71ISBN 978-83-7658-713-4WARSZAWA 2017

4

Sektorowe przepływy międzygałęziowe a implikacje rozwojowe polskiego rolnictwa

Justyna Góral Aldona Mrówczyńska-Kamińska Cezary Klimkowski

INSTYTUT EKONOMIKI ROLNICTWA I GOSPODARKI ŻYWNOŚCIOWEJ PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY

Pantone 348C;

Pantone 382C;

Pantone 108 C.

MONOGRAFIE PROGRAMU WIELOLETNIEGO ISBN 978-83-7658-713-4 71

WARSZAWA 2017

MONOGRAFIE PROGRAMU WIELOLETNIEGO NR 7 1

Sektorowe przepływy

międzygałęziowe

a implikacje rozwojowe

polskiego rolnictwa



Sektorowe przepływy międzygałęziowe a implikacje rozwojowe polskiego rolnictwa

Warszawa 2017 Autorzy:

dr Justyna Góral dr Aldona Mrówczyńska-Kamińska mgr Cezary Klimkowski

ROLNICTWO POLSKIE I UE 2020+

WYZWANIA, SZANSE, ZAGROŻENIA, PROPOZYCJE

Dr Aldona MrówczyĔska-KamiĔska jest pracownikiem Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu.

Pozostali Autorzy publikacji są pracownikami Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ĩywnoĞciowej – PaĔstwowego Instytutu Badawczego.

Niniejsza monografia powstaáa w ramach realizacji tematu ósmego Programu Wieloletniego 2015-2019 zatytuáowanego ħródáa wzrostu oraz ewolucja struktur i roli sektora rolno-spoĪywczego w perspektywie po 2020 roku, w temacie Funkcjonowanie i rola sektora rolno-spoĪywczego w otoczeniu gospodarki narodowej (ujĊcie modelowe).

Celem badania byáo przybliĪenie problematyki przepáywów miĊdzygaáĊziowych i okreĞlenie na ich podstawie znaczenia polskiego agrobiznesu w gospodarce narodowej, a takĪe opracowanie projekcji zmian przepáywów miĊdzygaáĊziowych odnoszących siĊ do polskiego rolnictwa i przemysáu spoĪywczego w perspektywie najbliĪszych lat.

Recenzent

Dr Krzysztof Hoffman, Wydziaá Zarządzania i Logistyki Uczelni Techniczno-Handlowej w Warszawie

Korekta

Barbara Walkiewicz

Redakcja techniczna Leszek ĝlipski

Projekt okáadki Leszek ĝlipski

ISBN 978-83-7658-713-4

Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ĩywnoĞciowej – PaĔstwowy Instytut Badawczy

ul. ĝwiĊtokrzyska 20, 00-002 Warszawa tel.: (22) 50 54 444

faks: (22) 50 54 757 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl

Spis treści

Wstęp... 7

1. Znaczenie rolnictwa w gospodarce ... 9

1.1. Udział w tworzeniu produktu krajowego brutto ... 13

1.2. Udział w zatrudnieniu i wydajność pracy w rolnictwie ... 17

1.3. Udział w majątku produkcyjnym oraz nakładach inwestycyjnych... 22

1.4. Udział w krajowych oraz unijnych wydatkach budżetowych ... 25

1.5. Udział rolnictwa w wymianie handlowej ... 27

1.6. Podsumowanie ... 29

2. Analiza procesów rozwojowych w rolnictwie przy wykorzystaniu tablic przepływów międzygałęziowych... 32

2.1. Metody input-output w modelowaniu gospodarki ... 35

2.2. Przepływy międzygałęziowe Leontiefa – ujęcie teoretyczne... 40

2.3. Podstawowe współzależności sektorowe oraz model Leontiefa w ujęciu praktycznym ... 46

2.4. Podsumowanie ... 54

3. Projekcja przepływów międzygałęziowych w agrobiznesie w Polsce po 2020 roku ... 55

3.1. Metodyka projekcji zmian przepływów międzygałęziowych... 56

3.2. Produkcja i wartość dodana brutto ... 62

3.3. Zaopatrzenie materiałowe ... 68

3.4. Rozdysponowanie podaży... 80

3.5. Podsumowanie ... 83

4. Projekcja zmian struktury przepływów międzygałęziowych a doświadczenia międzynarodowe... 89

4.1. Zaopatrzenie materiałowe rolnictwa ... 94

4.2. Przepływy do przemysłu spożywczego ... 101

4.3. Rozdysponowanie podaży rolnictwa... 107

4.4 Rozdysponowanie podaży przemysłu spożywczego ... 112

4.5 Podsumowanie ... 117

5. Wnioski ... 120

Bibliografia: ... 128

WstĊp

Niniejsza monografia jest trzecią z serii, która prezentuje wyniki badaĔ prowadzonych w ramach Zadania 3. „Funkcjonowanie i rola sektora rolno- -spoĪywczego w otoczeniu gospodarki narodowej (ujĊcie modelowe)”. Samo zadanie jest elementem szerszego pakietu badaĔ ekonomicznych realizowanych w temacie „ħródáa wzrostu oraz ewolucja struktur i roli sektora rolno- -spoĪywczego w perspektywie po 2020 roku”, który z kolei jest czĊĞcią realizo- wanego przez Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ĩywnoĞciowej – PaĔ- stwowy Instytut Badawczy w latach 2015-2019 Programu Wieloletniego „Rol- nictwo polskie i UE 2020+. Wyzwania, szanse, zagroĪenia, propozycje”.

Prace prowadzone w ramach wspomnianego zadania w roku 2017 kon- centrowaáy siĊ na problemie analizy sektorowych przepáywów miĊdzygaáĊzio- wych do i z szeroko rozumianego sektora agrobiznesu oraz nowatorskiej próbie wychwycenia prognoz dotyczących rolnictwa polskiego na bazie tablic prze- páywów miĊdzygaáĊziowych. Jest to kolejny element badaĔ, które docelowo ma- ją pozwoliü na takie modelowe ujĊcie procesów gospodarczych w otoczeniu sektora rolno-spoĪywczego, by staáy siĊ one instrumentem wskazującym najbar- dziej optymalne mechanizmy polityki paĔstwa wobec rolnictwa po roku 2020.

Przedstawiony w niniejszym opracowaniu problem badawczy jest bez wątpienia bardzo záoĪony. Tematyka krajowych oraz miĊdzynarodowych prze- páywów miĊdzygaáĊziowych obejmuje szerokie spektrum badawcze zagadnieĔ ekonomicznych. Niektóre z licznej grupy problemów szczegóáowych mogáy byü niestety jedynie wzmiankowane. PodkreĞliü naleĪy wiĊc z jednej strony duĪy stopieĔ ogólnoĞci wyprowadzanych wniosków, z drugiej zaĞ, nowatorski cha- rakter analizy sektorowych przepáywów miĊdzygaáĊziowych w takim ujĊciu, który pozwoli na zidentyfikowanie najbardziej prawdopodobnych projekcji zmian wewnątrz i w otoczeniu sektora rolno-spoĪywczego. Wydaje siĊ, Īe do- brany w pracy rozkáad akcentów pozwoli czytelnikowi nie tylko na wychwyce- nie istoty problemu, lecz bĊdzie równieĪ odpowiednio przejrzysty i zrozumiaáy, a wyciągniĊte z prowadzonych analiz wnioski okaĪą siĊ przydatne przy rozwa- Īaniach na temat interakcji pomiĊdzy polityką paĔstwa wobec sektora rolno- -spoĪywczego a efektywnoĞcią funkcjonowania tego sektora.

Opracowanie, bĊdące wynikiem wspóápracy trójki autorów zajmujących

siĊ zawodowo ekonomiką rolnictwa, podzielone jest na piĊü gáównych rozdzia-

áów. KaĪdy z nich cechuje siĊ pewną autonomicznoĞcią rozwaĪaĔ, niemniej do-

piero ich poáączenie oddaje w peáni zamierzenia autorów odnoĞnie ujĊcia tematu

gáównego pracy.

Pierwsza czĊĞü pracy ma na celu wieloaspektowe ujĊcie znaczenia sektora rolno-spoĪywczego w gospodarce narodowej. Pozwala teĪ wyodrĊbniü procesy zachodzących w czasie zmian znaczenia tego sektora. Drugi rozdziaá poĞwiĊco- ny zostaá teoretycznym i metodologicznym podstawom wykorzystania tablic przepáywów miĊdzygaáĊziowych. Zawarto w nim równieĪ podstawowe informa- cje odnoszące siĊ do interakcji tego sektora z pozostaáymi dziaáami gospodarki.

W trzeciej czĊĞci pracy dokonano projekcji zmian w przepáywach miĊdzygaáĊ- ziowych w analizowanym aspekcie na bazie krajowych tablic przepáywów miĊ- dzygaáĊziowych, a takĪe podobieĔstw faz rozwoju gospodarki polskiej i nie- mieckiej. W kolejnym rozdziale równieĪ zawarto projekcje zmian przepáywów miĊdzygaáĊziowych. Tym, co wyróĪnia rozdziaáy poĞwiĊcone projekcjom, jest metodyka badaĔ oraz Ĩródáo wykorzystywanych danych. W rozdziale czwartym uĪyto danych zawartych w bazie WIOD (World Input Output Database), a do formuáowania projekcji wykorzystano analizĊ panelową. W ostatniej czĊĞci pracy dokonano analizy przedstawionych wczeĞniej wyników badaĔ nad projek- cjami zmian w wielkoĞci i strukturze przepáywów miĊdzygaáĊziowych przez pryzmat implikacji rozwojowych, z jakimi wiąĪe siĊ rozwój polskiego rolnictwa w trzeciej dekadzie XXI wieku.



