1. Podręczniki instruktażowe CPTED tworzone są w celu zapewnieniawładzom lo
kalnym, agencjom rządowym, zarządom miast, deweloperom, architektom, a także funkcjonariuszom policji możliwości zapoznania się z podstawowymi zasadami re
alizacji założeń„bezpiecznejprzestrzeni”.Wskazówki dotyczące planowania i pro jektowania budynków, całych ich kompleksów i terenówogólnodostępnych wrazze ścisłymotoczeniem dotyczą zastosowania optymalnego oświetlenia, ogrodzeń, do
zoru, a nawet sposobu wykorzystania naturalnego ukształtowania terenu. Podkreś
lić należy, że owe podręczniki nie są wyczerpującymi instrukcjami wprowadza
niaprogramów opartych nakoncepcji CPTED, a także nie mają zastępować (nawet wstępnych) opinii specjalistów w dziedzinie zapobiegania przestępczości czy eks
pertów od planowaniaprzestrzennego.Powinny przede wszystkim wzbudzaćzain
teresowanie osób i instytucji, uwidaczniająckorzyści, jakie niosą zsobą programy CPTED oraz inspirować do ich wprowadzania.
Każdyz przedstawionych przykładowo podręczników zawiera podstawoweinfor macje tłumaczące założenia i zasady wdrażaniaprogramów kształtowania bezpiecz
nej przestrzeni, wskazuje korzyści,jakie możnaosiągnąć w rezultacie ich implemen tacji, czasami zawiera dane statystyczne z obszarów, w których zastosowano owe technikijako dowód ich skuteczności63. Autorzy niektórych poradników idą krok dalej,przedstawiającprzykładowo proces zmian dokonanych naokreślonych obsza
rach (także oddzielnie fragmentów tychobszarów,takichjakparkingisamochodowe lub przystanki autobusowe), bogato oweprzeobrażenia ilustrując, a także wspoma
gając prezentacje szkicami i planami64.
W przygotowanym na zlecenie Ministerstwa Sprawiedliwości Nowej Zelan
dii dwuczęściowym poradniku65 podkreśla się, że redukcja przestępczości i budo wa bezpiecznych wspólnot sąsiedzkich jest priorytetem w walce z przestępczością, a implementacja programów CPTED w pierwszej kolejności pozwala wyelimino
waćewentualnekoszty wynikające zwprowadzaniapóźniejszychpoprawek w złych strukturach czy wadliwymsposobie ich zarządzania.
Podręcznik w części pierwszej przedstawia siedem cech poprawnego wdraża
nia projektów prewencyjnych.Autorzy podkreślają, że ich skuteczność jest skore lowana z zaangażowaniem wszystkich stron mających odnieść korzyści z owych przekształceń. Część druga skierowana jest głównie do władz lokalnych,urbanistów, architektóworaz osób zarządzających publicznym mieniem. Zawiera omówienie na
stępujących elementówprocesu implementacjiCPTED:
“ Designing OutCrimePlanning Guidelines, Western Australian PlanningCommission, Sydney 2006,http://www.wapc.wa.gov.au/Publications/896.aspx (link aktywny 5.07.2011).
M Np. Safer Places: The Planning...
65 Por. http://www.justice.govt.nz/publications/global-publications/n/national-guidelines-for-crime- prcvcntion-through-environmcntal-design-in-new-zealand-part-l-sevcn-qualities-of-safer-places-part-2-implementation-guide-novembcr-2005/the-seven-qualities-for-well-designed-safer-places(link aktywny 5.07.2011).
a) adaptacjastrategii CPTED oraz wstępnaocena skuteczności (akceptacja zało żeń, przedstawienie korzyści dla danej społeczności, poznanie kontekstu lo
kalnego66);
b) przygotowanie i przedstawienie planu wdrażania;
c) zaangażowanie społeczności lokalnej i umacnianie partnerstwa67, a takżeza
inicjowanieoraz kierowanie współpracąmiędzy sektorem publicznymapry watnym;
d) wskazanie miejsc priorytetowych dla zapewnienia bezpieczeństwa (takich jak budki telefoniczne, toalety publiczne, przejścia podziemne), na których w pierwszej kolejności skoncentrowane zostaną działania zapobiegawcze6*;
e) podział obowiązków między uczestników programu (przykładowo władze miejskie zajmować się będą prawidłowym oświetleniem, wywozem śmieci, oznakowaniem terenu;korporacje przewozowe odpowiednimstanemprzy
stanków transportu miejskiego; firmy telekomunikacyjne stanem budek te lefonicznych itd.).
