Podmioty odpowiedzialne za ochronę praw osób uzależnionych

W kwestii ochrony praw którejkolwiek grupy społecznej, nie można pominąć roli pełnionej przez Rzecznika Praw Obywatelskich²⁹⁴, który oficjalnie sprawuje pieczę nad każdym obywatelem, którego prawa zostaną w jakikolwiek sposób naruszone. RPO zapewnia na szczeblu państwowym szanowanie praw konstytucyjnych obywateli przez instytucje państwowe oraz pracowników tych instytucji i analizuje zgłaszane do niego w formie skargi zaniedbania. Wśród takich zaniedbań szczególnie ważne jest przeciwdziałanie dyskryminacji z jakiegokolwiek powodu. Obowiązki RPO wynikają nie tylko z ustawodawstwa krajowego, ale również unijnego oraz konwencji międzynarodowych, których Polska jest stroną. Trzeba podkreślić, że Rzecznik Praw Osób Uzależnionych jest podmiotem wzorowanym na podobieństwo RPO i zawęża swoją działalność do konkretnej grupy podmiotów prawa, natomiast RPO realizuje swoje zadania w dużo większym zakresie. Może to być powodem utrudnionego dostępu do jego pomocy, z powodu znacznie liczniej zgłaszanych próśb o pomoc.

Co najważniejsze, RPO ma możliwość zabierania głosu w formie wystąpień generalnych, czyli zgłaszania pomysłów zmian prawa, wracania uwagi na popełnione błędy ustawodawcy, które oddziałują na duże grupy ludzi i działanie państwa. Podkreśla się, że to

291 Zgodnie z art. 52 u.p.n.

292 B. Kurzępa [w:] A. Ważny (red.), Ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii. Komentarz, wyd. II,

Warszawa 2019, art. 52.

https://https-sip-lex-pl.pulpit.uksw.edu.pl/#/commentary/587624574/590621?tocHit=1&cm=URELATIONS (dostęp: 16.05.2021).

293 Ibidem.

294 Na podstawie Ustawy o Rzeczniku Praw Obywatelskich z dnia 15 lipca 1987 r. (Dz.U.2020.627 t.j.).

właśnie skargi obywateli pokazują rzeczywiste działanie państwa w praktyce²⁹⁵. Rzecznik nie zaniechał zgłaszania swoich uwag również w obrębie prawa narkotykowego. Do najważniejszych spośród nich należą²⁹⁶:

• Wystąpienie z dnia 21 grudnia 2017 r. (II.510.992.2017)²⁹⁷, w którym Rzecznik przedstawił Ministerstwu Zdrowia uwagi co do projektu zmian w u.p.n. w obrębie zasady nullum crimen sine lege certa. Rzecznik wskazał między innymi, że Minister Zdrowia wykonując delegację określoną w projektowanym art. 44f pkt 3 ustawy, winien zwrócić uwagę na wymogi ogólne wynikające z art. 42 ust. 1 Konstytucji RP, a w szczególności, aby substancje zakwalifikowane do jednej z ww. kategorii były precyzyjnie określone, oraz aby ewentualne przyszłe zmiany rozporządzenia przewidywały odpowiednio długie vacatio legis pozwalające obywatelom na zapoznanie się ze zmianami w zakresie penalizacji i dostosowaniu się do nich. Ponadto uznano za zasadne rozważenie umieszczenia aktualizowanej listy środków odurzających, substancji psychotropowych i nowych substancji psychoaktywnych w widocznym miejscu na stronie internetowej Ministerstwa Zdrowia. Co do bardziej szczegółowych zmian, Rzecznik wskazał, że przewidywane zaostrzenie kary pozbawienia wolności za przestępstwo z art. 53 ust. 1 ustawy (z 3 do 5 lat), nie ma podstaw w uzasadnieniu projektu, co skłania do wyrażenia poglądu o konieczności przedstawienia przesłanek przemawiających za takim rozwiązaniem. Względem proponowanego brzmienia art. 61 ustawy, który zrównuje status nowych substancji psychoaktywnych z prekursorami, Rzecznik zwrócił uwagę, że część penalizowanych zachowań związanych z NSP podlegać ma penalizacji także na podstawie innych przepisów ustawy (art. 55 ust. 1, art. 56 ust. 1, art. 62b ust. 1). Ponadto zaznaczył, że Projektodawca nie proponuje przy tym żadnych zmian w wykroczeniach określonych w art. 65 – 67 ustawy, które także penalizują czyny związane z prekursorami. Uznał zatem za zasadne rozważenie rezygnacji z rozszerzania zakresu art. 61 ustawy o NSP.