1. Znaczenie rolnictwa w gospodarce

Z uwagi na fakt, iĪ znaczna czĊĞü niniejszej monografii poĞwiĊcona zosta- áa wykorzystaniu tablic przepáywów miĊdzygaáĊziowych, które omówiono szerzej w kolejnym rozdziale, przybliĪono najpierw teoriĊ fizjokratów. Tablica ekonomiczna autorstwa Françoisa Quesnaya to gáówne dzieáo fizjokratów (ok. 1750-1790)

, którzy uznawali rolnictwo jako jedyne Ĩródáo bogactwa.

Zdaniem fizjokratów produkt czysty (netto) powstawaá jedynie w tym sektorze i byá wynikiem naturalnej produktywnoĞci przyrody. Pozostaáe sektory uznawa- no za jaáowe (nie kreowaáy produktu netto), choü niezbĊdne z uwagi na pod- trzymywanie obiegu zasobów w gospodarce. Byáa to pierwsza próba wyjaĞnia- nia podstawowych zaleĪnoĞci miĊdzy wielkoĞciami globalnymi wystĊpującymi w gospodarce. Przez wielu ekonomistów są one uznawane za poprzedniczkĊ ta- blicy przepáywów miĊdzygaáĊziowych Wassilya Leontiefa (1906-1999).

W Ğlad za tym dominowaáy dotąd dwa podejĞcia odnoĞnie relacji miĊdzy ko- niunkturą w rolnictwie a koniunkturą w gospodarce. Zwolennicy teorii Williama Stanleya Jevonsa podnosili, Īe cykliczne zmiany w rolnictwie wpáy- wają na ksztaátowanie siĊ wielkoĞci makroekonomicznych dla caáej gospodarki.

Przeciwnicy twierdzili, Īe to produkcja i ceny w rolnictwie są determinowane cyklem gospodarczym. Trzeba podkreĞliü, Īe w okresie formuáowania teorii Jevonsa gospodarka w duĪej mierze opieraáa siĊ na produkcji rolnej i wszelkie jej wahania w istotny sposób wpáywaáy na zmiany dochodu narodowego. Wyda- je siĊ, Īe najbardziej trafne jest stwierdzenie, Īe miĊdzy rolnictwem i gospodar- ką zachodzą relacje o charakterze sprzĊĪenia zwrotnego, czyli zarówno rolnic- two oddziaáuje na przebieg cyklu gospodarczego, jak i ten ostatni ksztaátuje sy- tuacjĊ ekonomiczną sektora rolnego (StĊpieĔ 2011).

1 Fizjokratyzm to pierwsza szkoáa myĞlenia ekonomicznego, której liderem byá królewski lekarz F. Quesnay (1694-1774). WyodrĊbniá on w rolnictwie kapitaáy trwaáe (bydáo, maszyny i urządzenia), które okreĞlaá jako nakáady pierwiastkowe oraz kapitaáy obrotowe (páace robocze i ziarno), nazwane przez niego nakáadami rocznymi. Decydujące znaczenie miaáy nakáady pierwiastkowe. Fizjokraci uznawali, Īe jedynie rolnictwo duĪe, wielkoobszarowe przynosi tzw. produkt czysty. Dziaáali tylko we Francji, a ich gáówne hasáo brzmiaáo: laissez- faire, laissez-passer. Polscy fizjokraci (np. Stanisáaw Staszic, bracia Stroynowscy, Joachim Chreptowicz) mocno akcentowali znaczenie produkcji przemysáowej w rozwoju rolnictwa, stąd stwierdzenia o koniecznoĞci intensyfikacji produkcji rolniczej. Hieronim Stroynowski analizowaá szczegóáowo nakáady o charakterze inwestycyjnym. WyraĪaá pogląd, Īe wysokoĞü czystego produktu rolnego zaleĪy od wydajnoĞci rolnictwa. Dla S. Staszica postĊp techniczny w Anglii byá Ĩródáem inspiracji dla rozwoju rodzimego rolnictwa (àĊczycki 2012).

W opinii Zegara (2012) rolnictwo zyskaáo na uwadze w stopniu nienoto- wanym od lat 70. XX w. (kryzysu ĪywnoĞciowego). Wynika to z nastĊpujących powodów:

1. Niestabilna sytuacja na rynkach rolno-ĪywnoĞciowych;

2. Przewidywany dwukrotny wzrost popytu na produkty rolne w poáowie obecnego stulecia (2050 r.);

3. Rola rolnictwa w urzeczywistnianiu idei zrównowaĪonego rozwoju – wielofunkcyjnoĞü rolnictwa (np. biopaliwa, dostawca dóbr publicznych);

4. Rosnące przekonanie, Īe paradygmat rolnictwa industrialnego traci na znaczeniu. Podstawowym wyzwaniem dla producentów rolnych staje siĊ zaspokojenie tego rosnącego popytu z jednoczesną redukcją presji na Ğrodowiskowo naturalne.

Wspóáczesne rolnictwo jest odpowiedzialne za bezpieczeĔstwo Īywno- Ğciowe, dlatego traktuje siĊ je szczególnie (sektor strategiczny podobnie, jak energetyka czy przemysá zbrojeniowy). To pierwszy sektor gospodarki i zarazem baza dla caáego agrobiznesu

i gospodarki ĪywnoĞciowej (Poczta, MrówczyĔska-KamiĔska 2004; TrzciĔska 2015). Stanowi krajowe zaplecze su- rowcowe dla przemysáu spoĪywczego, którego udziaá w tworzeniu polskiego Produktu Krajowego Brutto (PKB) ciągle wzrasta (Grzelak, Seremak-Bulge 2014; Ambroziak 2017). Podobne podejĞcie do oceny znaczenia rolnictwa moĪ- na zauwaĪyü nie tylko na poziomie poszczególnych paĔstw, ale równieĪ wiĊk- szych form organizacji, jak np. Unia Europejska (UE). Wrócimy do tego wątku w dalszej czĊĞci pracy.

NaleĪy równieĪ mieü na uwadze pozostaáe funkcje rolnictwa

. Poza funkcją nadrzĊdną, jaką jest produkcja ĪywnoĞci (bezpieczeĔstwo Īywno- Ğciowe paĔstwa) oraz bycie bazą surowcową dla przemysáu spoĪywczego, wskazaü trzeba równieĪ funkcjĊ spoáeczną (Ğrodowisko pracy i miejsce za- mieszkania czĊĞci spoáeczeĔstwa) oraz przestrzenną (krajobraz rolniczy). NaleĪy teĪ dodaü, Īe sektor ten w znacznym stopniu ingeruje w Ğrodowisko naturalne (Góral, Rembisz 2017). Obszary wiejskie w Polsce mają dodatnie saldo emisji

2 Sektor rolno-ĪywnoĞciowy (agrobiznes) jest najwiĊkszym subsystemem gospodarki narodowej, poniewaĪ znajduje w nim zatrudnienie okoáo 3 miliony osób oraz kreuje kilkanaĞcie procent PKB. Eksport rolno-ĪywnoĞciowy stanowiá w 2014 r. ponad 12% caáego eksportu i cechowaá siĊ wysokim dodatnim saldem obrotów z zagranicą (Poczta 2014).

3 WielofunkcyjnoĞü rolnictwa i obszarów wiejskich jest coraz bardziej doceniana przez wspóáczesne spoáeczeĔstwa. Odnosi siĊ to np. do zaáoĪeĔ Ğrodowiskowej krzywej Kuznetsa.

Znaczenie wielofunkcyjnoĞci rolnictwa wpáynĊáo na stanowiska krajów wysoko rozwiniĊtych, a zwáaszcza UE, w kwestii negocjacji handlowych na forum ĝwiatowej Organizacji Handlu (Wilkin 2013).



gazów moĪliw Īe w 2 (o co n pod w dáem e co wiĊ C w gosp sektora mieü n (jego w ne o no sie do 2012).

z u

ħródáo:

Z ców n oraz p

cieplarni woĞci osiąg 2007 roku

najmniej 2 zglĊdem w emisji met

kszy od d Celem nin podarce or a zaprezen na uwadz wielofunkc owe inform

starczania Problem o

Wykres uwzglĊdnie

(Meadows

Zestawion aturalnych postĊpując

anych, tzn gniĊcia sta UE posta 20 proc. d wielkoĞci tanu i pod dwutlenku niejszego raz nakreĞ ntowano w ze, Īe wr

cyjnoĞci) macje. Ch a dóbr pu obecnych i 1.1. Pesym eniem zaso

i inni 1972)

no tutaj ku h) z rosną ą degrada

n. emitują anu „zeroe wiáa sobie do 2020 ro emisji ty dtlenku azo

wĊgla (G rozdziaáu Ğlenie przy w oparciu raz z poj dotychcza hodzi tu gáó ublicznych

i przyszáyc mistyczna k obowej bari

).

urczące si ącą liczbą acją Ğrodo

ą ich wiĊc emisyjnyc e za cel re oku), a rol ych gazów otu, który óral 2017 u jest pok

yszáych w u o dane

jawianiem asowe dan ównie o ro h dla kaĪd

ch wyzwaĔ koncepcja r

iery wedáu

iĊ zasoby ą ludnoĞci owiska pr

cej niĪ po h obszarów edukcjĊ em lnictwo je w. Rolnictw

ych potenc ).

kazanie z wyzwaĔ w makroeko m siĊ kol ne makroe osnące zna dego paĔs

Ĕ ujĊto na rozwoju go ug I raportu

(ziemi ro i (rosnący zyrodnicz

ocháaniają, w wiejskic misji gazów

st trzecim wo jest te cjaá ociepl

znaczenia zglĊdem n onomiczne lejnych fu ekonomicz

aczenie ro stwa (Kos wykresie ospodarcze u dla Klubu

olnej, wod ym popyte zego. Proc

, chociaĪ ch”. Pami w cieplarn m sektorem eĪ gáówny lania jest z

sektora r niego. Zna e. Jednak unkcji ro zne są uzu olnictwa w sior 2011;

1.1.

ego Ğwiata u Rzymskie

dy pitnej, em na Īy cesy te st

istnieją Ċtajmy, nianych m w UE ym Ĩró-

znaczą-

rolnego aczenie

naleĪy lnictwa upeánia- w zakre-

; Zegar

ego

surow- ywnoĞü)

tanowią

jednoczeĞnie nawiązanie do takich koncepcji, jak determinizm (klimat, gleba i ĪywnoĞü to najwaĪniejsze czynniki decydujące o rozwoju spoáeczeĔstw) i po- sybilizm geograficzny (równowaga miĊdzy czynnikami naturalnymi i spoáecznymi). Wspóáczesne poglądy dotyczące relacji czáowiek – Ğrodowisko naturalne są podobne do tych wykreowanych przez posybilistów.