Dobrym pomysłem wydaje się podzielenie podręcznika na część o charakterze ogólnoinformacyjnym, przeznaczoną dlaobywateli,oraz część specjalistyczną, prze znaczonądlasłużb iinstytucji odpowiedzialnychzawdrażanieprogramu prewencyj
nego.
W bardzo podobny sposób przedstawiaetapy implementacjizasad CPTED pod ręcznikaustralijski69, zawierający równieżdużą ilośćpomocnych wskazówek i ele
mentów. Grupowanesą one w tematycznepodrozdziały (przykładowo: oświetlenie, wejścia do budynków,chodniki, nadzóritp.).
Każdy z przewodników podaje dane kontaktowe osób lub instytucji oferujących pomoc w zakresiewszelkich problemówdotyczących programów CPTED. Podręcz
nik brytyjski7" skupia znacznie większą uwagę na planowaniu, szczegółowowskazu jącnaelementysłużącepromowaniubezpieczeństwaw danejspołeczności, podkreś
lając, że wypracowanie odpowiednich zasad postępowania „ma wartość krytyczną” właśnie wstadium planowania. Zaleca efektywne korzystaniez doświadczeń miast i instytucji, które implementacjęowych zasad mająjuż za sobą71. Autorzy poradni
ka prezentują takżeobszerne listy pytań, wskazując,na jakie kwestie organy koordy nująceprojekt muszą zwrócić szczególną uwagę przed przystąpieniem do prac nad planem działania. Jakjuż wcześniej wspomniano, duży nacisk w brytyjskim porad
niku położono nadoświadczenie, dlategoteż niemalże połowę podręcznika stanowią
“ Okresoweprowadzenietzw. Safety Audit,ezyli badań spoleeznyeh w określonej spoleeznośei lo
kalnejw celu poznania ewentualnychobaw, zagrożeń czystopnia wiktyinizaeji mieszkańców na danym obszarze.
67 Poradnik wskazuje, że na tym etapiemusi już być jednoznacznie wskazanygłówny koordynator całego projektu (najczęściejlokalne władze miasta bądź dzielnice).
'* Jestto element tzw. Site Assessment, czylianaliza danego obszaru przez specjalistów i oszacowa nie stopnia występującej tam przestępczości.
6,1 Designing Out Crime...
711 SaferPlaces...
71 Zamieszczono obszerny katalog instytucjisłużących radą i opinią w zakresie projektówCPTED, m.in.Commission for Architecture and the Built Environment, RUDI Rcsourec for Urban Design Information.
opisy różnorodnych pod względem architektonicznymmiejsc, których sukceswpo
wstaniui utrzymaniuprzestrzenibezpiecznej potwierdzono72.
72 Np. opisany wcześniej MowbrayPark.
71 A.B. Woolton,C.L. Davey, Crime Lifecycle: Guidance for Generating Design against Crime Ideas, http://www.c-doca.cu/contcnt/docs/CrimcLifccycleGuide.pdf (link aktywny 5.07.2011); por. też rozdział I, punkt I.
M Wskazówkizawartew podręcznikumogą być stosowane zarównopodczas projektowaniano
wych przestrzeni, usługczy produktów,jaki podczas przekształcania(dokonywania aktualizacji)już istniejącychobiektów.Podkreśla sięjednak, że dużoskuteczniejsze i bardziej ekonomicznejest projek towanie, w którym od samego początku bierze się pod uwagę zapewnianie bezpieczeństwa.
75 A.B. Wootton, C.L. Davey, CrimeLifecycle...,s. 3.
2. Podręcznik CrimeLifecycle: Guidance for Generating Design against Crime Ideas73 skierowany został do osób, które projektując przestrzeń (architektoniczną czy planistyczną), usługę lub produkt, mają (też) na uwadze potrzebę bezpieczeń
stwa swoich przyszłych klientów74. Wstęp do przewodnika opiera się na rozróż nieniu projektów pasywnych i aktywnych. Projekty pasywne to te, w których nie przyjęto„perspektywyprewencyjnej”, czylinie zastanawiano się, jak produkt, usłu
ga bądź przestrzeń będą reagować na zachowania przestępcze (co powoduje ich redukcjędo roli pasywnego, biernego odbiorcy przestępczości). Przezprojekty ak tywne rozumiesięnatomiast takie,które dzięki odpowiedniemu (tj. zgodnemuzwy tycznymi przewodnika) procesowi planowania powodują, że stworzone zgodnie z nimi przestrzenie, usługi i produkty „same” przeciwdziałają przestępczości po
przezutrudnianie bądź blokowaniemożliwości działania przestępcy(co, jak zostanie to opisane poniżej, rozumiane jest bardzo szeroko). Przyjęcie perspektywy prewen
cyjnej wymaga zrozumieniatytułowego „cyklu życia przestępstwa”.
