Występujące zróżnicowanie w zakresie przedstawionych powyżej struktur ziemi rolniczej w Unii Europejskiej stanowi uzasadnienie dla przeprowadzenia analizy skupień państwach członkowskich względem badanych zmiennych. Umożliwi to bowiem identyfikację grup krajów o zbliżonej strukturze, co pozwoli w dalszej części pracy na weryfikację, czy w ramach wyróżnionych skupień następują procesy dalszego upodobniania. Tym samym możliwa będzie odpowiedź na pytanie, czy uwarunkowania strukturalne są przesłanką do konwergencji badanych zależności. Do analizy przyjęto następujące dane wyjściowe:
strukturę użytkowania gruntów wyrażoną poprzez udział gruntów ornych w powierzchni użytków rolnych oraz współczynnik zróżnicowania Shannona,
strukturę własnościową reprezentowaną przez udział gospodarstw indywidualnych w gospodarstwach ogółem, udział użytków rolnych znajdujących się w tych podmiotach oraz wskaźniki określające rolę dzierżawy w gospodarowaniu ziemia rolniczą,
strukturę gospodarstw oraz użytków rolnych zarówno z punktu widzenia klasyfikacji wielkości obszarowej oraz wielkości ekonomicznej uwzględniającą średnią wielkość gospodarstwa, współczynniki koncentracji użytków rolnych w jednostkach produkcyjnych – wskaźniki Gini’ego, liczbę podmiotów spełniających kryterium gospodarstw rozwojowych oraz zasoby użytków rolnych przez nie posiadane.
Przeprowadzona analiza korelacji wykazała jednak znaczną współzależność powyższych zmiennych. W konsekwencji ostatecznie skupienia wyodrębnione zostały na podstawie:
udziału gruntów ornych w powierzchni użytków rolnych,
względnej powierzchni użytków rolnych w dzierżawie,
średniej powierzchni gospodarstwa rolnego oraz
współczynnika koncentracji Gini’ego dla liczby gospodarstw oraz powierzchni użytków rolnych obliczonego względem klas wielkości obszarowej121
.
Przeprowadzona na podstawie danych z 2010 r. analiza skupień Warda pozwoliła na wyodrębnienie pod względem podobieństwa struktury agrarnej 6 grup państw
121
166 Diagram drzewa Metoda Warda Odległ. euklidesowa SK CZ FI SE DK MT LU FR DE BE BG HU EE LT CY PT PL LV RO IT ES IE GB SI GR NL AT 0 2 6 8 10 12 14 O dl eg ło ść w ią z.
Rysunek 42 Dendrogram państw członkowskich Unii Europejskiej względem struktury ziemi rolniczej w 2010 r.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie [Eurostat 2014] Europa Grupa 1 Grupa 2 Grupa 3 Grupa 4 Grupa 5 Grupa 6
Rysunek 43 Skupienia państw członkowskich Unii Europejskiej względem struktury ziemi rolniczej w 2010 r.