Powracając do oceny znaczenia tego sektora na tle innych w Ğwietle da- nych makroekonomicznych, naleĪy zwróciü uwagĊ na udziaá w kluczowych wielkoĞciach opisujących gospodarkĊ, czyli w: tworzeniu produktu krajowego brutto (PKB)

, zatrudnieniu, inwestycjach, oszczĊdnoĞciach, majątku produk- cyjnym oraz budĪecie krajowym i unijnym (wydatkach na rolnictwo w postaci dotacji, preferencji i ulg). W niniejszej pracy skupiono siĊ na analizie wiĊkszoĞci z nich. OkreĞlenie tych relacji w duĪym stopniu objaĞnia znaczenie sektora rolnego w gospodarce (Wilkin 2000; Zegar 2007a). Co wiĊcej, pokazuje teĪ obraz samej gospodarki, jej charakter i etap rozwoju. Chodzi tu nie tylko o malejącą rolĊ rolnictwa w kreowaniu PKB (o czym bĊdzie dalej mowa), ale równieĪ o malejący udziaá w zatrudnieniu (wykres 1.2).

Wykres 1.2. Udziaá rolnictwa w zatrudnieniu

ħródáo: (KuciĔski 2015).

4 PKB to suma wartoĞci dodanej. WartoĞü produkcji finalnej wytworzonej w danym roku z czynników produkcji na terenie danego kraju bez wzglĊdu na to, kto jest wáaĞcicielem zasobów. Szerzej na temat szacowania oraz rachunków PKB moĪna znaleĨü w publikacji (Cioáek 2017).

0

Sektor trzeci

Stadium przedprzemysáowe

Stadium wczesnoprzemysáowe

Stadium póĨnoprzemysáowe

Stadium wczesnoprzemysáowe Sektor drugi

Sektor czwarty

Sektor pierwszy

Siáa robocza [%]

100 50



Niewątpliwie na rozwój sektora rolnego przez ostatnie blisko 30 lat wpáywa- áy dwa rodzaje uwarunkowaĔ wynikających z transformacji systemu gospodarczo- spoáecznego (po 1989 r.) oraz z integracji z Unią Europejską w roku 2004. Po przy- stąpieniu Polski do UE Ğrednia roczna wartoĞü produkcji w ujĊciu realnym byáa wyĪsza od tej z okresu poprzedzającego, a Ğredni poziom dochodu producentów rolnych w ujĊciu realnym wzrósá o blisko 150% (Poczta 2014).

1.1. Udziaá w tworzeniu produktu krajowego brutto

Znaczenie sektora w gospodarce moĪna pokazaü, miĊdzy innymi, przez jego udziaá w kreowaniu wartoĞci dodanej brutto (PKB). Patrząc przez pryzmat (PKB), trzeba stwierdziü, Īe rolnictwo z upáywem lat traci na znaczeniu. Proces ten zobrazowano na poniĪszym wykresie 1.3 oraz za pomocą tabeli 1.1. Pomimo strategicznej funkcji (produkcji zdrowej ĪywnoĞci), sektor ten jednoczeĞnie kreuje najniĪszą wartoĞü PKB na tle pozostaáych sektorów.

Wykres 1.3. Procentowy udziaá rolnictwa w tworzeniu PKB (szacowany w oparciu o ceny bieĪące)

ħródáo: obliczenia wáasne w oparciu o dane GUS.

Warto dodaü, Īe paĔstwa, gdzie rolnictwo przewaĪa w tworzeniu PKB oraz w zatrudnieniu, są zazwyczaj krajami biedniejszymi i sáabiej rozwiniĊtymi.

Nie oznacza to, Īe na wyĪszym poziomie rozwoju spoáeczno-gospodarczego rolnictwo traci caákowicie swoją rolĊ. Wedáug Wosia (2001): „(…) nie moĪna sobie wyobraziü rozwiniĊtej gospodarki jakiegokolwiek kraju bez nowoczesne- go (pod wzglĊdem technicznym i spoáecznym) rolnictwa”.

3,49 3,62

3,05 2,93

3,69

3,30

3,05 3,44

2,90 2,79

2,92 3,22

3,01 3,24

2,95

2,4 2,48 2,8 3,2 3,6 4,0

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Tabela 1.1. WartoĞü dodana brutto (WDB) w rolnictwie (ceny bazowe, mln euro)

Rok 2000 2005 2010 2015

WDB w rolnictwie 4 665 6 092 8 236 7 857

ħródáo: EUROSTAT.

Malejące znaczenie tego sektora zobrazowano takĪe na wykresie 1.4, gdzie podane zostaáy wartoĞci w cenach staáych. Warto dodaü, Īe analizując szczegóáowo tablice przepáywów miĊdzygaáĊziowych sporządzone dla 2005 oraz 2010 roku, moĪna zauwaĪyü, Īe rolnictwo traci na znaczeniu, zaĞ przemysá spoĪywczy na nim zyskuje (Gorzelak 2010, 2011; Ambroziak 2017).

Wykres 1.4. Udziaá rolnictwa w tworzeniu PKB (ceny staáe)

ħródáo: obliczenia wáasne w oparciu o dane GUS.

Rozwijający siĊ przemysá spoĪywczy korzystnie oddziaáuje na rolnictwo (winduje coroczny popyt na produkcjĊ rolną)

. Jednak rola rolnictwa, pomimo tych procesów, pozostaje nadal waĪna dla kondycji agrobiznesu, niezaleĪnie od szerokoĞci czy dáugoĞci geograficznej. ĝwiadczy o tym wysoki poziom wsparcia tego sektora rolnego w najlepiej rozwiniĊtych krajach Ğwiata. Obrazuje to miĊdzy

5 Rolnictwo podporządkowane jest przemysáowi spoĪywczemu, który ksztaátuje warunki ryn- kowe. Rozwój korporacji transnarodowych branĪy spoĪywczej powoduje, Īe zmiany uwarun- kowaĔ funkcjonowania podmiotów agrobiznesu wypracowane przez te korporacje mają obec- nie wiĊksze znaczenie dla koniunktury w rolnictwie niĪ tworzone przez paĔstwa i ich instytu- cje systemy interwencji (Kowalczyk 2010).

101,3

103,3106,8

112,7116,5 123,7

132,5 138,1

142,4 147,4

154,8157,4159,8 165,1

171,2

100,0 108,2

110,5114,0 123,9

121,9

115,2 120,3 117,8 130,4

121,5 124,1

112,3

122,5 123,4 112,9

90,0 100,0 110,0 120,0 130,0 140,0 150,0 160,0 170,0 180,0

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

WDB ogóáem (ceny staáe, 2000=100) WDB w rolnictwie (ceny staáe, 2000=100)



innymi wysoki poziom wskaĨnika wsparcia dla producentów rolnych (Producer Support Estimate – PSE) (Poczta-Wajda i in. 2015; Poczta-Wajda 2017).

PowyĪsze konstatacje potwierdzają zachodzący proces transformacji pol- skiej gospodarki. Wpisuje siĊ on w klasyczny przebieg procesów transformacji gospodarek na Ğwiecie – począwszy od duĪego udziaáu i znaczenia rolnictwa, poprzez rosnącą rolĊ przemysáu, aĪ do przejĞcia do etapu gospodarki opartej na usáugach, wiedzy oraz innowacyjnych technologiach.

Wykres 1.5. Zmiany realnego PKB w latach 2006-2016 w UE-28 (2005=100)

ħródáo: obliczenia wáasne w oparciu o dane Eurostat i GUS.

Zdaniem MrówczyĔskiej-KamiĔskiej (2008) malejące znaczenie rolnic- twa jest wynikiem szybszego tempa rozwoju pozostaáych sektorów gospodarki, co Ğwiadczy o ewolucji w kierunku nowoczesnej struktury gospodarki narodo- wej. Trudno wskazaü rozwiniĊtą gospodarkĊ, której motorem rozwoju jest wáa- Ğnie rolnictwo. W rzeczywistoĞci jest przeciwnie, tzn. kraje wysoko rozwiniĊte cechuje wysoki udziaá usáug, nastĊpnie przemysáu (zwáaszcza precyzyjnego) w tworzeniu PKB oraz znikomy (1-2%) udziaá rolnictwa. Potwierdzenie tych rozwaĪaĔ zobrazowano na wykresie 1.5 oraz w tabeli 1.2, gdzie pokazano ten- dencje rozwojowe róĪnych sektorów i rosnące znaczenie usáug (informatyka i telekomunikacja) zarówno w ramach UE, jak i na Ğwiecie.

80 90 100 110 120 130 140 150

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

informatyka i telekomunikacja handel, transport, turystyka i gastronomia

przemysá rolnictwo, leĞnictwo i ryboáóstwo

budownictwo

Tabela 1.2. WartoĞü dodana brutto w 2015 roku – ujĊcie porównawcze (w %)

Wyszczególnienie Strefa Euro USA Japonia Chiny

Rolnictwo, leĞnictwo i rybactwo 1,6 1,1 1,1 8,6

Przemysá i budownictwo 25,1 20,0 28,9 39,8

Usáugi 73,4 78,9 70,0 51,6

ħródáo: obliczenia wáasne w oparciu o dane Eurostat, IMF, OECD.

