Ze względu na zróżnicowany stopień rozwoju dzieci możliwe jest, że określona
2) poczytalność stanowi przesłankę możliwości przypisania winy, a skoro ciężar
wykazania winy spoczywa na poszkodowanym (art. 6 k.c.), to powinien on również wykazać poczytalność małoletniego, który ukończył lat trzynaście (Z. Banaszczyk, W. Dubis). Wskazuje się jednak, że w przypadku normalnego rozwoju psychofizycznego można przyjąć domniemanie faktyczne poczytalności małoletniego, który ukończył lat trzynaście (Z. Radwański, A. Olejniczak, A. Śmieja)
art. 426 k.c. nie daje podstaw do przyjęcia
istnienia domniemania prawnego
poczytalności małoletniego
Rodzaje i mierniki winy
wina umyślna i nieumyślna (niedbalstwo)
wina umyślna – obejmuje obie postacie zamiaru, wyrożniane w nauce prawa karnego (art. 9 § 1 k.k.), czyli zamiar bezpośredni (dolus directus) i ewentualny, czyli wynikowy (dolus eventualis)
niedbalstwo w prawie cywilnym wiąże się z niedołożeniem należytej staranności; zarzut przekroczenia norm postępowania można postawić sprawcy wtedy, gdy przewidywał on taką możliwość – tzw. świadoma nieumyślność (P. Machnikowski);
sprawca nie ma zamiaru działać bezprawnie, ale podejmując decyzję dotyczącą swojego przyszłego postępowania zdaje sobie sprawę z tego, że może ono naruszać normy prawne lub moralne, a jedynie przewiduje, że tego uniknie; negatywna ocena tego postępowania jest możliwa tylko wtedy, gdy przewidywanie, na którym sprawca oparł swoją decyzję uznajemy za nieprawidłowe – stąd tę postać nieumyślności nazywa się lekkomyślnością
sprawcy można postawić zarzut także wtedy, gdy decydując o swoim postępowaniu nie zdaje sobie sprawy z tego, że może ono być bezprawne; podstawą zarzutu jest brak prawidłowego przewidywania, wymaganej ostrożności zachowania; tradycyjnie tę sytuację nazywano niedbalstwem, choć obecnie to określenie odnoszone jest do obu przypadków winy nieumyślnej
miernik należytej staranności – art. 355 k.c.
należy zachować staranność wymaganą w stosunkach danego rodzaju
miernik obiektywny (abstrakcyjny); wzorzec powinnego zachowania się formułowany dla każdego, kto znajdzie się w określonej sytuacji
należy uwzględniać zasady współżycia społecznego, przepisy prawne, pragmatyki zawodowe, zasady deontologii, zwyczaje
w przypadku profesjonalistów należy brać pod uwagę, że sprawca należy do określonej grupy zawodowej – miernik powszechny zostaje zastąpiony miernikiem grupowym (wg innych chodzi o podwyższoną miarę należytej staranności)
Problem uwzględniania cech osobnicznych, indywidualnych:
chodzi o osobiste cechy, które uniemożliwiały sprawcy uświadomienie sobie wzorca należytej staranności, sprostanie temu wzorcowi i w konsekwencji zachowanie zgodne z prawem i zasadami współżycia społecznego
1) trzeba je uwzględniać, bo inaczej wina straciłaby sens osobistego zarzutu (J. Dąbrowa, M.