• W wystąpieniu z dnia 29 maja 2017 r. (III.502.11.2016)²⁹⁸ skierowanym do Minister Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej, Rzecznik zwrócił uwagę na brak uregulowań prawnych zabezpieczających dobro jeszcze nienarodzonego dziecka, w sytuacji, gdy kobieta ciężarna jest osobą uzależnioną od substancji psychoaktywnych i pomimo ciąży

295 https://www.rpo.gov.pl/content/dzialalnosc-rzecznika-praw-obywatelskich (dostęp: 10.04.2021).

296 Na podstawie prywatnej korespondencji z Piotrem Mierzejewskim, Dyrektorem Zespołu Prawa Administracyjnego i Gospodarczego w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich.

297https://www.rpo.gov.pl/sites/default/files/Uwagi%20RPO%20do%20nowelizacji%20ustawy%20narkomanii%

2C%2021.12.2017.pdf (dostęp: 09.04.2021).

298 https://www.rpo.gov.pl/sprawy-generalne/pdf//2017/5/III.502.11.2016/1059118.pdf (dostęp: 09.04.2021).

tych substancji nadużywa. Zdaniem Rzecznika rozproszone działania interwencyjne, profilaktyczne i edukacyjne w obszarze ochrony zdrowia nie przynosiły oczekiwanego rezultatu w postaci zachowania pełnej abstynencji przez ciężarne. Określono to jako jaskrawy przykład na obniżenie standardu ochrony gwarantowanych konstytucyjnie praw podstawowych dziecka. W ocenie Rzecznika konieczne było podjęcie szerszej międzyresortowej debaty celem wypracowania kompleksowych rozwiązań w tej kwestii i jak najszybszego ukształtowania pozapenalnych unormowań ograniczających zjawiska uzależnienia wśród kobiet w ciąży.

• W wystąpieniu z dnia 19 listopada 2018 r. (IX.517.61.2016)²⁹⁹ Rzecznik podkreślił, że sposób przeprowadzania badań na obecność środków odurzających lub substancji psychotropowych w organizmie nie jest dostosowany do współczesnych realiów. Przepisy nie uwzględniają bowiem problemu dopalaczy i nie odpowiadają aktualnym standardom wiedzy z zakresu toksykologii. Rzecznik wskazał na kwestię materiału badawczego (zdaniem ekspertów optymalnym materiałem byłaby próbka moczu, a nie krew, jak przyjęto w rozporządzeniu), dopalaczy „niewykrywalnych” oraz konieczność odpowiedniej interpretacji wyników.

Kolejno pod koniec 2020 r. Rzecznik zabrał głos w sprawie, kwestionując niejasne przepisy, tym razem odnoszące się do niesprecyzowanych pojęć „konsumpcji środków odurzających” oraz „naczynie” i „przyrządy” służące do produkcji narkotyków³⁰⁰. Według Rzecznika brak definicji legalnych tych pojęć w ustawie doprowadza do różnej ich interpretacji przez sądy, tym samym do nierównego traktowania osób osądzanych. Ponadto zdaniem Rzecznika nie powinno dochodzić do zamiennego traktowania pojęć „używania” i

„konsumpcji”, co ma miejsce na gruncie ustawy. Po raz kolejny argumentacja uwag odnosiła się do zasady nullum crimen sine lege certa, dla sytuacji w których osoba dokonająca konsumpcji nie jest posiadaczem, np. zostanie poczęstowana przez inną osobę, która nie wyzbyła się władztwa nad rzeczą. Stąd RPO stwierdził, że przepis odwołujący się do pojęcia

„konsumpcji” jest normą pustą³⁰¹. Odnośnie do pojęć „przyrządu” i „naczyń”, Rzecznik zauważył, że z brzmienia art. 54 ust. 1 u.p.n. karalne jest używanie jako przyrządów do wytwarzania, przetwarzania lub przerobu narkotyków naczyń codziennego użytku, natomiast

299 https://www.rpo.gov.pl/sprawy-generalne/pdf//2019/3/IX.517.61.2016/1611238.pdf (dostęp: 09.04.2021).

300 https://www.rpo.gov.pl/pl/content/rpo-kwestionuje-niejasne-zapisy-ustawy-narkotykowej (dostęp:

10.04.2021).