Przykáadowo, w 2011 roku w strukturze unijnego PKB rolnictwo stanowiáo zaledwie 1,8%, podczas, gdy przemysá stanowiá 25,1% a usáugi 73,1%. Procesy te Ğwiadczą o unowoczeĞnianiu i rozwoju zarówno polskiej, unijnej, jak równieĪ Ğwiatowej gospodarki. Znajdują one uzasadnienie w teorii Simona Kuznetsa oraz Arthura Lewisa. Wpisują siĊ jednoczeĞnie w teoriĊ ekonomii rozwoju.

Na zakoĔczenie tej czĊĞci pokazano jeszcze zmiany produkcji globalnej w polskim rolnictwie w latach 2000-2016, stanowiącej 4-5% ogólnej produkcji globalnej w gospodarce narodowej (wykres 1.6).

Wykres 1.6. Globalna produkcja rolnicza w latach 2000-2016 (ceny poprzedniego roku = 100)

ħródáo: obliczenia wáasne w oparciu o dane GUS.

80,0 85,0 90,0 95,0 100,0 105,0 110,0 115,0 120,0

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Globalna prod. rolnicza Globalna prod. roĞlinna Globalna prod. zwierzĊca



1.2. Udziaá w zatrudnieniu i wydajnoĞü pracy w rolnictwie

Na wykresie 1.7 pokazano zmiany w strukturze zatrudnienia, w tym rów- nieĪ zmiany liczby zatrudnionych w rolnictwie

. Obecnie wyáącznie z dziaáalnoĞci rolniczej utrzymuje siĊ 10% ogóáu populacji (a zarazem 10% lud- noĞci zamieszkującej obszary wiejskie). Obszary wiejskie (wraz z leĞnictwem) stanowią 93% powierzchni Polski i zamieszkuje ok. 39% ludnoĞci Polski. Zmie- nia siĊ przy tym charakter terenów wiejskich. NastĊpuje ich dezagraryzacja, czy- li proces ograniczania wpáywu rolnictwa na gospodarkĊ i rolników na spoáe- czeĔstwo. Zjawisko takie wystĊpuje od początku XX w., od kiedy jej najczĊĞciej spotykane miary, czyli udziaá rolnictwa w tworzeniu PKB oraz stosunek ludno- Ğci zatrudnionej w rolnictwie do caáej populacji, systematycznie maleją. Coraz czĊĞciej peánią one jedynie funkcje mieszkaniowe, turystyczne lub rekreacyjne dla osób, które pracują w mieĞcie.

ħródáo: obliczenia wáasne w oparciu o dane GUS.

DezagraryzacjĊ obserwuje siĊ takĪe w Europie ĝrodkowej od początku XX w., kiedy spoáeczeĔstwa rolnicze regionu zaczĊáy powoli traciü rolniczy charakter. Proces ten zdecydowanie przyĞpieszyá po 1990 r., na co wskazuje dy- namika udziaáu rolnictwa w tworzeniu PKB. Jako miarĊ agrarnoĞci spoáeczeĔ- stwa stosuje siĊ takĪe odsetek zatrudnionych w rolnictwie lub utrzymujących siĊ z rolnictwa (Halamska 2011). Dane potwierdzające spadkową tendencjĊ odno- szącą siĊ do udziaáu sektora rolnictwa w caákowitym zatrudnieniu w gospodarce UE przedstawiono w tabeli 1.3.

6 Ubytek zatrudnionych w rolnictwie ma wiele przyczyn. Z raportu „Polska wieĞ 2016”

wynika, Īe ok. 30% migrantów zagranicznych stanowią mieszkaĔcy wsi (Wilkin, NuĪyĔska (red.) 2016).

Wykres 1.7. Zmiany w strukturze zatrudnienia w Polsce (1990-2015) 

Tabela 1.3. Tendencje zmian w zakresie nakáadów pracy w rolnictwie Polski i UE (w AWU, 2005=100)

Wyszczególnienie 2000 2005 2010 2015

UE-27 121 100 78 69

UE-15 113 100 87 78

Polska 108 100 83 84

ħródáo: obliczenia wáasne w oparciu o dane Eurostat.

Zaznacza siĊ przy tym duĪe zróĪnicowanie regionalne, co dla danych od- noszących siĊ do Polski przedstawiono na wykresie 1.8. We wschodniej i poáu- dniowo-wschodniej Polsce znacznie wiĊksza czĊĞü ludnoĞci ma związek z rol- nictwem oraz zamieszkuje obszary wiejskie (tabela 1.4). W Ğlad za tym zazna- cza siĊ wyraĨne regionalne zróĪnicowanie wydajnoĞci pracy. Dla regionów, gdzie wystĊpuje duĪe zatrudnienie w rolnictwie, niski poziom technicznego uzbrojenia pracy oraz znaczne rozdrobnienie agrarne, charakterystyczny jest ni- ski poziom wydajnoĞci pracy (wykres 1.9).

Tabela 1.4. ZróĪnicowanie rolnictwa w ujĊciu wojewódzkim w 2015 roku

na 100 ha UR ĝrednia wielkoĞü gospodarstwa rol. w ha

POLSKA 16,1 10,49

DolnoĞląskie 9,3 16,21

Kujawsko-Pomorskie 9,9 15,40

Lubelskie 21,2 7,58

Lubuskie 8,5 20,94

àódzkie 18,3 7,62

Maáopolskie 50,4 3,98

Mazowieckie 15,5 8,52

Opolskie 9,8 18,21

Podkarpackie 44,6 4,71

Podlaskie 11,8 12,13

Pomorskie 8,2 19,02

ĝląskie 27,8 7,42

ĝwiĊtokrzyskie 30,8 5,57

WarmiĔsko-Mazurskie 6,6 22,76

Wielkopolskie 12,0 13,43

Zachodniopomorskie 5,3 30,00

ħródáo: obliczenia wáasne w oparciu o dane GUS, ARiMR.



Wykres 1.8. Dane regionalne na temat udziaáu rolnictwa w zatrudnieniu w 2013 roku ħródáo: obliczenia wáasne w oparciu o dane GUS.

Wykres 1.9. WartoĞü dodana brutto na 1 pracującego (wydajnoĞü pracy) wedáug grup sekcji PKD 2007 (zá/osoba/rok)

ObjaĞnienia dotyczące sekcji PKD 2007:

sekcja A – rolnictwo, leĞnictwo, rybactwo, ryboáówstwo;

sekcje B, C, D, E – przemysá;

sekcja F – budownictwo.

ħródáo: opracowanie wáasne w oparciu o dane GUS.

Rolnictwo pod wzglĊdem wydajnoĞci pracy znacznie odstaje in minus od pozostaáych sektorów. Co wiĊcej, ten niekorzystny dystans powiĊksza siĊ z upáywem czasu. Z modeli Kuznetsa, Lewisa, Schultza czy Jorgensona wynika, Īe rolnictwo moĪe charakteryzowaü siĊ w tym wzglĊdzie mniej korzystnymi re- lacjami (efektów do nakáadów pracy). W Ğwietle neoklasycznej regionalnej teo- rii wzrostu zakáada siĊ, iĪ róĪnice w zakresie posiadanych przez dany region czynników rozwoju są likwidowane na skutek ich miĊdzyregionalnego prze- mieszczania siĊ. Rozwój gospodarczy wymaga przesuniĊü osób z sektora o niĪ- szej produktywnoĞci do sektora o wysokiej produktywnoĞci w celu niwelowania tych róĪnic. WiĊksze nierównoĞci prowadzą do wzrostu transferów socjalnych oraz znieksztaácają gospodarkĊ poprzez redukcjĊ inwestycji i spowolnienie wzrostu gospodarczego. Trafnie ująá to Tomczak (2001) twierdząc, Īe paĔstwo

„nie moĪe byü wysoko rozwiniĊte, jeĞli znaczną czĊĞü swego potencjaáu i zaso- bów zuĪywa na produkcjĊ ĪywnoĞci”.

Na niĪszą wydajnoĞü pracy w rolnictwie wpáywa szereg przyczyn.

Przykáadowo, polskie rolnictwo pod wzglĊdem waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej zajmuje jedną z ostatnich pozycji w Europie. UĪytki rolne w Pol- sce są sáabej jakoĞci, gdyĪ wskaĨnik bonitacji gleb wynosi Ğrednio 0,82. Gleby

0 20000 40000 60000 80000 100000 120000 140000 160000

2010 2011 2012 2013 2014 2015

POLSKA ogóáem sekcja A sekcja B, C, D, E sekcja F

bardzo dobre i dobre stanowią jedynie 11,5% caáoĞci UR (Nowak 2011). O wy- dajnoĞci pracy w gospodarstwie decyduje nie tylko areaá UR przypadający na zatrudnionego

, ale równieĪ techniczne uzbrojenie pracy (nakáady kapitaáu na zatrudnionego). W efekcie produktywnoĞü pracy w polskim rolnictwie stanowi zaledwie okoáo 30% przeciĊtnego poziomu wydajnoĞci pracy w rolnictwie UE-28 (Wilkin, NurzyĔska 2016; Góral, Rembisz 2017).

JednoczeĞnie struktura wiekowa producentów rolnych w Polsce wyróĪnia siĊ na tle UE wyjątkowo pozytywnie. Udziaá máodych rolników (poniĪej 35 lat) jest dwukrotnie wyĪszy, a udziaá najstarszych (powyĪej 64 lat) niemalĪe cztero- krotnie niĪszy niĪ ogóáem w krajach UE (wykres 1.10). Wiek wáaĞciciela determinuje w znacznym stopniu cele i strategie dziaáania, jak równieĪ styl zarządzania jednostką. Máody producent rolny stosuje zazwyczaj bardziej intensywną dziaáalnoĞü inwestycyjną oraz realizuje bardziej ryzykowną strategiĊ (Sulewski 2007a, 2009).

