Podstawy teoretyczne projektu badawczego

Przygotowując projekt badawczy – zwłaszcza w początkowej fazie jego kon-ceptualizacji – autorka przyjęła szeroką perspektywę w wyborze ujęć nauko-wych mogących stanowić teoretyczny kontekst podjętej problematyki. Biorąc pod uwagę sformułowany tytuł, Profi laktyczny wymiar działalności rodzinnych

kuratorów sądowych, skoncentrowała się przede wszystkim na trzech

płasz-czyznach analizowanego zagadnienia. Pierwsza z  nich obejmuje kuratorów (zawodowych i  społecznych) funkcjonujących jako kompetentne podmioty w systemie wsparcia jednostek i rodzin znajdujących się w orbicie zaintereso-wania sądu. Druga płaszczyzna odnosi się do szeroko rozumianej sfery działal-ności profi laktycznej. Trzecia natomiast dotyczy adresatów podejmowanych przez kuratorów zabiegów prewencyjnych (choć przyjęty model badań zakła-dał poznanie jedynie subiektywnego obrazu aktywności kuratorów we wspo-mnianej dziedzinie). W związku z tym w warstwie teoretycznej opracowania autorka zaproponowała interdyscyplinarny i eklektyczny zbiór różnych stano-wisk i podejść naukowych, przybliżających i wyjaśniających szeroki, skompli-kowany kontekst funkcjonowania zarówno jednostek i rodzin nadzorowanych (marginalizowanych i  wykluczanych), osób sprawujących pieczę kuratorską, jak i samej pracy w środowisku otwartym i specyfi cznej relacji kurator–pod-opieczny w procesie udzielania pomocy.

W rozproszonym i  potraktowanym wybiórczo zbiorze przywoływanych koncepcji teoretycznych znalazły się przede wszystkim tezy charakterystycz-ne dla fi lozofi i personalistyczcharakterystycz-nej (i  powstałej na jej gruncie pedagogiki dia-logu) i  psychologii humanistycznej (czyli nurtów wywierających największy wpływ na kreowanie współczesnej polityki społecznej i  wynikającej z  niej praktyki w  obszarze zawodów „pomocowych”) oraz – marginalnie – teorii osobowości. Odnoszą się one bowiem zarówno do osób nadzorujących, jak i  nadzorowanych, stanowiąc teoretyczne (głównie aksjologiczne) wyznacz-niki funkcjonowania analizowanej diady kurator–podopieczny. Wspomniane koncepcje mogą więc stanowić uzasadnienie m.in. dla uwzględnienia

w pro-jekcie zmiennych podmiotowych, określających w pewnym (bo tylko

subiek-tywnym) stopniu poziom kompetencji kuratora1 (głównie samoświadomości

posiadanej wiedzy specjalistycznej, deklarowanego znaczenia/pozycji w sys-temie profi laktyki, czyli poczucia sprawstwa, czy wyposażenia w dodatkowe umiejętności przydatne w pracy).

Jeszcze bardziej uniwersalnym tłem teoretycznym przyjętym dla anali-zowanej problematyki okazały się koncepcje systemowe (czy ekologiczne), głównie w  ujęciu socjologicznym. Teorie te stanowiły punkt wyjścia do pro-jektowania części narzędzia badawczego (kwestionariusza ankiety), uwzględ-niającej holistyczną perspektywę w spojrzeniu na osoby nadzorowane, czyli biopsychospołeczny kontekst każdego indywidualnego przypadku. Biorąc pod uwagę założenia ogólnej teorii systemów akcentującej nierozerwalny związek różnych elementów rzeczywistości biologicznej, psychologicznej i społecznej (np. osoby–instytucje–relacje) i – będące jej rozwinięciem – tezy koncepcji przestrzeni ekologicznych D. Baackego, autorka wyodrębniła pięć komplementarnych obszarów funkcjonowania jednostki/rodziny nadzoro-wanej: „zdrowie”, „relacje w rodzinie”, „edukacja”, „praca”, „rozwój osobowości” – jako arenę działalności profi laktycznej kuratora rodzinnego. Te same prze-słanki leżały również u podstaw umieszczenia w projekcie badawczym pytań dotyczących współpracy kuratora z lokalnymi instytucjami, udziału w pracach zespołów interdyscyplinarnych, działalności w ośrodkach kuratorskich, wyko-rzystywania kontraktów wychowawczych oraz oceny efektywności podejmo-wanych działań, wraz z próbą określenia kryteriów ewaluacji. Uwzględnione zagadnienia wpisują się w – humanistycznie rozumiane – elementarne zasady pracy kuratora, wyznaczając szeroki kontekst rozpoznawanej problematyki, np. kwestia międzyresortowej kooperacji bezpośrednio nawiązuje do zasady współpracy ze środowiskiem, działania związane z edukacją i pracą nadzoro-wanych wynikają z zasady kształtowania perspektyw, a umowy wychowawcze mają swoje źródło w regule współuczestnictwa.

