Bilans i rozdysponowanie produkcji globalnej w rolnictwie
Z danych tablic przepáywów miĊdzygaáĊziowych GUS wynika, Īe w 2000 roku koszty zatrudnienia generowaáy wielkoĞü rzĊdu 7% wartoĞci produkcji glo-balnej (wyraĪonej w cenach bazowych, tab. 2.1). Koszty materiaáowe stanowiáy 63% wartoĞci produkcji globalnej (wyraĪonej w cenach bazowych). Samozaopa-trzenie (produkty pochodzenia rolniczego) stanowiáy z kolei 42% kosztów materia-áowych. Produkty przetwórstwa przemysáowego kolejne 30%, zaĞ usáugi handlowe i naprawy to 18% kosztów materiaáowych. Podobnie byáo w 2005 roku, tzn. koszty zatrudnienia stanowiáy takĪe 7% wartoĞci produkcji globalnej. Koszty materialne to kolejne 52% wartoĞci tej wielkoĞci. Pozostaáe pozycje osiągnĊáy takie same warto-Ğci co w 2000 roku. Z kolei w 2010 roku warto podkreĞliü, Īe koszty zatrudnienia zmalaáy do okoáo 5%. NajwiĊkszą czĊĞü kosztów materiaáowych stanowiáy produk-ty rolne zuĪywane w caáym procesie produkcyjnym (samozaopatrzenie, ok. 35%) oraz artykuáy spoĪywcze (ok. 20%). W dalszej kolejnoĞci byáy produkty chemiczne (10%) oraz handel detaliczny (6%) i transport (6%). Energia elektryczna stanowiáa 3% kosztów materiaáowych. Koszty te zaĞ dawaáy ponad poáowĊ wartoĞci produk-cji globalnej wyraĪonej w cenach bazowych (57%).
Tabela 2.1. Bilans produkcji globalnej w rolnictwie (bieĪące ceny bazowe, tys. zá)
Wyszczególnienie 2000 2005 2010
Koszty materiaáowe
Amortyzacja Ğrodków trwaáych Koszty zatrudnienia
…
WartoĞü dodana brutto
Produkcja globalna w cenach bazowych
39 954 843 ħródáo: opracowanie w oparciu o tablice przepáywów miĊdzygaáĊziowych GUS.
Na poniĪszym wykresie 2.1 przedstawiono pochodzenie dóbr i usáug zu-Īywanych w procesie produkcji na przykáadzie 2005 roku. Dominującą wartoĞcią byáo samozaopatrzenie, które wartoĞciowo stanowiáo 39% wszystkich zuĪywa-nych w procesie produkcji produktów i usáug. W dalszej kolejnoĞci znalazáy siĊ produkty spoĪywcze i napoje (17% wartoĞci wszystkich produktów). WartoĞü zuĪywanych chemikaliów i wyrobów chemicznych wyniosáa 3 798 mln zá i sta-nowiáa ok. 9% caáoĞci zuĪywanych produktów. Warto tu jeszcze wymieniü usáu-gi w zakresie handlu hurtowego i komisowego o wartoĞci 3 394 mln zá (i udziale równym 8%).
Wykres 2.1. Struktura zuĪycia materiaáów i usáug do produkcji rolnej (tzw. pochodzenie) w 2005 roku (ceny bieĪące, tys. zá)
ħródáo: opracowanie na danych GUS dla 2005 roku.
0 4000000 8000000 12000000 16000000
Pozostaáe Usáugi wynajmu maszyn i urządzeĔ Drewno i wyroby z drewna Usáugi administracji publicznej Usáugi pocztowe i telekomunikacyjne Usáugi związane z nieruchomoĞciami Roboty budowlane Maszyny i aparatura elektryczna Usáugi związ. z prowadzeniem dziaá. gospodarczej WĊgiel kamienny i brunatny; torf Wyroby z pozost. surowców niemetalicznych Usáugi poĞrednictwa finansowego Usáugi ubezpieczeniowe Usáugi transp. lądowego i rurociągowego Wyroby metalowe gotowe
Metal products Usáugi ochrony zdrowia i pomocy spoáecznej Usáugi w zakr. handlu pojaz. i ich napr., sprzed. paliw Energia elektrycz., gaz, para wodna i gorąca woda Usáugi w zakr. handlu detalicznego Koks, produkty rafinacji ropy naftowej Maszyny i urządzenia Usáugi w zakr. handlu hurtowego i komisowego Chemikalia, wyroby chemiczne Chemicals and chemical products
Artykuáy spoĪywcze i napoje Produkty rolnictwa i áowiectwa
Na wykresie 2.2, bĊdącym bezpoĞrednim odniesieniem do schematu 2.1, pokazano strukturĊ przepáywów z I sfery (od dostawców Ğrodków produkcji) do rolnictwa. WyraĨnie zaznaczyáa siĊ tendencja rosnąca w przypadku udziaáu przemysáu chemicznego. Istotna jest równieĪ pozycja „paliwo i energia”, zaĞ maleje udziaá handlu. W 2010 roku podwoiá siĊ takĪe udziaá budownictwa, który w 2000 i 2005 roku byá na tym samym poziomie. Niezmienne pozostaáy udziaáy takich pozycji, jak: usáugi, transport i inne.