Wykres 1.10. Udziaá poszczególnych grup wiekowych rolników w najwiĊkszych (wg populacji rolników) krajach UE

ħródáo: obliczenia wáasne w oparciu o dane SAEPR/FAPA.

7 O postĊpującej koncentracji kapitaáu w rolnictwie Ğwiadczy rosnąca liczba wiĊkszych gospodarstw. Przykáadowo, w 2015 r. liczba gospodarstw o powierzchni powyĪej 50 ha ulegáa podwojeniu w odniesieniu do 2000 roku (Góral 2017). To zwiĊksza równieĪ relacjĊ: nakáady ziemi do nakáadów pracy.

7,5% 14,7%

5,3% 6,9% 5,1% 7,3%

62,9%

76,9%

64,9% 59,7% 57,7% 54,8%

29,7%

8,4%

29,7% 33,3% 37,2% 37,9%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

UE Polska Hiszpania Grecja Wáochy Rumunia

poniĪej 35 lat 35-64 lata powyĪej 64 lat

1.3. Udziaá w majątku produkcyjnym oraz nakáadach inwestycyjnych

Struktura rolnictwa charakteryzuje siĊ duĪym rozdrobnieniem gospo- darstw. Zaledwie 30% uĪytków rolnych znajduje siĊ w gospodarstwach wiĊk- szych obszarowo (powyĪej 50 ha), podczas gdy w wiĊkszoĞci paĔstw UE udziaá ten wynosi 80-90%. W ostatnich latach odnotowuje siĊ ubytek gospodarstw najmniejszych (o powierzchni 1-2 ha). Wzrasta liczba gospodarstw o areale powyĪej 30 ha, które są dostawcami wiĊkszoĞci produkcji towarowej.

W 2015 roku w ogólnej powierzchni kraju wynoszącej 31,3 mln ha go- spodarstwa rolne zajmowaáy 16,3 mln ha gruntów. Liczba gospodarstw rolnych posiadających uĪytki rolne wyniosáa 1,404 mln. Ich strukturĊ obszarową przed- stawiono w tabeli 1.5. Gospodarstwa posiadające powierzchniĊ powyĪej 1 ha uĪytków rolnych stanowiáy 1,382 mln, w tym 1,203 mln posiadaáo obszar zasiewów. PrzeciĊtna powierzchnia uĪytków rolnych gospodarstwa rolnego wy- niosáa 10,35 ha. NajwiĊcej, bo aĪ 73% ogóáu gospodarstw rolnych, znajdowaáo siĊ w grupie obszarowej 1-10 ha obszaru uĪytków rolnych. Zajmowaáy one 28,2% areaáu gospodarstw rolnych. Gospodarstwa posiadające powyĪej 10 ha uĪytków rolnych – 26,8% powierzchni gospodarstw rolnych. Liczba gospo- darstw rolnych posiadających 1-3 ha uĪytków rolnych to 446 tys. i uĪytkowaáy one jedynie 5,8% areaáu gospodarstw rolnych (GUS; ARIMR).

Tabela 1.5. Struktura obszarowa gospodarstw rolnych w Polsce (w %)

Lata

Gospodarstwa o powierzchni UR (%) PrzeciĊtna powierzchnia gospodarstwa

< 1 ha 1,01-1,99 2,00-4,99 5,00-9,99 10,00-14,99 15,00-19,99 20,00-49,99 > 50 ha ogóáem (ha) w tym UR

2010 1,6 19,9 32,6 22,9 10,0 4,8 6,4 1,8 11,3 9,8

2015 2,0 18,0 32,2 22,9 10,3 5,1 7,2 2,3 11,6 10,3

ħródáo: obliczenia wáasne w oparciu o dane GUS.

Równolegle do zmian powierzchni gospodarstw obserwuje siĊ takĪe zwiĊkszenie ich produktywnoĞci, stopnia specjalizacji i koncentracjĊ produkcji (szczególnie zwierzĊcej) w mniejszej liczbie gospodarstw. Procesy te prowadzą do wzrostu wielkoĞci ekonomicznej znacznej czĊĞci gospodarstw towarowych.

Jednak podkreĞliü trzeba, Īe nieracjonalne gospodarowanie gruntami rol-

nymi stanowi zagroĪenie dla przyszáego rozwoju sektora. Przyczyniają siĊ do

tego wady polityki rolnej i polityki przestrzennego zagospodarowania paĔstwa.

W latach 2002-2014 obszar gruntów rolnych zmniejszyá siĊ o 2,3 mln ha.

W nastĊpnej kolejnoĞci, w tabeli 1.6 pokazano wartoĞü oraz stopieĔ zuĪy- cia Ğrodków trwaáych. Pod wzglĊdem stopnia zuĪycia Ğrodków trwaáych sektor rolny wypadá najgorzej na tle pozostaáych sektorów gospodarki.

Tabela 1.6. WartoĞü brutto i netto Ğrodków trwaáych w Polsce

2005 2010 2014 2015

WartoĞü brutto (bieĪące ceny ewidencyjne,

mln zá) WartoĞü

netto

StopieĔ zuĪycia (%) Ogóáem w Polsce 1826907 2520940 3258955 3471801 1880228 45,8 w tym:

rolnictwo, leĞnic- two, áowiectwo i rybactwo

118191 131856 148585 151396 38319 73,7

ħródáo: obliczenia wáasne w oparciu o dane GUS.

Analizując dynamikĊ zmian w oparciu o ceny staáe, pokazano potwierdze- nie tego trendu w tabeli 1.7. Odtwarzanie majątku trwaáego w rolnictwie prze- biegaáo wolniej od pozostaáych sektorów. Nakáady kapitaáowe są nadal niewy- starczające. Powinny byü bardziej substytucyjne wzglĊdem nakáadów pracy.

Tabela 1.7. Dynamika wartoĞci brutto Ğrodków trwaáych w Polsce (ceny staáe)

Wyszczególnienie 2013 2014 2015 2015

rok poprzedni = 100 2005 = 100 2010 = 100

Ogóáem dla Polski 104,1 104,3 104,6 146,3 123,6

w tym:

rolnictwo, leĞnictwo,

áowiectwo i rybactwo 100,8 100,8 100,7 104,2 103,4

ħródáo: obliczenia wáasne w oparciu o dane GUS.

W tej czĊĞci dokonano analizy dziaáalnoĞci inwestycyjnej sektora rolnego

na tle caáej gospodarki (tabele 1.8-1.9 i wykres 1.11). Nakáady inwestycyjne to

nakáady finansowe lub rzeczowe, których celem jest stworzenie nowych Ğrod-

ków trwaáych lub ulepszenie istniejących obiektów majątku trwaáego, a takĪe

nakáady na tzw. pierwsze wyposaĪenie inwestycji.

Tabela 1.8. Nakáady inwestycyjne (ceny bieĪące, mln zá)

Wyszczególnienie 2005 2010 2014 2015 2005 2015

mln zá % Ogóáem dla Polski 131055 217287 250776 271839 100,0 100,0

w tym:

rolnictwo, leĞnictwo,

áowiectwo i rybactwo 2980 4282 6155 6084 2,3 2,3

- rolnictwo i áowiectwo - leĞnictwo

- rybactwo

2398 554 27,5

3716 548 18,3

5241 858 56,3

5304 741 38,8

1,9 0,4 0,0

2,0 0,3 0,0 ħródáo: opracowanie wáasne w oparciu o dane GUS.

Tabela 1.9. Dynamika nakáadów inwestycyjnych w Polsce (ceny staáe)

Wyszczególnienie 2013 2014 2015 2015

rok poprzedni = 100 2005 = 100 2010 = 100

Ogóáem dla Polski 98,8 109,5 107,1 192,7 124,6

w tym:

rolnictwo, leĞnictwo, áowiectwo i rybactwo

106,6 102,2 99,3 181,5 141,1

- rolnictwo i áowiectwo - leĞnictwo

- rybactwo

109,3 97,2 91,1

108,0 77,0 99,3

101,8 86,2 69,8

195,0 124,0 137,8

141,2 135,8 215,0 ħródáo: opracowanie wáasne w oparciu o dane GUS.

Z tabeli 1.8 wynika, Īe nakáady te stanowiáy 2,3% caáoĞci nakáadów inwesty- cyjnych polskiej gospodarki w 2005 i 2015 roku. To niezadowalający udziaá, zwáaszcza w kontekĞcie potrzeb inwestycyjnych tego sektora oraz moĪliwoĞci pozy- skiwania Ğrodków finansowych z funduszy unijnych (np. PROW 2014-2020).

Wykres 1.11. Nakáady inwestycyjne i wartoĞü brutto Ğrodków trwaáych ZVHNWRrze rolniczym i przetwórstwie spoĪywczym w Polsce (mld zá / rok)

4,1 4,3

6,1

7,2 6,7

9,0

0 3 5 8 10

2007 2010 2013

Nakáady brutto

nakáady w sektorze rolniczym nakáady w produkcji art. spoĪywczych, napojów i wyrobów tytoniowych

W celu syntetycznego podsumowania rozwaĪaĔ dotyczących majątku produkcyjnego oraz nakáadów inwestycyjnych przedstawiono tabela 10.