Sośniak, Z. Radwański,
A. Olejniczak; podobnie P.
Machnikowski)
2) nie (W. Czachórski)
Współsprawstwo i współodpowiedzialność
Art. 422 k.c.: „Za szkodę odpowiedzialny jest nie tylko ten, kto ją bezpośrednio wyrządził, lecz także ten, kto inną osobę do wyrządzenia szkody nakłonił albo był jej pomocny, jak również ten, kto świadomie skorzystał z wyrządzonej drugiemu szkody”
Trzy kategorie osób, które ponoszą odpowiedzialność za szkodę:
1) sprawcy „bezpośredni”
2) podżegacz i pomocnik – osoby, których zachowanie
„pośrednio” przyczyniło się do wyrządzenia szkody przez sprawcę, bądź które uczestniczyły „w cudzym czynie niedozwolonym”;
współsprawcy w szerokim znaczeniu tego słowa
3) osoby, które popełniły własny czyn niedozwolony polegający na świadomym skorzystaniu z wyrządzonej komuś szkody przez inną osobę
szkoda może zostać wyrządzona przez kilka osób działających w porozumieniu (np. gang) albo bez porozumienia (np. bójka)
Współsprawstwo w ścisłym znaczeniu (sprawstwo zbiorowe):
szkoda jest wynikiem czynu dwóch lub większej liczby osób
może być to jednoczesne i świadome współdziałanie w wyrządzeniu szkody przez działania niewyróżnialne (np.
dwie osoby przewracają cudzy samochód) lub wyróżnialne (np. dwie osoby uderzają kijami bejsbolowymi w witrynę sklepową)
może być to działanie rozłączne i niejednoczesne
zachodzi także wtedy, gdy czyny poszczególnych osób są odrębnymi (jednoczesnymi albo nie) zdarzeniami, które nie składają się w ich świadomości na wspólne działanie, ale wywołują skutek w postaci jednej szkody, która nie da się powiązać w całości lub w części z poszczególnymi działaniami
współsprawstwo nie ogranicza się do zachowań powodujących zmianę w świecie zewnętrznym;
współsprawcą (sprawcą kierowniczym) jest też ten, kto ułożył plan działania wyrządzającego szkodę i zlecił lub rozkazał innym jego wykonanie (sprawcom bezpośrednim, wykonawcom)
Podżeganie i pomocnictwo – szeroko pojęte współsprawstwo
sprawstwo pośrednie – polega na oddziaływaniu na proces decyzyjny sprawcy bezpośredniego;
związek przyczynowy jest złożony – nakłanianie jest jedną z przyczyn decyzji sprawcy, a to jest przyczyną szkody; do obu elementów stosuje się art. 361 § 1 k.c.
podżegacz – oddziałuje na sferę motywacyjną bezpośredniego sprawcy, dążąc do wywołania u niego zamiaru albo do utwierdzenia go w zamiarze popełnienia czynu zabronionego
posiada autorytet lub czyni to ze względu na łączące go ze sprawcą więzy osobiste, pozwalające wpływać na jego zachowanie; nie chodzi o narzucenie sprawcy swojej woli (taka osoba byłaby sprawcą kierowniczym), ale o wpłynięcie na decyzję sprawcy swoją radą, namową lub prośbą
chodzi zarówno o wyraźne namowy, jak i o wypowiedzi niesugerujące wprost podjęcia określonego zachowania szkodzącego, ale mające zgodnie z intencją podżegacza nadać myślom sprawcy określony bieg (P.
Machnikowski)
pomocnik – wspiera sprawcę intelektualnie (np.
udziela porad) albo fizycznie (dokonując czynu zabronionego)
może chodzić zarówno o działanie, jak i o zaniechanie
musi istnieć związek przyczynowy między zachowaniem pomocnika a szkodą - odpowiada za szkodę w takim rozmiarze, jaki został wywołany jego zachowaniem
Odpowiadają na zasadzie winy, chociaż jest sporne, czy chodzi wyłącznie o winę umyślną czy też nieumyślną:
1) Z. Radwański, B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, A. Szpunar: podżegacz i pomocnik zawsze działają umyślnie
2) P. Machnikowski: podżegacz zawsze działa umyślnie, a pomocnik może zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie (jest świadomy tego, że jego zachowanie może pomóc komuś w popełnieniu deliktu, a tylko błędnie przewiduje, że tego uniknie - świadomy czyn nieumyślny, tzn.
lekkomyślny)
SN: wystarczy każde niedbalstwo (wyrok z 10 VII 1975r., I CR 399/75, niepubl.); podobnie L.
Bełza
ponoszą solidarną odpowiedzialność ze sprawcą bezpośrednim (art. 441 § 1 k.c.), choćby nawet nie odnieśli żadnej korzyści