Wykres 2.2. Struktura przepáywów materiaáowych z I sfery (dostawcy Ğrodków do produkcji) do rolnictwa (w %)
ħródáo: opracowanie w oparciu o tablice przepáywów miĊdzygaáĊziowych GUS.
Warto podkreĞliü, Īe znaczenie pierwszej sfery jest kluczowe i dominują-ce na tle pozostaáych, co pokazano za pomocą prodominują-centowych udziaáów w tabeli 2.2. Warto teĪ dodaü, Īe pozytywnym zjawiskiem byá rosnący udziaá III sfery (odbiorców produktów rolnych). Rosnące znaczenie I oraz III sfery bĊ-dzie w przyszáoĞci przejawem korzystnych przemian w rolnictwie oraz potwier-dzeniem poprawy poziomu jego nowoczesnoĞci. Dobrym punktem odniesienia jest tutaj rolnictwo UE-15, co pokazuje tabela 2.3.
Tabela 2.2. WielkoĞü i struktura zaopatrzenia materiaáowego rolnictwa w Polsce (w %)
Wyszczególnienie 2000 2005 2010
Ze sfery I 45,6 44,6 43,1
Ze sfery II 42,4 38,6 33,4
Ze sfery III 12,0 16,8 23,5
ħródáo: opracowanie w oparciu o tablice przepáywów miĊdzygaáĊziowych GUS.
0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20
usáugi przem.
chemiczny paliwo i energia przem.
metalurgiczny transport budownictwo handel inne
2000 2005 2010
NastĊpnie pokazano sposoby zagospodarowania produkcji rolniczej (tab. 2.4). Popyt poĞredni (zuĪycie poĞrednie) byá tutaj dominującą czĊĞcią. Jed-nak z upáywem lat ten udziaá malaá na korzyĞü rosnącego udziaáu popytu koĔ-cowego. Pozytywnym zjawiskiem jest skokowo rosnąca wartoĞü eksportu (z 1839 tys. zá w 2000 r. do 7 478 tys. zá w 2010 roku). Na uwagĊ zasáuguje fakt, Īe poziom samozaopatrzenia rolnictwa utrzymywaá siĊ na stabilnym poziomie, co nie jest zjawiskiem pozytywnym w skali caáej gospodarki i niedobrze Ğwiad-czy o unowoczeĞnianiu sektora rolnego.
Tabela 2.3. Struktura przepáywów miĊdzygaáĊziowych w rolnictwie Polski i UE-15 - porównanie (%)
Wyszczególnienie Lata Od dostawców Ğrodków produkcji – I sfera
Z rolnictwa – II sfera
Z przem. spoĪyw-czego – III sfera
Polska 2000 47.6 39.7 12.6
2010 43.1 33.4 23.6
UE-15
2000 53.5 25.6 20.8
2010 56.3 23.1 20.5
ħródáo: opracowanie w oparciu o tablice przepáywów miĊdzygaáĊziowych GUS i Eurostat oraz (Figurek, Vaskoviü, 2017).
Wykres 2.3. Rozdysponowanie produkcji rolniczej w ramach popytu wewnĊtrznego w 2005 roku (ceny bieĪące, tys. zá)
* W 2010 r. to rozdysponowanie byáo podobne.
ħródáo: opracowanie w oparciu o tablice przepáywów miĊdzygaáĊziowych GUS.
0 10000000 20000000 30000000
pozostaáe wyroby tytoniowe usáugi w zakresie handlu detalicznego produkty rolnictwa
i áowiectwa artykuáy spoĪywcze
i napoje
Tabela 2.4. Tworzenie i rozdysponowanie podaĪy produktów rolnych w Polsce (bazowe ceny bieĪące, tys. zá)
POZYCJE 2000 2005 2010
Tworzenie
Produkcja rolnicza 57 723
(91,0%) 80 655
Konsumpcja 18 854
(29,7%) 33 461 Przyrost rzeczowych
Ğrodków obrotowych Nakáady brutto na Ğrodki
trwaáe 28 ħródáo: opracowanie w oparciu o tablice przepáywów miĊdzygaáĊziowych GUS.