Tabela 1.10. ĝrodki trwaáe i nakáady inwestycyjne w rolnictwie i áowiectwie

(bieĪące ceny ewidencyjne, mld zá)

StopieĔ zuĪycia (%)

ĝrodki trwaáe netto (bieĪące ceny ewidencyjne, mld zá)

Nakáady inwestycyjne (bieĪące ceny, mld

zá)

2005 112,4 (7,6%) 71,1 30,5 2,4 (1,8%)

2006 114,7 (7,1%) 73,6 28,5 3,0 (1,9%)

2007 117,4 (6,8%) 74,9 28,4 3,6 (1,9%)

2008 119,7 (6,4%) 74,9 28,3 4,0 (1,8%)

2009 122,6 (6,2%) 77,3 27,8 3,7 (1,7%)

2010 124,3 (5,9%) 76,7 27,4 3,7 (1,7%)

2011 127,1 (5,6%) 76,8 28,0 4,3 (1,8%)

2012 130,4 (5,4%) 76,9 28,7 4,5 (1,9%)

2013 134,0 (5,2%) 76,7 29,8 4,9 (2,1%)

2014 137,4 (5,0%) 76,5 30,9 5,2 (2,1%)

* ozn. udziaá (%) rolnictwa i áowiectwa w gospodarce narodowej.

ħródáo: opracowanie wáasne w oparciu o dane GUS.

1.4. Udziaá w krajowych oraz unijnych wydatkach budĪetowych

Rolnictwo jest traktowane w sposób uprzywilejowany od początku istnienia Wspólnoty, co znalazáo swoje odbicie w Traktacie Rzymskim z 1957 r. Europejski Model Rolnictwa zdefiniowano jednak znacznie póĨniej, w Explanatory Memoran- dum z 1998 r. i w Agendzie 2000. Zasadniczą cechą tego modelu jest próba pogo- dzenia wielofunkcyjnoĞci rolnictwa z jednoczesnym wzmacnianiem jego konkuren- cyjnoĞci. U jego podstaw leĪy przekonanie, Īe funkcjonowanie rolnictwa nie moĪe byü pozostawione wyáącznie regulacyjnej sile rynku, gdyĪ w takim wypadku nie- moĪliwe byáoby realizowanie przez rolnictwo wielu poĪytecznych funkcji (wartoĞci) dla spoáeczeĔstwa, kultury, gospodarki i przyrody krajów czáonkowskich (Wilkin 2007). TrudnoĞü wáączenia rolnictwa w ogólna teoriĊ rynków wynika zdaniem Wilkina (2007) z nastĊpujących uwarunkowaĔ rolnictwa:

• znacznych, chociaĪ zmieniających siĊ, dwustronnych zaleĪnoĞci miĊdzy gospodarką rolną a Ğrodowiskiem naturalnym i związanych z tym trudno- Ğciami uwzglĊdnienia owych zaleĪnoĞci w rachunku ekonomicznym;

• wielofunkcyjnoĞcią rolnictwa, której znaczenie doceniane jest coraz powszechniej (czĊĞü tych funkcji jest trudnych do kwantyfikacji i wyceny);

• silniejsze niĪ w innych dziaáach gospodarki spoáeczne i kulturowe zako- rzenienie rolnictwa ma odbicie w decyzjach podejmowanych przez rolni- ków i ich zachowaniach rynkowych;

• znaczenie rolnictwa dla bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego kraju.

Rozpoczynając analizĊ skali zewnĊtrznego wsparcia polskiego rolnictwa, naleĪy podkreĞliü, Īe w latach 90. XX w. odnotowano wyjątkowo trudny okres dla tego sektora. Wycofano wtedy pomoc paĔstwa, w sytuacji, gdy inne paĔstwa silnie dotowaáy swoje sektory rolne. NaleĪy zauwaĪyü, Īe historia Agencji Re- strukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa siĊga lat 90. XX w., kiedy to proces transformacji ustrojowej paĔstwa wymógá zmiany w sferze rolnictwa oraz wsi.

ARiMR utworzono w styczniu 1994 r. (zgodnie z Ustawą z dn. 29.12.1993 r.).

W okresie przedakcesyjnym wydatki na sektor rolny byáy relatywnie ni- skie i wynosiáy Ğredniorocznie ok. 2,5% wydatków paĔstwa ogóáem. W efekcie wskaĨnik PSE w momencie akcesji Polski do UE wynosiá zaledwie 5-8%. Nale- Īy dodaü, Īe obecnie wskaĨnik PSE dla caáej Wspólnoty oscyluje wokóá 20%.

Po wstąpieniu do UE odnotowano trwaáy i realny wzrost wydatków budĪeto- wych na sektor rolny (wykres 1.12 i tabela 1.11).

Wykres 1.12. Wydatki na polskie rolnictwo w latach 2005-2015 (mln zá)

ħródáo: opracowanie wáasne w oparciu o dane MRiRW.

30299 33353

35741 36972 37755

41884 51242

48744 52521

54237 55620

25000 30000 35000 40000 45000 50000 55000 60000

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Tabela 1.11. Wydatki z budĪetu paĔstwa wedáug dziaáów

Wyszcze-

gólnienie 2005 2010 2013 2014 2015 2005 2010 2013 2014 2015

w mln zá w odsetkach

Ogóáem 208133 294894 321345 312520 331743 100 100 100 100 100 w tym:

Rolnictwo

i áowiectwo 6220 10279 10014 8617 7857 3 3,5 3,1 2,8 2,4

LeĞnictwo 35 8,2 10,8 10,6 10 0 0 0 0 0

Górnictwo

i kopalnictwo 943 876 548 639 933 0,5 0,3 0,2 0,2 0,3

Przetwórstwo

przemysáowe 990 826 1013 1258 1437 0,5 0,3 0,3 0,4 0,4

Handel 810 1072 609 646 1076 0,4 0,4 0,2 0,2 0,3

Transport

i áącznoĞü 4573 9082 8996 8774 10738 2,2 3,1 2,8 2,8 3,2

Turystyka 40,5 43 45,5 43,5 45 0 0 0 0 0

Gospodarka

mieszkaniowa 1362 1443 2327 2369 2205 0,7 0,5 0,7 0,8 0,7 DziaáalnoĞü

usáugowa 774 881 1221 1235 1258 0,4 0,3 0,4 0,4 0,4

Nauka 2901 4200 4791 5002 5415 1,4 1,4 1,5 1,6 1,6

Administracja

publiczna 8335 11545 12737 12641 12771 4 3,9 4 4 3,8

ħródáo: opracowanie wáasne w oparciu o dane GUS.

Obecnie, w zakresie wydatków publicznych wiele pozycji przeznaczo- nych jest na wsparcie sektora rolnego. Zaliczamy do nich zarówno wydatki real- ne, jak i transferowe, wydatki bezpoĞrednie i poĞrednie, bieĪące i inwestycyjne oraz wydatki róĪnego szczebla wydatkowania. Poáączenie wszystkich form po- mocy finansowej wraz z udogodnieniami w systemie podatkowym, w systemie ubezpieczeĔ spoáecznych czy emerytalnym tworzy kompleksowy pakiet pomo- cowy dla rolnictwa (Góral 2016, 2017). Trzeba teĪ dodaü, Īe po wstąpieniu Pol- ski do UE w 2004 roku Ğredni poziom dochodu producenta rolnego w Polsce wzrósá o 150% w ujĊciu realnym (Poczta 2014).

1.5. Udziaá rolnictwa w wymianie handlowej

Sektor rolno-spoĪywczy stanowi ponad 12% polskiego eksportu, co za- prezentowano na wykresie 1.13. Jest to sektor, który w ostatnich latach kreuje dodanie (i systematycznie rosnące do 2015 r.) saldo w wymianie handlowej (Ambroziak 2017), pomimo trudnoĞci wynikających z embarga Rosji

oraz in- nych zdarzeĔ losowych.

8 W koĔcu stycznia 2014 r. Rosja objĊáa embargiem import z UE Īywca i miĊsa wieprzowego;

w sierpniu 2014 r. – import miĊsa woáowego, cielĊcego i drobiowego, ryb i skorupiaków, produktów mleczarskich, owoców i warzyw, miĊsa i podrobów jadalnych [ baza danych KOWR].

Wykres 1.13. Handel zagraniczny produktami rolno-spoĪywczymi ogóáem (mld euro)

ħródáo: opracowanie wáasne w oparciu o dane KOWR.

W eksporcie towarów rolno-spoĪywczych sukcesywnie roĞnie znaczenie przetworów zboĪowo-mącznych, miĊsa i podrobów z drobiu oraz wyrobów cu- kierniczych, których udziaá w przychodach z eksportu w 2016 r. wyniósá 9,0%.

Produktami, które w 2016 r. wygenerowaáy najwiĊkszy przychód z eksportu, byáy: miĊso i podroby z drobiu (1 784 mln euro), ryby i przetwory (1 709 mln euro), wyroby czekoladowe (1 429 mln euro), pieczywo (1 350 mln euro), miĊso woáowe (1 176 mln euro), przetwory miĊsne (951 mln euro), miĊso wieprzowe (796 mln euro), pszenica (741 mln euro), sery i twarogi (625 mln euro), soki owocowo-warzywne (550 mln euro) oraz papierosy i cygara (1 778 mln euro).

W 2016 r. áączna wartoĞü tych produktów stanowiáa 53% wartoĞci eksportu to- warów rolno-spoĪywczych.

Polskie produkty rolno-spoĪywcze są eksportowane przede wszystkim na rynek UE (wykres 1.14). W porównaniu z 2015 r. wartoĞü eksportu tych towa- rów do krajów Unii Europejskiej w 2016 r. wzrosáa nieznacznie (o 0,9%) i wyniosáa 19,8 mld euro. Udziaá Niemiec w wartoĞci eksportu towarów rolno- -spoĪywczych z Polski w 2016 r. wyniósá 23% i byá zbliĪony do notowanego w 2015 r. Na drugim miejscu byáa dotychczas Wielka Brytania.

