Pisałem o tym w artykule Krajobrazy Zagłady w perspektywie posthumanistycznej, „Historyka

Studia Metodologiczne” 2015 t. 45. W kolejnym akapicie streszczam niektóre wątki w nim podjęte.

17. Z. Posmysz Zengerin, w: tejże Ten sam doktor M., Iskry, Warszawa 1981, s. 13-14.

18. H. Birenbaum Nadzieja umiera ostatnia. Wyprawa w przeszłość. Polska 1986, Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau, Oświęcim 2001, s. 116.

19. Opinia ta zostaje przywołana w: J. Sehn Obóz koncentracyjny Auschwitz-Birkenau, „Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce” 1946 t. 1.

20. D. Dwork, R.J. van Pelt Auschwitz. Historia miasta i obozu, przeł. K. Bażyńska-Chojnacka, P.

Chojnacki, Warszawa 2011, s. 195-197.

21. Na temat związków między imperializmem i środowiskiem zob. A.W. Crosby Imperializm ekologiczny. Biologiczna ekspansja Europy 900-1900, przeł. M. Kowalczuk, PIW, Warszawa 1999.

22. H. Welzer Wojny klimatyczne. Za co będziemy zabijać w XXI wieku?, przeł. M. Sutowski, Krytyka Polityczna, Warszawa 2010.

23. Warto w tym miejscu wspomnieć o książce Mike’a Davisa Late Victorian Holocausts: El Niño Famines and the Making of the Third World (Verso, London–New York 2001). Davis stawia w niej tezę, że „«Trzeci świat», czyli podział ludzkości na posiadaczy i nędzarzy został ukształtowany pod koniec XIX w. przez zgubne współdziałanie klimatu z gospodarką światową”. El Niño to nazwa zjawiska pogodowego powstającego na skutek zmiany ciśnienia atmosferycznego i temperatury Oceanu Spokojnego. Szacuje się, że w drugiej połowie XIX wieku na skutek suszy, powodzi, głodu i epidemii zginęło od 30 do 50 mln ludzi, głównie w Chinach i Indiach. Zdaniem Davisa za katastrofę odpowiedzialne jest zarówno El Niño, jak i europejskie mocarstwa (zwłaszcza Wielka Brytania), które uzależniły od siebie lokalne gospodarki. M. Davis Wiktoriańskie ludobójstwo i korzenie Trzeciego Świata, przeł. M. Turowski, „Lewą Nogą” 2005 nr 17, s. 245.

24. T. Snyder Czarna ziemia. Holocaust jako ostrzeżenie, przeł. B. Pietrzyk, Znak Horyzont, Kraków 2015, s. 422.

25. Ukazało się kilka prac wskazujących na związki między niemieckim kolonializmem a ekspansją na Wschód w czasie II wojny światowej. Zob. np. J. Zimmerer Colonialism and the Holocaust. Towards an archeology of Genocide, trans. A.H. Beattie, w: Genocide and settler society.

Frontier violence and stolen indigenous Children in Australian History, ed. by A. Dirk Mosses, Berghahn Books, New York 2004; W. Sandler „Here Too Lies Our Lebensraum”. Colonial space as German space, w:

Heimat, region and empire. Spatial identities under National Socialism, ed. by C.-C.W. Szejnmann, M.

Umbach, Palgrave, Houndmills 2012, s. 148-165.

26. G. Fehl The nazi garden city, w: The garden city. Past, present and future, ed. by S.V. Ward, Spon Press, Abingdon 1992, s. 100.

27. B. Kiernan Obrazy ludobójstwa. Przegląd historyczny, przeł. J. Burzyński, w: Historia w sztuce (History in Art) [katalog wystawy], red. M.A. Potocka, Muzeum Sztuki Współczesnej, Kraków 2011, s. 86-121.

28. Portrety powietrza. Z Elżbietą Janicką rozmawia Krzysztof Cichoń, „Atlas Sztuki” 2006 nr 21.

29. Zob. wypowiedź artystki: https://www.youtube.com/watch?v=BvI_GtjdgEw (11.05.2017).

30. Katalog wystawy: Sztuka polska wobec Holokaustu (Polish Art and the Holocaust), red. M.

Butkowska, Żydowski Instytut Historyczny, Warszawa 2013.

31. Zob. N.Z. Davis Kobiety na marginesach. Trzy siedemnastowieczne życiorysy, przeł. B. Hlebowicz, PWN, Warszawa 2012, s. 158.

32. M. Rix The Golden Age of Botanical Art, Andre Deutsch, London 2012, s. 10.

33. A. Zemanek Historia botaniki, w: Dzieje nauki. Nauki ścisłe i przyrodnicze, red. M. Siwiec, Wydawnictwo Szkolne PWN, Bielsko-Biała 2011, s. 405-407.

34. Tamże, s. 406.

35. Tamże. Nazwę „ hortus mortus” wymienia J.R. Massey, The Herbarium, w: Vascular plant systematics, ed. by A.E. Radford et al., Harper and Row, New York 1974.

36. A. Arber Herbals. Their Origin and Evolution. A chapter in the History of Botany 1470-1670, Cambridge University Press, Cambridge 1953, s. 142.

