczenia prac pielę
gnacyjnych proponuje się dwa zasadnicze schematy:
1) Zagęszczony siew rzędowy przy rozstawie rzę
dów 0,5 m, aby osiągnąć zwarcie w ciągu perwsze- go okresu wegetacyjnego. Rzędy pomocnicze two
rzyć z corocznie owocujących i szybkorosnąc^ch w młodym wieku gatunków o tanim i dostępnym nasien u (np. klon amerykański). W tym schemacie można liczyć na szybkie zagłuszenie chwastów i do
bry rozwój siewek przy następującej liczbie pielę
gnacji: w p'erwszym roku 2 pielęgnacje w rzędach (planet ręczny) i 3 pielęgnacje w międzyrzędach (kultywator traktorowy), w drugim roku jedna pie
lęgnacja wiosenna między rzędami.
2) Gęsty siew na kwaterach wg systemu Akade
miku Łysenko; przypuszczalnie dla mektórych ga
tunków (klon amerykański, wiąz, grochodrzew) wystarczy tu jeszcze mniejsza ilość pielęgnacji, przy czym sposób ten szczególnie nada się do zalesiania stromych zboczy.
Oczyw'ście kultury siane wymagają dobrego na
wożenia i ws ępnych upraw. Silnie zachwaszczone pola, przeznaczone pod pasy zaleca się trzymać w ugorze w ciągu dwóch lat.
Podane tutaj fragmenty prac badawczych nad pa
sami wiatrochronnymi wskazują na w ielke ich za
awansowanie w ZSRR. Byłoby bardzo pożyteczne zesŁawienie obszerniejszej monografii na ten temat wraz z wnioskami mogącymi m ieć, zastosowanie i w naszych warunkach.
INŻ. JÓZEF W AKSM AN