7,1 8,5 10,1

11,7 11,5 13,5

15,2 17,9

20,4 21,9

23,9 24,3

5,4 6,4 8,1

10,3 9,3 10,9

12,6 13,6 14,3 15,1 16,1 17,3

1,7 2,1 2 1,4 2,2 2,6 2,6

4,3

6,1 6,7 7,8 7

0 5 10 15 20 25 30

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

eksport import saldo

Wyk

ħródáo:

1.6. P

S czeniu Z drug powier

4%

3%

3

kres 1.14.

opracowan

Podsumo

Sektor rol (maleje j giej stron rzchni kraj

6 6%

4%

%

% 3%

3%

2%

2%

. Struktura

nie wáasne w

owanie

lny w ujĊc jego udzi ny, naleĪy aju i zamie

5

UE

7%

6%

12%

a geografic

w oparciu o

ciu iloĞcio aá w zatru y pamiĊta eszkuje je

% 1

24

W

% 9%

czna polsk w 2016 r.

o dane KOW

owym (dan udnieniu, aü, Īe ter ok. 40% l

81%

14%

,3 mld e

WNP

23%

11

%

kiego eksp .

WR.

ne makroe majątku reny wiej ludnoĞci P

euro

P

%

1%

ortu rolno

ekonomicz produkcyj skie zajm Polski.

ozostaáe kra

U

Nie Wl Cz Ho Wá Fra Sáo WĊ Ru His Lit Be Da Po

o-spoĪywc

zne) traci n jnym czy mują okoá

aje

UE

emcy lk. Brytania zechy olandia

áochy ancja owacja

Ċgry umunia

szpania twa elgia ania

ozostaáe kraje U

czego

na zna- PKB).

o 93%

UE

Tabela 1.12. Dane odnoĞnie czynników produkcji i wielkoĞci produkcji rolnej

ogóáem [tys. ha] Nakáady pracy

[tys. AWU] Nakáady kapitaáu*

[mln euro] WartoĞü produkcji rolniczej** [mln euro]

2000 17 812 2 495 10 430 12 698

2001 17 788 2 524 10 438 13 348

2002 16 899 2 267 10 493 13 358

2003 16 169 2 279 10 348 13 190

2004 16 327 2 284 10 723 14 267

2005 15 906 2 292 10 313 13 995

2006 15 957 2 292 10 537 13 706

2007 16 177 2 299 10 709 14 837

2008 16 154 2 299 10 631 14 964

2009 15 608 2 214 10 712 15 454

2010 15 535 1 915 10 339 15 090

2011 15 134 1 915 10 813 15 405

2012 15 050 1 915 10 643 15 799

2013 14 609 1 937 10 850 15 971

2014 14 558 1 937 11 708 17 349

2015 14 545 1 937 11 860 16 670

* WartoĞci podano w cenach staáych (2005=100). ZuĪycie poĞrednie polskiego rolnictwa sta- nowiáo 5% analogicznej wielkoĞci w UE-27 oraz 6% w UE-15. WartoĞü amortyzacji to 3%

Ğredniej wartoĞci amortyzacji w odniesieniu do rolnictwa w UE-27 oraz 3-4% w odniesieniu do rolnictwa UE-15.

** WartoĞci podano w cenach staáych producenta (2005=100). WartoĞci te w caáym analizo- wanym okresie stanowiáy 5% wartoĞci produkcji w caáej UE-27 oraz blisko 6% tejĪe wielko- Ğci w caáej UE-12. Tutaj nie uwidoczniáa siĊ Īadna tendencja. Relacje te byáy staáe w czasie.

ħródáo: opracowanie wáasne w oparciu o dane GUS, Eurostat.

WaĪną kwestią, która determinuje funkcjonowanie gospodarstw rolnych jest skala produkcji (areaá UR), poziom zatrudnienia oraz wydajnoĞü pracy.

MiĊdzy tymi wielkoĞciami zachodzą Ğcisáe związki przyczynowo skutkowe.

Stwierdzenie to uzupeániono równieĪ syntetyczną tabelą 1.12, w której zawarto kluczowe informacje na temat stanu polskiego rolnictwa. Uzupeániając zawarte tam informacje, warto podkreĞliü, Īe Polska zajmuje czwarte miejsce w UE pod wzglĊdem wielkoĞci powierzchni UR (za Francją, Hiszpanią i Niemcami).

Nakáady pracy w polskim rolnictwie stanowiáy okoáo 40% analogicznych nakáa- dów w caáej UE-15 oraz okoáo 20% w caáej EU-27 w badanym okresie.

W Ğwietle zaprezentowanych danych moĪna stwierdziü powolne, korzyst-

ne zmiany w relacji nakáadów kapitaáu na hektar oraz relacji nakáadów pracy na

hektar UR. NaleĪy dąĪyü do przyspieszenia tych przemian i zdecydowanej po-

prawy wydajnoĞci pracy w rolnictwie.

Rolnictwo wraz z przemysáem spoĪywczym wpáywa na stan polskiej go- spodarki (tworząc áącznie ok. 7% PKB). To oddziaáywanie jest wiĊksze niĪ w przypadku UE-15. Z raportu McKinsey & Company pt. „Polska 2025 – nowy motor wzrostu w Europie” wynika, Īe w promieniu nie wiĊkszym niĪ 1000 km od polskich granic mieszka ok. 200 mln obywateli UE. To korzystne poáoĪenie i zarazem wielka szansa, jakiej nie ma kaĪde inne paĔstwo europejskie. Daje ono moĪliwoĞü bycia europejskim centrum produkcji ĪywnoĞci i przetwórstwa spoĪywczego.

Podobne konstatacje wynikają z badaĔ i rozwaĪaĔ Rembisza oraz

Grudy (2013). W opinii ww. autorów przewidywany wzrost popytu globalnego

na ĪywnoĞü ma doprowadziü do znacznego wzrostu produkcji w perspektywie

2050 roku (o okoáo 70%) i wzrostu eksportu gáównych polskich produktów rol-

nych. To pokazuje wyzwania dla sektora rolnego na najbliĪsze 20-30 lat. Po-

trzeba rosnącej produkcji ĪywnoĞci oraz produktów rolnych na cele nieĪywno-

Ğciowe (np. biopaliwa) wydaje siĊ byü zadaniem trudnym przy jednoczesnym

poszanowaniu stanu Ğrodowiska naturalnego (mniejsza agresja ekologiczna),

kurczącej siĊ powierzchni gruntów rolnych na Ğwiecie, rosnącej degradacji gleb,

corocznym pustynnieniu czĊĞci lądów oraz wystĊpowaniu zmian klimatycznych.

2. Analiza procesów rozwojowych w rolnictwie przy wykorzystaniu tablic przepáywów miĊdzygaáĊziowych

Celem tego rozdziaáu jest ocena pozycji sektora rolnego w Polsce w oparciu o tablice przepáywów miĊdzygaáĊziowych. Najpierw jednak przybli- Īono samą ideĊ i zaáoĪenia dotyczące tablic przepáywów miĊdzygaáĊziowych.

Fizjokratyzm gloryfikowaá znaczenie rolnictwa w rozwoju gospodarczym.

To wáaĞnie „Tablica ekonomiczna”

Quesneya (1758)

pokazująca, Īe bogac- two tworzy siĊ w rolnictwie staáa siĊ podstawą opracowania metody przepáy- wów miĊdzygaáĊziowych. Warto przy tym dodaü, Īe podstawy ekonomii kla- sycznej (prawo malejących przychodów, por. Turgot) oraz symbol wspóácze- snego liberalizmu (laissez-faire) takĪe wywodzą siĊ z fizjokratyzmu. Agraryzm i kooperatywizm koĔczą niejako pozytywne podejĞcie do znaczenia rolnictwa w gospodarce, które pojawiáo siĊ ponownie w ekonomii rozwoju.

„Tablica ekonomiczna” F. Quesneya byáa pierwszą próbą wyjaĞnienia oraz wykazania podstawowych zaleĪnoĞci w gospodarce. Za pomocą tablicy przedstawiá on przepáywy dóbr miĊdzy rolnictwem (klasa produkcyjna), sferą pozarolniczą (klasa jaáowa) oraz wáaĞcicielami (wáadza Ğwiecka i duchowna), jak równieĪ wyjaĞniá zasady reprodukcji prostej. Analizując obieg, F. Quesnay pokazaá rolĊ podziaáu dochodów dla wzrostu gospodarczego. Praca zawieraáa pierwszy model ekonomiczny, jaki kiedykolwiek zostaá wymyĞlony i explicite sformuáowany. Stworzyá tym samym podstawy metody analizy przepáywów miĊ- dzygaáĊziowych, które znalazáy wyraz w koncepcji równowagi ogólnej Walrasa

oraz w sformuáowaniu tablicy przepáywów miĊdzygaáĊziowych Leontiefa (Poczta, MrówczyĔska-KamiĔska 2004).

Leontief opracowaá pierwsze tablice przepáywów miĊdzygaáĊziowych na początku lat 30. XX w. dla gospodarki USA na podstawie danych z lat 1919 i 1929. Tablice te, w podobnej postaci, wykorzystuje siĊ do dnia dzisiejszego w sprawozdawczoĞci statystycznej ponad 80 krajów Ğwiata, co znacząco uáatwia

9 W oryginale tytuá brzmiaá: Tableau èconomique.

10 Najwybitniejszym przedstawicielem fizjokratyzmu, jego twórcą i mistrzem byá wáaĞnie Francois Quesnay (1694-1774). Podstawą koncepcji ekonomicznej fizjokratów jest teoria produktu czystego oraz teoria ekwiwalentnoĞci wymiany. OdróĪnia ona pomnaĪanie bogactwa, jego zwiĊkszanie i dodawanie sumy bogactwa.

11 Leon Walras przedstawiá swój model równowagi ogólnej w pracy pt. Elements d’economie politique pure (1874), którego celem byáo pokazanie, Īe swobodna gra konkurencji prowadzi do uksztaátowania siĊ ukáadu cen, który zapewnia równowagĊ miĊdzy podaĪą a popytem na wszystkich rynkach i odpowiada najlepszej moĪliwej alokacji zasobów.

dokonywanie analiz dziaáalnoĞci gospodarczej w skali makro (GruszczyĔski, Podgórska 2004).