„Cykl życia przestępstwa” {crime lifecycle) zobrazowany jest w podręczni
ku jako koło podzielone na dziesięć równych pól. Pola te ponumerowano, a każ de z nich zawiera jedno jasno określone zagadnienie związane z powstawaniem przestępstwa bądź przeciwdziałaniem przestępstwu. Pola od pierwszego doszóste
go zawierają zagadnienia poprzedzającewystąpienie przestępstwa, pola od siódme godo dziesiątego dotyczązjawisk następujących po jegopopełnieniu, zaś przełom między polem szóstym i siódmym oznaczono jako samo zdarzenie przestępcze.
Tak też koniec jednego cyklu przestępczego (pole nr 10) stanowi zarazem punkt wejścia{entry point) do nowego (pole nr 1). Podstawowe znaczenie ma przy tym konstatacja, że skorozachowanie przestępcze możei zazwyczaj prowadzi do kolej negozachowania przestępczego, to kluczemdozrównoważonej {sustainable)pre
wencji kryminalnej jest przerwanie samonapędzającego się cyklu przestępczości75.
Tymsamym „cykl życia” przestępstwa możnapokrótce scharakteryzować w na stępującysposób:
a) Polenr 1 -gotowość potencjalnego przestępcy do popełnienia przestępstwa.
Wszystkie czynniki, które mogą motywowaćczłowieka dostaniasię przestęp
cą- problemy finansowe, poziom wykształcenia, zatrudnienie, problemyro dzinne, brak poczucia przynależności lub przeciwnie-przynależność do grupy, w której popełnianie przestępstw jest akceptowane. Do tego pola przynależą też bodźceemocjonalne.
b) Pole nr 2 - dostępność środków niezbędnych do popełnienia przestępstwa.
Takimi środkami mogą być: narzędzia, broń, wspólnicy(kierowcy, paserzy itp.), umiejętności(na przykład otwierania zamków) czyteż posiadanie odpo
wiedniej wiedzy (znajomość terenu lub posiadanie kodówdostępu).
c) Pole nr 3 - obecność rozumiana jako możliwość dostępu do miejsca prze stępstwa.Obecnośćta może być przypadkowa(spontaniczna)lub zaplanowa
na(celowa).
d) Pole nr 4 - właściwości (podatność, wrażliwość, wartość) przestrzeni, pro
duktu bądź usługi. Rzeczy zagrożone przestępstwem są najczęściej cenne i wartościowe,łatwe do demontażu, transportu bądź ukrycia, niewystarczają
cochronione (brak nadzoru, niekontrolowany dostęp, podatność na uszkodze nia bądźkradzieże), popularne, łatwedo spieniężenia.
e) Pole nr 5 reakcje, cechy i umiejętności innych osób.Obecnośćinnych pod czas zdarzenia przestępczegomożebyć motywująca(wspólnicy), jaki demo-tywująca(wyszkoleni strażnicy, osobypostronne).
f) Pole nr 6 - bilans potencjalnych zysków i strat. Sprawianie, że potencjalny przestępcawyraźniej postrzega wysiłek oraz ryzyko związane z popełnieniem przestępstwa (poprzez zwiększanie świadomości bycia wykrytym i rozpozna
nym oraz dzięki zwiększaniukoniecznegowysiłku), powoduje, że ewentualny zysk stajesię mniej atrakcyjny.
g) Pole nr 7 - bezpośredni wpływ przestępstwa. Wszelakie akcje i wydarze
nia mające miejsce bezzwłocznie po dokonaniu przestępstwa, takie jak: moż
liwość eskalacji76,stany fizyczne, psychiczne oraz emocjonalne ofiary i prze
stępcy, prawdopodobieństwo interwencji osób trzecich, atakże ewentualność rozpoznania sprawcyi natychmiastowegopodjęcia śledztwa bądź pościgu.
h) Pole nr 8 - wykrywalność przestępstwa. Przestępstwo może być wykry te (zarówno w trakcie czynu, jak i później) przez świadków (mieszkańcy, przechodnie, służby bezpieczeństwa), środki techniczne (alarmy, kamery) albo przez ofiary.
i) Pole nr 9 postępowanie karneprzeciw sprawcy. Aby dochodzeniebyło sku teczne, konieczne są wiarygodnezeznania oraz inne dopuszczalne przez pra
wo dowody popełnienia przestępstwa.
j) Pole nr 10 - długofalowe skutki przestępstwa. Należy tu wymienić długo
trwały wpływ przestępstwa na poszkodowanego i jego rodzinę, na spraw
cę i jego wspólników, społeczność lokalną, społeczeństwo jako całość oraz naprzestrzeń,produktczy usługę.