167
Tabela 18 Struktury ziemi rolniczej w państwach członkowskich Unii Europejskiej w 2010 r. wg skupień
Wyszczególnienie Grupa 1 Grupa 2 Grupa 3 Grupa 4 Grupa 5 Grupa 6
Udział gruntów ornych w użytkach
rolnych 72% 91% 68% 75% 57% 35%
Udział gospodarstw indywidualnych 89% 92% 79% 99% 99% 98%
Użytki rolne w gospodarstwach
indywidualnych 26% 86% 53% 55% 75% 83%
Udział gospodarstw dzierżawiących
ziemię rolniczą 44% 51% 69% 14% 10% 28%
Użytki rolne w dzierżawie 82% 37% 69% 54% 27% 26%
Średnia wielkość gospodarstwa rolnego 116,2 45,9 53,5 11,3 8,5 24,2
Użytki rolne w gospodarstwach >20 ha 97% 90% 94% 83% 67% 85%
Użytki rolne w gospodarstwach >8
ESU* 94% 87% 96% 73% 65% 76%
Udział gospodarstw <10 ha 54% 27% 32% 89% 87% 65%
Udział gospodarstw <4 ESU* 82% 29% 23% 92% 79% 48%
* dotyczy roku 2007
Źródło: Opracowanie własne na podstawie [FAOStat 2014]
(Rysunek 42, Rysunek 43). Do pierwszej należą: Słowacja oraz Czechy – państwa wywodzące się z Czechosłowacji, drugiej: Finlandia, Szwecja i Dania (państwa Skandynawskie), trzeciej: Malta, Luksemburg, Francja, Niemcy i Belgia (pomijając Maltę są to państwa, obok Włoch i Holandii, będące założycielami Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej). Czwarta grupa obejmuje zaś Bułgarię, Węgry, Estonię, Litwę oraz Cypr – a więc wyłącznie państwa które przystąpiły do UE w 2004 r. lub 2007 r., piąta: Portugalię, Polskę, Łotwę, Rumunię, Włochy i Hiszpanię a więc państwa charakteryzujące się względnie rozdrobniona strukturą agrarną, zaś szósta Irlandię, Wielką Brytanię, Słowenię, Grecję, Holandię oraz Austrię. Cechy struktury agrarnej dla poszczególnych wyróżnionych skupień przedstawiono w powyżej (Tabela 18). W przypadku pierwszej grupy charakterystyczna jest największa średnia powierzchnia gospodarstwa, która jest wynikiem niemal pełnej koncentracji użytków rolnych w gospodarstwach rozwojowych. Uzasadnione jest to miedzy innymi stosunkowo wysokim udziałem gospodarstw będących w posiadaniu osób prawnych, które są użytkownikiem niemal 75% użytków rolnych, co następuje dzięki wysoce spopularyzowanym stosunku dzierżawy nieruchomości. W państwach należących do grupy drugiej uwagę zwraca zaś najwyższy udział gruntów ornych w zasobach ziemi rolniczej oraz fakt, iż aż 86% użytków rolnych znajduje się w rękach osób fizycznych. Co więcej w państwach tej grupy występuje najmniejszy odsetek drobnych gospodarstw rolnych. Do właściwości grupy trzeciej należy natomiast bardzo wysoka koncentracja ziemi w jednostkach rozwojowych, co wynika między innymi
168 z faktu, że blisko 70% gospodarstw dzierżawi ziemię. Z kolei w grupie 4 i 5 uwagę zwraca przede wszystkim znaczne rozdrobnienie agrarne, które przejawia się niską średnią wielkością gospodarstw, przy czym ich właścicielami są niemal jedynie osoby fizyczne. Grupę szóstą ocenić zaś można jako przeciętną z punktu widzenia wyróżnionych cech.
Europa Grupa 1 Grupa 2 Grupa 3 Grupa 4 Grupa 5 Grupa 6
Rysunek 44 Skupienia państw członkowskich Unii Europejskiej ze względem struktury ziemi rolniczej w 2003 r.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie [FAOStat 2014]
Z punktu widzenia niniejszej rozprawy kluczowym było przy tym określenie, czy wskazana we wcześniejszych częściach dynamika struktur agrarnych powoduje ich unifikację w ramach poszczególnych skupień. Bliższą analizę tego zagadnienia przeprowadzono w rozdziale następnym, jednak w tym miejscu powtórzono analizę skupień w oparciu o te same zmienne dla 2003 r. Porównanie skupień wyróżnionych dla 2 okresów pozwoliło bowiem na wstępną ocenę czy zachodzące zmiany powodują zniwelowanie istniejących w ramach grup różnic, czy też prowadzą do ich intensyfikacji. Pierwsze ujęcie wymaga, by wyróżnione dla 2003 i 2010 r. skupienia nie różniły się między sobą, zaś przesłanką dla drugiego rozwiązania jest zmiana państw wchodzących w skład wyróżnionych grup. Przeprowadzone studia (Tabela 52, Rysunek 44, Rysunek 66) wskazują, iż składowe skupienia 1, 2 oraz 5 (dla 2010 r.) nie uległy zmianie, co pozwala przypuszczać, iż struktura agrarna w tych państwach ulega zbliżeniu, czego nie można
169 powiedzieć o pozostałych państwach i skupieniach, w skład których wchodzą. Teza ta wymaga jednak dodatkowej oceny, która zostanie przeprowadzona przy zastosowaniu analizy konwergencji.