1 Autorce niniejszego opracowania bliższe jest transgresyjne ujęcie kompetencji (które wiąże

się z potencjałem twórczego przekształcania rzeczywistości), w odróżnieniu od tradycyjne-go, instrumentalnego rozumienia kompetencji – jako adaptacyjnego potencjału podmiotu, związanego z dostosowaniem działania do warunków wyznaczanych przez względnie stałe, statyczne otoczenie. Kompetencje transgresyjne wykraczają poza obszar raz zdobytej wiedzy i  umiejętności, są układem dynamicznym, nastawionym z  jednej strony na ciągłe samodo-skonalenie (uczenie się przez całe życie i kształtowanie odpowiednich właściwości podmio-towych), a z drugiej – na twórcze przekształcanie kulturowych wzorów aktywności (A. Męcz-kowska, Kompetencja, [w:] Encyklopedia pedagogiczna…,, t. 2, s. 693–696).

Najbardziej inspirująca dla podjętej problematyki badań okazała się jed-nak – popularna obecnie na gruncie profi laktyki – koncepcja resilience. Au-torka odwołała się do niej przede wszystkim dlatego, że jest to eklektyczne, interdyscyplinarne ujęcie, które w przekonujący sposób (zweryfi kowany em-pirycznie) próbuje wyjaśnić fenomen dobrego funkcjonowania jednostki nie-zależnie od niesprzyjających warunków życiowych lub traumatycznych

zda-rzeń2. Z uwagi na fakt, że podopieczni kuratorów żyją na ogół

w niekorzyst-nych warunkach socjokulturowych, ale istnieje szansa uruchomienia w  nich lub w ich otoczeniu takich właściwości podmiotowych (czy środowiskowych) i mechanizmów, które „stawią opór” wszelkim negatywnym czynnikom, wspo-mniana koncepcja jest przydatna nie tylko do analiz teoretycznych, ale może mieć doniosłe znaczenie dla praktyki profi laktyczno-wychowawczej. Dlatego poniżej zostaną zaprezentowane jej kluczowe pojęcia i założenia.

Resilience odnosi się do trzech grup zjawisk:

prawidłowy rozwój mimo ekspozycji jednostki na podwyższony poziom ryzyka, np. dobre funkcjonowanie dziecka mimo uzależnienia rodziców od alkoholu; do-bre psychospołeczne funkcjonowanie mimo przeżywania silnego stresu, np. zwią-zanego z  rozwodem rodziców; powrót do zdrowia po przeżyciu traumatycznych wydarzeń […]3.

W koncepcji tej kluczowe znaczenie mają dwa pojęcia: podwyższony po-ziom ryzyka i  pozytywna adaptacja. Wśród czynników ryzyka wymienia się m.in. niekorzystną sytuację rodzinną, np.  ubóstwo, przestępczość, rozwód, wrogi klimat emocjonalny, niskie wykształcenie, brak umiejętności wycho-wawczych itp. Drugą grupę stanowią czynniki indywidualne, np.  tempera-ment, niski poziom inteligencji. Trzeci rodzaj czynników odnosi się do środo-wiska i najważniejsze z nich dotyczą takich problemów społecznych jak bezro-bocie, przestępczość, przemoc w miejscu zamieszkania, niski poziom edukacji. Na podstawie badań udowodniono, że współwystępowanie trzech lub więcej czynników ryzyka może istotnie przekładać się na nieprzystosowanie społecz-ne lub chorobę jednostki będącej w sytuacji ekspozycji na ich działanie4.

2 A. Borucka, Koncepcja…, s. 11–25.

3 Tamże, s. 12.

4 Tamże. W charakteryzowanej koncepcji operuje się również pojęciem „czynniki podatności”,

defi niując je jako pewne cechy uwarunkowane biologicznie (np.  płeć męska, niski poziom inteligencji, trudny temperament – porywczy, niezrównoważony), które mogą wzmacniać negatywny efekt działania czynników ryzyka.

Pozytywna adaptacja – w  świetle omawianej koncepcji – jest defi niowa-na jako dobre przystosowanie, rozumiane szeroko: tylko jako brak zaburzeń i/lub zachowań problemowych lub jako posiadanie kompetencji psychospo-łecznych i pomyślne realizowanie adekwatnych do wieku zadań rozwojowych. Wśród kryteriów pozytywnej adaptacji ugruntował się podział na czynniki ze-wnętrzne, odnoszące się do społecznego funkcjonowania jednostki (np. pozy-tywne osiągnięcia szkolne) i wewnętrzne, związane ze zdrowiem psychicznym (np. dobre samopoczucie, niski poziom stresu)5.

Badacze koncentrujący się na poszukiwaniu czynników i  mechanizmów chroniących, próbując odkrywać fenomen resilience, zwrócili uwagę na ogromną rolę tych cech podmiotowych jednostki, które wiążą się z jej pozytywnym obra-zem siebie (np. posiadanie talentów i zdolności). Ważny okazał się również umiar-kowany temperament, umiejętność rozsądnego wyboru wartości i  wytyczania celów życiowych (edukacyjnych, zawodowych). Wśród zmiennych środowisko-wych, w  pierwszej kolejności wymieniane są cechy rodziny (ciepło, spójność, jasne zasady, zainteresowanie dzieckiem), ale niezwykle cenny jest również sys-tem pozarodzinnego wsparcia, którego moc oddziaływania związana jest z do-starczaniem pozytywnych wartości i wzmocnień w pokonywaniu codziennych trudności. Tworzony jest on zwykle przez „istotnych innych”, czyli cieszących się szacunkiem i  zaufaniem przedstawicieli szkoły, liderów młodzieżowych, człon-ków grup religijnych czy osoby pracujące w lokalnych ośrodkach kultury.