Użyteczność omawianego podręcznika wzmacniają krótkie pytania kontrolne zamieszczone pod prezentacją poszczególnych elementów „cyklu życia” przestęp stwa (wraz z odpowiednio zaplanowanym miejscem na zanotowanie pomysłów).
Sformułowane w zrozumiały i nieskomplikowany sposób pytania kierują uwagę użytkownika podręcznika na zasadniczą kwestię, jakąjest dopasowanie
konkret-7<' Eskalacja jestrozumiana jako możliwośćprzerodzenia się przestępstwa w poważniejsze, groź
niejsze. Naprzykład kradzież zwłamaniemmoże sięstać rozbojem, jeżeli włamywacze natkną się na właścicieli domu.
nego projektu do specyficznej sytuacji, środowiska - kontekstu, w jakim przyjdzie działać77.
77 Przykładowo: pytanie dotyczące pola nr I JakTwój projekt korespondujez tymikwestiami i redukuje gotowośćsprawcydo działania?;pytanie dotyczące pola nr10-Jakie są długoterminowe kon sekwencjeprzestępstwa związanego z Twoimprojektem? W jaki sposób Twój projekt możezłagodzić teskutki?
Niewątpliwą zaletę prezentowanych tu podręczników stanowi ich dostępność (w Internecie) oraz czytelna forma. Pisane są zrozumiałym, nieprzeładowanym specjalistycznymi określeniami językiem. Choć nieraz dotyczą spraw trudnych i skomplikowanych, to jednakzawarte w nichtreści prezentowane są w przystępny sposób. Wszystko to powoduje, że grono adresatów tych publikacji obejmuje nie tylkoekspertów w danejdziedzinie, ale też osoby, które chcą zmienić swoją okolicę.
Nacisk kładzie się namożliwość włączenia się w działania prewencyjneprzezkaż dego „zwykłego” mieszkańca, administratora osiedla, lokalnegodziałaczaspołecz
nego. Co ważne,wiele z tych publikacji odnosi się do celów społecznych, które mogą być osiągane niejako przy okazji działań„antyprzestępczych”. Podkreślasię rolę lo kalnych społeczności i wzięcia przez nie części odpowiedzialności zabezpieczeń
stwo. Poradniki dotycząceCPTED pozwalają spojrzeć na lokalne problemyz szer
szej perspektywy, znaleźć lepsze rozwiązania,poprawić jakość życia naosiedlu czy wdzielnicy.
Z tego względu ich prezentacja możebyć szczególnie przydatna polskim auto rom zamierzającym przygotowaćpodobne opracowania. Wydaje się,że w kontekś cie budzącej się świadomości potrzeby interdyscyplinarnej współpracy oraz prób przełamywania niechęci do angażowania się we wspólne działania prewencyjne z policją i innymi służbami mamy do czynienia z odpowiednim momentem. Prze de wszystkim polskie poradniki-podręczniki powinny być udostępnione możliwie szerokiemu kręgowi odbiorców (publikacja w Internecie). Konieczne będzie też nadanieim atrakcyjnej formy graficznej, wzbogacenie tekstu fotografiami, grafika
miczyschematami. Dzięki temu podmiotyzainteresowane wdrażaniem określonych rozwiązań będą mogły, postępując zgodnie ze wskazówkami zawartymi w porad
nikach, opracować strategię dostosowaną do lokalnych warunków. Ważne będzie także zachęcanie lokalnych podmiotów do stosowania proponowanych rozwiązań mimo określonych trudności (na przykład finansowych, organizacyjnych, kadro wych).Wskazanie „dobrych praktyk”, tanich, ale skutecznych sposobów radzenia so
bie z tego typu trudnościami będzie stanowiło zaletę takiego podręcznika. Wybrane inicjatywyprezentowanew rozdziale drugim (kampania „Wspólne osiedla”, opub likowany w Internecie podręcznik WSPol itd.) mogą służyć jako dobre przykłady dla kolejnych tegotypu przedsięwzięć. Byćmoże postulowana w rozdziale drugim organizacja (forum, fundacja) powinna wspierać opracowywanie polskichporadni
kówdotyczącychwdrażania i ewaluacji prewencji przez kształtowanieprzestrzeni.