7. Konkluzje
Jak wcześniej wspomniano struktura gospodarstw rolnych w Wielkiej Brytanii traktowana jest w literaturze jako najlepsza w całej Europie [Tomczak 2009b, s. 122]. Z punktu widzenia przyjętych w niniejszym rozdziale kryteriów oceny struktury agrarnej należy przy tym wskazać, iż w 2010 r. charakteryzowały ją następujące właściwości:
udział gospodarstw indywidualnych kształtował się na poziomie 96%, a były one w posiadaniu 83% użytków rolnych,
blisko 30% użytków rolnych znajdowało się w dzierżawie,
średnia powierzchnia gospodarstwa rolnego wynosiła 92,4 ha,
użytki rolne w gospodarstwach rozwojowych stanowiły 96% wg kryterium obszarowego i 80% wg kryterium wielkości ekonomicznej,
udział gospodarstw o powierzchni większej niż 20 ha kształtował się na poziomie 63%, a > 8 ESU 42,9% wszystkich podmiotów,
udział gospodarstw <10 ha wynosił 21,6%, a <4 ESU – 57,1% (<1 ESU – blisko 30%) jednostek funkcjonujących w rolnictwie.
Nasuwa się wobec tego pytanie, czy struktura przyjęta za modelową może mieć zastosowanie w pozostałych państwach członkowskich, jak również w skali całej Unii. Wobec przeprowadzonej powyżej charakterystyki struktury agrarnej w poszczególnych państwach członkowskich oraz grupach państw należy przede wszystkim wyróżnić następujące kwestie:
struktura agrarna krajów Unii Europejskiej kształtuje się obecnie na wysoce zróżnicowanym poziomie. Dotyczy to zarówno użytkowania gruntów, stosunków własnościowych oraz struktury gospodarstw i użytków rolnych w ujęciu klas obszarowych oraz klas wielkości ekonomicznej. Trzeba przy tym podkreślić, iż zakres odmienności jest zdecydowanie większy w państwach, które przystąpiły do Unii Europejskiej po 2004 r., co spowodowało, iż w wyniku rozszerzenie UE nasilenie istniejącego w skali całej Unii zróżnicowania;
w Unii Europejskiej nie ma wspólnego kierunku ani siły przekształceń struktury ziemi rolniczej, przy czym znacznie wyższa intensywność zmian zachodziła
170 w nowych państwach członkowskich. Uzasadnione jest to isch przystąpieniem do funkcjonowania w ramach wspólnotowego rynku, który determinuje warunki konkurencyjności oraz zapewnia szerszy dostęp do produktów wytworzonych poza granicami danego kraju, jak również dostosowaniem warunków gospodarowania ziemią rolniczą do instrumentów wspólnej polityki rolnej, których państwa te stały się beneficjentami wraz z przystąpieniem do Unii Europejskiej, a do których dostęp znacznie wcześniej miały pozostałe państwa UE. Przy tym krytycznie należy podejść do wpływu WPR na spójność społeczno-ekonomiczną UE, co wynika z faktu, iż największymi beneficjentami WPR są państwa, w których parytet dochodów rolniczych (w stosunku do średnich dochodów w kraju) jest dla rolników korzystny – Holandia, Wielka Brytania, Francja [Tomczak 2009b, s. 103]. Stąd też uprawnione jest stwierdzenie sprzeczności pomiędzy celami WPR a celami polityki strukturalnej i regionalnej. Ponadto, o ile w ramach poszczególnych grup państw członkowskich tj. UE-15, UE-10 i UE-2 w badanym przedziale czasowym można mówić o utrzymującym się poziomie dysproporcji struktur agrarnych, o tyle w skali UE-27 po 2003 r. nastąpiło nasilenie zróżnicowania;
z punktu widzenia kryterium obszarowego oraz ekonomicznego, które spełniać powinno gospodarstwo rozwojowe, w UE-15 następuje ograniczenie liczby gospodarstw większych niż 20 ha oraz większych niż 8 ESU, przy czym w „nowych” państwach członkowskich po 2003 wystąpiła tendencja odwrotna. Jednocześnie we wszystkich grupach państw następuje proces koncentracji użytków rolnych w gospodarstwach >20 ha, przy czym jest on tym silniejszy im krótszy staż członkowski danego kraju, zaś koncentracja ziemi w jednostkach >8 ESU zachodzi jedynie w grupie UE-10.