Istnienie przepáywów produktów miĊdzy gaáĊziami tworzy zapotrzebo- wanie na analizĊ nakáadów i wyników w skali poszczególnych gaáĊzi, jak teĪ caáej gospodarki. Model pozwala na ustalenie iloĞciowych związków miĊdzy róĪnymi gaáĊziami produkcji prowadzących do ogólnej równowagi go- spodarczej. Przepáywy miĊdzygaáĊziowe poprzez analizĊ związków typu do- stawca – odbiorca lub producent – konsument konkretyzują ideĊ funkcjonowa- nia mechanizmu gospodarczego, jego zewnĊtrzne powiązania i zaleĪnoĞci.

Ogólnie rzecz biorąc, gospodarka narodowa skáada siĊ z wielu róĪnych gaáĊzi powiązanych ze sobą. Produkty jednych gaáĊzi zuĪywane są jako nakáady u innych, które bez nich w ogóle nie mogáyby prowadziü dziaáalnoĞci produk- cyjnej (schemat 2.1). Tutaj dobrym przykáadem jest sektor rolny (pierwszy sektor gospodarki narodowej

), bez którego nie funkcjonowaáby sprawnie przemysá spo- Īywczy i caáy agrobiznes. Rolnictwo, mimo znikomego udziaáu w tworzeniu PKB, stanowi bazĊ dla caáej sfery agrobiznesu i determinuje w duĪym stopniu jej siáĊ i konkurencyjnoĞü. O dynamicznie rozwijającym siĊ w ostatnich latach przemyĞle spoĪywczym decyduje równieĪ poziom rozwoju polskiego rolnictwa.

Schemat 2.1. ZaleĪnoĞci miĊdzy sferami gospodarki ĪywnoĞciowej

ħródáo: (MrówczyĔska-KamiĔska 2013).

12 Gospodarka narodowa dzieli siĊ na 5 sektorów: (1) pierwszy: rolnictwo, leĞnictwo, ryboáów- stwo; (2) drugi: przemysá wydobywczy, górnictwo i przetwórczy oraz budownictwo;

(3) trzeci: transport, áącznoĞü, gospodarkĊ komunalną i mieszkaniową oraz handel;

(4) czwarty: finanse, ubezpieczenia, marketing i reklamĊ oraz obrót nieruchomoĞciami;

(5) piąty: ochrona zdrowia, opieka spoáeczną, edukacja, badania naukowe, turystyka i rekreacja, administracja paĔstwowa, wymiar sprawiedliwoĞci, policja i wojsko [TrzciĔska 2015]. CzĊsto równieĪ spotyka siĊ tradycyjny podziaá na: (1) rolnictwo, leĞnictwo i ryboáówstwo, (2) przemysá i budownictwo oraz (3) usáugi. Bazując z kolei na klasyfikacji PKD 2007 wyróĪnia siĊ 21 sekcji (od sekcji A do sekcji U).

Sfera I – przemysáy wytwarzające Ğrodki produkcji i usáugi dla rolnictwa

oraz przemysáu spoĪywczego

Sfera III – przemysá rolno-spoĪywczy Sfera II – rolnictwo

Warto równieĪ dodaü, Īe udziaá i znaczenie róĪnych gaáĊzi gospodarki w produkcji ĪywnoĞci prezentuje teoria agrobiznesu Daviesa i Goldberga z 1957 roku (Davis, Goldberg 1957). Goldberg przedstawiá tablicĊ przepáywów miĊ- dzygaáĊziowych w oparciu o teoriĊ przepáywów miĊdzy-gaáĊziowych Leontiefa.

Jego model daje moĪliwoĞü analizy záoĪonych systemów gospodarczych i opiera siĊ na obserwacji, Īe w skáad gospodarki wchodzi wiele gaáĊzi produkcyjnych, których dziaáalnoĞü jest wzajemnie powiązana. Powiązania te wynikają z faktu, Īe produkcja jednych gaáĊzi jest zuĪywana jako nakáad w innych gaáĊziach).

Model przepáywów miĊdzygaáĊziowych skáada siĊ z czterech czĊĞci. W I czĊĞci zawarto poszczególne fazy produkcji, okreĞlające zaspokojenie popytu poĞred- niego sektorów (macierz zuĪycia poĞredniego zaznaczona Īóátym kolorem na schemacie 2.2). W II üwiartce odzwierciedlono popyt finalny (zielone pole).

Popyt finalny zgáasza konsument indywidualny, budĪet paĔstwa, a takĪe sfera inwestycyjna zaopatrująca siĊ w Ğrodki trwaáe i obrotowe. CzĊĞü III przedstawia makroekonomiczne efekty tworzone w poszczególnych sektorach, z perspekty- wy dochodów (skáadników wartoĞci dodanej – pole czerwone na schemacie 2.2).

ûwiartka IV tablicy (niebieska) dotyczy podziaáu wytworzonych dochodów (CzyĪewski, Grzelak 2012). Model publikowany przez GUS nie zawiera IV üwiartki.

Dodatkowo, w tablicy moĪna uwzglĊdniü inne informacje jak np. wartoĞü importu, eksportu, podatków oraz wartoĞü dodaną w rozbiciu na poszczególne gaáĊzie. Natomiast w wariancie regionalnym tabeli umieszcza siĊ informacje o produkcji i kierunkach jej wykorzystania w rozbiciu na regiony.

Schemat 2.2. ûwiartki modelu przepáywów miĊdzygaáĊziowych

globalna ZuĪycie poĞrednie ZuĪycie koĔcowe

POCHODZENIE

gaáĊzie 1

I üwiartka II üwiartka

2

… n

import n+1

wartoĞü dodana

brutto III üwiartka IV üwiartka

Produkcja globalna

ħródáo: opracowanie na podstawie: (Ambroziak 2017).

2.1. Metody input-output w modelowaniu gospodarki

Analiza przepáywów miĊdzygaáĊziowych (in. analiza nakáadów i wy- ników lub analiza input-output) to typ rachunku makroekonomicznego, który dotyczy badania stanu i struktury záoĪonych systemów ekonomicznych. Tablica przepáywów miĊdzygaáĊziowych zawiera dane liczbowe dotyczące okreĞlonego okresu (roku)

. Pokazują one obraz gospodarki jako przykáad systemu naczyĔ poáączonych (GruszczyĔski, Podgórska 2004).

System ten podzielony jest na n gaáĊzi, do których przypisane są wartoĞci wytworzonej produkcji oraz sposoby jej wykorzystania. WielkoĞci te zamiesz- czane są w tablicy typu szachownicowego, w której jeden wiersz przypisany jest do jednej gaáĊzi (wytwórcy). Natomiast w kolumnie pokazuje siĊ tĊ samą gaáąĨ jako odbiorcĊ produktów innych gaáĊzi. Przy czym pojĊcie gaáĊzi moĪe byü szero- ko rozumiane i moĪe oznaczaü sektor, dziaá lub inną czĊĞü systemu gospodarczego.

W metodzie przepáywów miĊdzygaáĊziowych zbiera siĊ informacje o wartoĞci dóbr produkowanych w gospodarce oraz ich wykorzystaniu.

Dodatkowo mogą zostaü uwzglĊdnione takĪe inne, istotne informacje np. o war- toĞci importu, eksportu, podatków oraz wartoĞci dodanej w rozbiciu na poszcze- gólne gaáĊzie. Natomiast w regionalnym wariancie tablicy umieszcza siĊ infor- macje o produkcji i kierunkach wykorzystania w rozbiciu na regiony.

13 Informacje o przepáywach miĊdzygaáĊziowych w Polsce publikuje GUS co 5 lat. Ostatnie dane dotyczą 2010 roku i zawarto je w publikacji pt. Bilans przepáywów miĊdzygaáĊziowych w bieĪących cenach bazowych w 2010 r. Publikacja ta zawiera: (1) ogólne zaáoĪenia meto- dologiczne bilansów przepáywów miĊdzygaáĊziowych, (2) bilans przepáywów miĊdzygaáĊ- ziowych w bieĪących cenach bazowych w ukáadzie 77x77 dziaáów, (3) bilans przepáywów miĊdzygaáĊziowych w bieĪących cenach bazowych dla produkcji krajowej w ukáadzie 77x77 dziaáów, (4) macierz wykorzystania wyrobów i usáug pochodzących z importu w ukáadzie 77x77 dziaáów. Bilanse przepáywów miĊdzygaáĊziowych w cenach bazowych za 2010 rok róĪnią siĊ od opublikowanej wersji bilansów z 2005 r. („Bilans przepáywów miĊdzygaáĊziowych w bieĪących cenach bazowych w 2005 r.”, GUS, Warszawa 2009).

RóĪnice te wynikają ze zmian metodologicznych i rewizji rachunków narodowych, przeprowadzonych w latach 2009-2013.

14 Bilans przepáywów miĊdzygaáĊziowych w cenach bazowych publikowany przez GUS ma formĊ macierzy symetrycznej w ukáadzie produkt na produkt. W bilansie wyodrĊbnia siĊ trzy czĊĞci: I - macierz zuĪycia poĞredniego, II - macierz popytu koĔcowego wg skáadników (spoĪycie przez gospodarstwa domowe, instytucje niekomercyjne oraz przez instytucje rządowe i samorządowe, nakáady brutto na Ğrodki trwaáe, przyrost rzeczowych Ğrodków obrotowych oraz aktywów o wyjątkowej wartoĞci, eksport fob), czĊĞü III - macierz wartoĞci dodanej brutto (koszty związane z zatrudnieniem, podatki od producentów minus dotacje dla producentów, amortyzacja Ğrodków trwaáych, nadwyĪka operacyjna netto, nadwyĪka operacyjna brutto).