W odniesieniu do tabeli 2.4 pokazano strukturĊ popytu poĞredniego (wy-kres 2.3) oraz popytu koĔcowego (tab. 2.5). Odbiorcą produktów rolnych jest przede wszystkim przemysá spoĪywczy. W tym kontekĞcie istotna jest zatem silna, konkurencyjna pozycja przemysáu spoĪywczego, jak równieĪ jego dalszy rozwój. Pozytywnym procesem jest tutaj rosnący udziaá eksportu zarówno pro-duktów rolnych, jak równieĪ propro-duktów spoĪywczych (Ambroziak 2017).
Tabela 2.5. Struktura popytu koĔcowego w 2005 i 2010 roku (ceny bieĪące, tys. zá) Popyt koĔcowy
SpoĪycie Akumulacja
przez gospodarstwa
domowe
przez instytucje niekomercyjne
przez instytucje
rządowe i samorzą-
dowe
nakáady brutto na Ğrodki
trwaáe
przyrost rzeczowych Ğrodków
obrotowych oraz aktywów o wyjątkowej
wartoĞci 2005
32 141 121 7 692 1 311 787 218 393 -1 453 771
2010
40 086 738 9 621 2 354 595 83 056 657 951
ħródáo: opracowanie w oparciu o tablice przepáywów miĊdzygaáĊziowych GUS.
Wspóáczynniki materiaáocháonnoĞci oraz importocháonnoĞci
W oparciu o bilanse przepáywów miĊdzygaáĊziowych tabelach 2.6-2.7 przedstawiono wspóáczynniki charakteryzujące miĊdzygaáĊziowe wspóázaleĪno-Ğci (wspóáczynniki bezpoĞredniej i peánej materiaáocháonnowspóázaleĪno-Ğci oraz bezpoĞred-niej i peánej importocháonnoĞci produkcji globalnej w rolnictwie i áowiectwie).
Wspóáczynniki bezpoĞredniej materiaáocháonnoĞci pozwalają okreĞliü:
o ile zmieni siĊ zapotrzebowanie na produkcjĊ w poszczególnych dziaáach, jeĞli produkcja globalna w rolnictwie i áowiectwie zwiĊkszy siĊ o jednostkĊ. Nato-miast wspóáczynniki peánej materiaáocháonnoĞci informują, jak zmieni siĊ pro-dukcja w poszczególnych dziaáach, gdy propro-dukcja koĔcowa (popyt koĔcowy) w rolnictwie zwiĊkszy siĊ o jednostkĊ.
Z kolei wspóáczynniki importocháonnoĞci informują, o ile zwiĊkszy siĊ zapotrzebowanie na import w poszczególnych dziaáach, jeĞli produkcja globalna w dziale rolnictwo i áowiectwo wzroĞnie o jednostkĊ. W przypadku peánej portocháonnoĞci moĪna zweryfikowaü – jak zmieni siĊ zapotrzebowanie na im-port w poszczególnych dziaáach, jeĞli produkcja koĔcowa (popyt finalny) w dziale rolnictwo i áowiectwo wzroĞnie o jednostkĊ. Z tabeli 2.7 wynika, Īe dziaá ten nie jest silnie uzaleĪniony od importu.
Tabela 2.6. Wspóáczynniki materiaáocháonnoĞci krajowej produkcji globalnej w rolnictwie i áowiectwie w 2010 r.