Tym samym, można przypuszczać, iż każde państwo członkowskie, a prawdopodobnie również każdy region, rozwijać się będzie niezależnie, zgodnie z przyjętą strategią. Co więcej, w związku ze zróżnicowaniem uwarunkowań historycznych, ekonomicznych, politycznych, kulturowych oraz środowiskowych należy z dużą ostrożnością podejść do twierdzenia, iż poszczególne kraje dążyć będą do osiągnięcia struktury agrarnej uznanej za modelową w skali europejskiej. Możliwym rozwiązaniem jest za to zmierzenie do osiągnięcia takowej w skali całej Unii Europejskiej, co uzasadnione jest stopniem integracji pomiędzy państwami. Wymaga to jednak przyjęcia założenia, że poszczególne kraje stanowią regiony tworzące spójne ugrupowanie. Przeniesienie struktury Wielkiej Brytanii na płaszczyznę Europejską wymaga przy tym:
171
obniżenia udziału gospodarstw indywidualnych, z jednoczesnym transferem użytków rolnych do tych podmiotów,
osłabienia roli dzierżawy w gospodarowaniu gruntami,
znacznej koncentracji gruntów rolnych, która przyczyni się do podniesienia średniej wielkości gospodarstwa rolnego, przy czym koncentracja ta powinna zachodzić w gospodarstwach rozwojowych,
ograniczenia rozdrobnienia agrarnego przez wzrost udziału gospodarstw o powierzchni >20 ha oraz >8 ESU.
Tym samym pożądanym modelem rolnictwa powinien być system nie chłopskich lecz farmerskich gospodarstw rodzinnych przy uwzględnieniu koncepcji rolnictwa społecznie zrównoważonego. Należy mieć przy tym na uwadze, iż zmiana struktury agrarnej poprzez powiększanie wielkości gospodarstw wymaga ograniczenia zatrudnienia oraz liczby podmiotów gospodarujących w rolnictwie, intensyfikacji procesów serwicyzacji wsi oraz stworzenia pozarolniczych miejsc pracy na obszarach wiejskich, które staną się obszarami wielofunkcyjnymi [Michna 2009f, s. 133-148]. Konieczne jest przy tym jednocześnie zapewnienie mieszkańcom obszarów wiejskich odpowiedniego poziomu dochodów pozwalających na kreowanie popytu na usługi płynące z tych obszarów. Należy przy tym zaznaczyć, iż aby wskazane przeobrażenia mogły zostać osiągnięte, powinny być wynikiem ewolucji struktury w państwach charakteryzujących się największymi zasobami ziemi rolniczej. Należy mieć przy tym jednak na uwadze, iż cztery kraje, w których znajduje się około 50% zasobów ziemi rolniczej w UE-27 (Francja, Hiszpania, Wielka Brytania i Niemcy) należą do trzech z sześciu wyróżnionych skupień, a tym samym charakteryzują się one odmiennymi uwarunkowaniami strukturalnymi. Odpowiedzi wymaga ponadto pytanie, czy takie przekształcenia w skali Unii Europejskiej są pożądane. Okazuje się bowiem, że wraz z postępem biologicznym i technologicznym, w coraz większym stopniu uzasadniona jest polaryzacja gospodarstw, która polega na równoległym rozwoju konkurencyjnych na globalnym rynku rolno-żywnościowym podmiotów ukierunkowanych na produkcję intensywną oraz gospodarstw ekstensywnych świadczących usługi środowiskowe i społeczne. Pierwsze zapewniać mogą samowystarczalność żywnościową UE, drugie zaś powinny gwarantować trwałości rolniczego krajobrazu Unii Europejskiej oraz realizować pozaprodukcyjne funkcje obszarów wiejskich, w tym polegające na dostarczaniu pożądanych społecznie dóbr publicznych.
172