37. M. Foucault Słowa i rzeczy. Archeologia nauk humanistycznych, przeł. T. Komendant, słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2006, s. 123.

38. Tamże, s. 124.

39. Chodzi o badania prowadzone w ramach tzw. „forensic turn”. Prowadzi je m.in. C. Sturdy Colls The Archaeology of Cultural Genocide: A Forensic Turn in Holocaust Studies?, w: Mapping the „ Forensic Turn”: The Engagements with Materialities of Mass Death in Holocaust Studies and Beyond, ed.

by Z. Dziuban, New Academic Press, Vienna 2017. Zob. także C. Sturdy Colls O tym, co minęło, lecz nie zostało zapomniane. Badania archeologiczne na terenie byłego obozu zagłady w Treblince, „Zaglada Żydów. Studia i Materialy” 2016 nr 12. Por. R. Sendyka Nie-miejsca pamięci i ich nie-ludzkie pomniki oraz E. Domańska Przestrzenie Zagłady w perspektywie ekologiczno-nekrologicznej w niniejszym numerze „Tekstów Drugich”.

40. G. Fehl The nazi garden city, s. 88-106. Na temat stosunku nazistów do przyrody zob. np. How Green Were the Nazis? Nature, Environment and Nation in the Third Reich, ed. by F.-J. Brüggemeier, M.

Cioc, T. Zeller, Ohio University Press, Athens, OH 2005; T. Lekan Imagining the Nation in Nature:

Landscape Preservation and German Identity 1885-1945, Harvard University Press, Cambridge, MA 2004. O tzw. ekologii nazistowskiej pisał też L. Ferry Nowy ład ekologiczny. Drzewo, zwierzę i człowiek, przeł. H. Miś, A. Miś, Centrum Uniwersalizmu przy UW, Polski Oddział Międzynarodowego Towarzystwa Uniwersalizmu, Warszawa 1995.

41. A. Milchman, A. Rosenberg Eksperymenty w myśleniu o Holocauście. Auschwitz, nowoczesność i filozofia, przeł. L. Krowicki, J. Szacki, Scholar, Warszawa 2003, s. 159.

42. Z. Bauman Nowoczesność i Zagłada, przeł. T. Kunz, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2009.

43. G. Agamben Homo Sacer. Suwerenna władza i nagie życie, przeł. M. Salwa, Próczyński i S-ka, Warszawa 2008.

44. J.K. Roth The World Around Us: What Have We Learned from the Holocaust?, w: Holocaust and Nature, ed. by D. Pollefeyt, Lit Verlag, Zürich 2013, s. 14-22.

45. D. Pollefeyt, In Response to John K. Roth, w: Holocaust and Nature, s. 23.

46. E. Katz Nature’s Healing Power, the Holocaust, and the Environmental Crisis, w: Judaism and Environmental Ethics. A Reader, ed. By M.D. Yaffe, Lexington Books, Landbam 2001, s. 310. Jak zauważa Marta Tomczok, w latach 80. XX wieku również w polskiej prozie dotyczącej Zagłady można zaobserwować pojawienie się wątku zmian klimatycznych i degradacji środowiska. M.

Tomczok Klimat Zagłady (w perspektywie powieści Pawła Huellego, Tadeusza Konwickiego, Andrzeja Kuśniewicza i Piotra Szewca), w niniejszym numerze „Tekstów Drugich”.

47. T. Snyder Czarna ziemia…, s. 418.

ABSTRACTS

W tekście tym proponuje się, aby porównanie Zagłady do trzęsienia ziemi poczynione przez odczytać dosłownie w kontekście dyskusji na temat antropocenu jako nowej epoki w dziejach Ziemi. Postuluje się otwarcie się studiów nad Zagładą na historię środowiskową, która bada relacja między czynnikami ludzkimi i nie-ludzkimi (np. ukształtowaniem terenu, klimatem, pogodą, roślinami, zwierzętami) w środowisku. Zakłada się, że przyjęcie perspektywy środowiskowej pozwoli badaczom Zagłady włączyć się w debaty na temat zmian klimatu, wymierania gatunków, wojen klimatycznych czy migracji powodowanych globalnym ociepleniem.

Małczyński suggests to take the comparison of the Holocaust to an earthquake literally in the context of debates on the anthropocene as a new epoch in the history of the Earth. He argues that Holocaust Studies should embrace environmental history, which examines the relationship between human an non-human factors (such as the shaping of landscapes, the climate, weather, plants and animals) in the environment. This, Małczyński argues, would allow Holocaust scholars to enter the debate on climate change, the extinction of species, climate wars and migrations caused by global warming.

INDEX

motsclespl Zagłada, historia środowiskowa, antropocen Keywords: Holocaust, environmental history, anthropocene

AUTHOR

JACEK MAŁCZYŃSKI

University of Wrocław – Adiunkt w Instytucie Kulturoznawstwa UWr, członek zespołu

Laboratorium Humanistyki Współczesnej. Autor pracy doktorskiej Krajobrazy Zagłady. Przyroda w przedstawieniach i miejscach pamięci Holocaustu. Współredaktor tomu Kultura nie-ludzka (2015).

Obecnie interesuje się problem pamięci o Zagładzie w kontekście antropocenu. Kontakt:

jacek.malczynski@uwr.edu.pl