Wyszczególnienie
Wspóáczynniki bezpoĞredniej materiaáocháonnoĞci
Wspóáczynniki peánej materiaáocháonnoĞci
Produkty rolnictwa i áowiectwa 0,182 1,266
Artykuáy spoĪywcze 0,098 0,153
Handel detaliczny 0,035 0,055
Handel hurtowy 0,035 0,069
Chemikalia, wyroby chemiczne 0,027 0,039
Koks, produkty rafinacji ropy naftowej 0,021 0,035
Energia elektrycz., gaz, para wodna
i gorąca woda 0,018 0,037
Transport lądowy i rurociągowy 0,009 0,029
Usáugi ubezpieczeniowe 0,007 0,010
Usáugi finansowe 0,007 0,015
Usáugi weterynaryjne 0,006 0,008
Wyroby metalowe gotowe 0,004 0,010
WĊgiel kamienny i brunatny 0,004 0,011
Maszyny i urządzenia niesklasyfikowane gdzie
indziej 0,003 0,005
Wyroby z pozostostaáych surowców
niemetalicznych 0,003 0,007
Usáugi naprawy, konserwacji i instalacji maszyn
i urządzeĔ 0,003 0,008
Obiekty budowlane i roboty budowlane 0,003 0,015
Magazynowanie; usáugi pocztowe i kurierskie 0,002 0,012
Drewno i wyroby z drewna 0,001 0,003
Usáugi związane z obsáugą rynku nieruchomoĞci 0,001 0,007
Usáugi administracji publicznej 0,001 0,003
Usáugi prawne i rachunkowo-ksiĊgowe 0,001 0,005
Wynajem i dzierĪawa 0,001 0,005
Usáugi telekomunikacyjne 0,001 0,005
SprzedaĪ pojazdów samochodowych, naprawy
pojazdów 0,001 0,003
Woda, usáugi związane z uzdatnianiem
i dostarczaniem wody 0,001 0,002
Wyroby z gumy i tworzyw sztucznych 0,001 0,005
Usáugi architektoniczne i inĪynierskie 0,001 0,003
ħródáo: tablice przepáywów miĊdzygaáĊziowych GUS dla 2010 roku.
Tabela 2.7. Wspóáczynniki importocháonnoĞci krajowej produkcji globalnej w rolnictwie i áowiectwie w 2010 r.
Wyszczególnienie
Wspóáczynniki bezpoĞredniej importocháonnoĞci
Wspóáczynniki peánej importocháonnoĞci
Produkty rolnictwa i áowiectwa 0,008 0,014
Chemikalia, wyroby chemiczne 0,027 0,049
Ropa naftowa i gaz ziemny, rudy metali, produkty
górnictwa, pozostaáe 0,000 0,027
Artykuáy spoĪywcze 0,008 0,021
Maszyny i urządzenia niesklasyfikowane gdzie
indziej 0,006 0,011
Koks, produkty rafinacji ropy naftowej 0,006 0,010
Wyroby metalowe gotowe 0,002 0,005
Wyroby z gumy i tworzyw sztucznych 0,001 0,004
Metale 0,000 0,003
Papier i wyroby z papieru 0,000 0,003
Urządzenia elektr. i nieelektr., sprzĊt gosp. dom. 0,001 0,003
WĊgiel kamienny i brunatny 0,001 0,003
Transport lądowy i rurociągowy 0,000 0,002
Pojazdy samochodowe, przyczepy i naczepy 0,000 0,002
Komputery, wyroby elektroniczne i optyczne 0,000 0,002
Ryby i pozostaáe produkty rybactwa 0,000 0,002
Wyroby z pozostaáych surowców niemetalicznych 0,000 0,001
Leki i wyroby farmaceutyczne 0,000 0,001
Usáugi związane z oprogramowaniem
i doradztwem w zakresie informatyki 0,000 0,001
Usáugi prawne i rachunkowo-ksiĊgowe 0,000 0,001
Pozostaáe usáugi profesjonalne, naukowe i
techniczne 0,000 0,001
Usáugi finansowe 0,000 0,001
Transport wodny i lotniczy 0,000 0,001
Usáugi doradztwa w zarządzaniu 0,000 0,001
Drewno i wyroby z drewna 0,000 0,001
ħródáo: tablice przepáywów miĊdzygaáĊziowych GUS dla 2010 roku.
2.4. Podsumowanie
Analiza danych pozwoliáa uchwyciü kierunek przepáywów miĊdzy rolnictwem a innymi sektorami gospodarki. WyraĨnie widaü, Īe zmienia siĊ wewnĊtrzna struktura przepáywów, choü nadal nie jest zbliĪona do poziomu w rolnictwie UE-15. Nadal zbyt duĪy udziaá stanowi obrót wewnĊtrzny (samozaopatrzenie) w rolnictwie. Trzeba przy tym podkreĞliü, Īe polski sektor rolny znajduje siĊ w fazie transformacji. Wysoki potencjaá rolnictwa skutkuje jednak stosunkowo niską efektywnoĞcią makroekonomiczną (znaczeniem w gospodarce), o czym byáa mowa w poprzednim rozdziale. Nowoczesne rolnictwo charakteryzuje siĊ silnymi relacjami z innymi sektorami gospodarki i niską samowystarczalnoĞcią. PoĪądany jest zatem wzrost znaczenia usáug oraz spadek samozaopatrzenia rolnictwa. Jednak, aby to osiągnąü konieczne są wiĊksze nakáady kapitaáu skutkujące wdraĪaniem najnowszych technologii produkcji, a przede wszystkim poprawą wydajnoĞci pracy w rolnictwie.