301 https://www.rpo.gov.pl/sites/default/files/Stanowisko%20MS%20dla%20MZ%2C%2022.04.2020.pdf (dostęp: 10.04.2021).

wyrabianie naczyń ze specjalnym do tego przeznaczeniem już nie. Dlatego też wskazano jako słuszne i zgodne z zasadami logiki prawniczej usunięcie tego problemu interpretacyjnego poprzez usunięcie wadliwej redakcji przepisu³⁰².

Mimo inicjatywy Rzecznika, zastrzeżenia co do powyższych kwestii są obecne w debacie publicznej do dnia dzisiejszego. Takie działania RPO są potrzebne i konieczne dla ochrony praw osób uzależnionych i powiązanych z nielegalnymi substancjami, mimo że mogą zaistnieć tylko w obliczu skarg i są ograniczone do ich przedmiotu.

3.2.2 Rzecznik Praw Osób Uzależnionych

W odpowiedzi na wielokrotnie już podkreślony problem dyskryminacji osób uzależnionych, w 2009 r. zostało powołane Biuro Rzecznika Praw Osób Uzależnionych, które należy do NGO-sów. Jest to całkowicie odrębny i niezależny program zainicjowany przez stowarzyszenie JUMP’93 na prośbę pacjentów substytucyjnych. Do pełnionych przez ten podmiot funkcji zalicza się monitorowanie i nagłaśnianie takich naruszeń w zakresie uzależnienia, posiadania i używania nielegalnych substancji, takich jak zbyt represyjne działania organów, czy zastosowanie nieadekwatnego modelu pomocy oraz, co najważniejsze, oferowanie bezpłatnych porad prawnych, a nawet prowadzenie spraw poprzez sporządzanie pism procesowych³⁰³.

Działania podejmowane przez stowarzyszenie są finansowane z wielu różnych źródeł w zależności od realizowanych projektów. Najważniejsze przedsięwzięcia są opłacane ze środków publicznych, a należy do nich Hostel interwencyjny Stowarzyszenia Jump 93 - program opieki noclegowej finansowany ze środków Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Centrum Interwencji Kryzysowej JUMP dla osób wykluczonych z powodu uzależnienia - projekt realizowany w ramach programu Obywatele dla Demokracji, finansowanego z Funduszy EOG, Warszawski standard pomocy: Pomoc osobom bezdomnym i uzależnionym od narkotyków przebywającym w Warszawie - projekt współfinansowany ze środków Wojewody Mazowieckiego oraz Warszawski Standard Pomocy - Zintegrowane działania redukcji szkód - projekt finansowany ze środków Krajowego Biura ds.

Przeciwdziałania Narkomanii i Ministerstwa Zdrowia³⁰⁴.

302https://www.rpo.gov.pl/sites/default/files/RPO%20do%20MZ%20narz%C4%99dzia%20i%20naczynia%20na rkotyki%2031.12.2019.pdf (dostęp: 10.04.2021).

303 http://jump93.pl/strona-3-rzecznik.html (dostęp: 09.04.2021 r.).

304 http://jump93.pl/strona-1-o_nas.html (dostęp: 16.05.2021).

Głównym celem stowarzyszenia jest przeciwstawianie się bezprawnemu poniżaniu i przejawom brutalności wobec pokrzywdzonych ze strony organów ścigania i pracowników służby zdrowia oraz placówek terapeutycznych, a także reagowanie na przypadki naruszenia praw przez wymiar sprawiedliwości. Tego typu sprawy osoby zainteresowane mogą zgłaszać w formie skargi. Ponadto stowarzyszenie publikuje od 2010 r. własne raporty na temat sytuacji narkotykowej w Polsce, zabiera głos w debacie publicznej oraz konstruuje rekomendacje dla innych instytucji przeciwdziałania narkomanii³⁰⁵. Dzięki temu pomaga kształtować obiektywny obraz prawa i praktyki oraz przyczynia się do potencjalnej zmiany prawa, gdyż ze wskazanych raportów jednoznacznie wynika, że zaostrzenie przepisów wcale nie zahamowało zjawiska uzależnienia i przestępczości narkotykowej³⁰⁶. Powstanie takiej instytucji świadczy na niekorzyść ustawodawcy w sferze ochrony praw osób uzależnionych i używających narkotyków. Jest dowodem na to, że państwo nie zapewnia docelowej grupie obywateli takiego wsparcia i pomocy, by realizować w pełni wartość bezpieczeństwa społecznego. Dopóki będą miały miejsce niewłaściwe praktyki na gruncie aktualnego prawa, Rzecznik Praw Osób Uzależnionych będzie potrzebny.