Pomiędzy czynnikami chroniącymi a czynnikami ryzyka dochodzi do róż-norodnych interakcji, które są opisywane w  następujących modelach teore-tycznych6:

• model równoważenia ryzyka (czynniki chroniące bezpośrednio kompen-sują wpływ czynników ryzyka na zachowania jednostki);

• model redukowania ryzyka (czynniki chroniące wchodzą w bezpośrednią interakcję i osłabiają ich wpływ na zachowania);

• model uodparniania na ryzyko (kontrolowany, umiarkowany poziom ry-zyka może być czynnikiem uodparniającym na kolejne sytuacje trudne). Entuzjaści idei resilience podkreślają, że w zależności od indywidualnej sy-tuacji życiowej danej jednostki te same czynniki chroniące stają się „elastycz-ne” i mogą uruchamiać różne mechanizmy, stawiając opór wszelkim negatyw-nym doświadczeniom. W tym procesie jednak niezwykle istotne są

pozytyw-5 Tamże.

ne, bliskie relacje z innymi ludźmi, które gwarantują zaspokojenie najważniej-szych potrzeb (miłość, przynależność, poczucie bezpieczeństwa), stanowiąc fundament indywidualnego rozwoju i  pozytywnej adaptacji, niezależnie od traumatycznych wydarzeń i różnorodnych życiowych przeszkód.

Rezultatem poszukiwań badawczych nad skomplikowanymi procesami i mechanizmami resilience stała się tzw. „krótka lista”, uwzględniająca następu-jące czynniki chroniące7:

• posiadanie przynajmniej jednego, troskliwego rodzica;

• utrzymywanie bliskich kontaktów z innymi kompetentnymi

i opiekuńczy-mi dorosłyi opiekuńczy-mi;

• umiejętności poznawcze związane z  koncentracją uwagi i  rozwiązywa-niem problemów;

• skuteczne mechanizmy kontroli nad własnymi emocjami i zachowaniem;

• pozytywny obraz własnej osoby;

• przekonanie o sensie życia i wiara w przyszłość;

• wiara w  Boga (wyższe wartości) i  poczucie przynależności do kościoła (wspólnoty religijnej);

• uzdolnienia i cechy cenione społecznie (talenty, atrakcyjność);

• posiadanie prospołecznie nastawionych przyjaciół;

• dobry status socjoekonomiczny;

• dobrze funkcjonująca szkoła, więź ze szkołą;

• dobrze funkcjonująca społeczność lokalna (dająca poczucie bezpieczeń-stwa, z miejscami do odpoczynku i rekreacji).

Odwołując się do opisanej koncepcji, autorka uwzględniła w projekcie ba-dawczym przede wszystkim następujące kwestie:

• Sposób rozumienia przez kuratorów działalności profi laktycznej w odnie-sieniu do własnej pracy z nadzorowanymi. Trzy zaproponowane defi nicje nawiązywały do określonych modeli sprawowania nadzorów (kontrolne-go, kontrolno-opiekuńczego i  terapeutyczno-opiekuńczego), korespon-dując jednocześnie z trzema poziomami profi laktyki. W ujęciach defi nicyj-nych znalazły się kluczowe pojęcia: „czynniki ryzyka” i „czynniki chroniące”. • Poczucie sprawstwa w systemie opieki i profi laktyki, zwłaszcza w zakresie

rozwiązywania problemów społeczności lokalnej. Chodziło o  samookre-ślenie znaczenia/pozycji kuratora (w sieci różnych osób i instytucji), który z jednej strony może inicjować i/lub wspierać działania prewencyjne

dowisku nadzorowanych, a z drugiej może odegrać rolę „istotnego innego”

dla swoich podopiecznych i dostarczać im pozytywnych wzmocnień8.

• Konkretne działania profi laktyczne podejmowane przez kuratorów w  sto-sunku do osób nadzorowanych, przypisane do pięciu komplementarnych obszarów: „zdrowie”, „relacje w rodzinie”, „edukacja”, „praca”, „rozwój osobo-wości”. Zdecydowana większość zaproponowanych działań korespondu-je z  założeniami koncepcji resilience, stanowiąc istotne czynniki chroniące, wzmacniające pozytywną adaptację podopiecznych (np. pedagogizacja ro-dziców, organizowanie pomocy koleżeńskiej starszych uczniów/wolontariu-szy, pomoc w aktywnym poszukiwaniu pracy, pobudzanie do uczestnictwa w kulturze i rozwoju zainteresowań, rozmowy na temat stosunku do wiary i religii oraz wyznawanego systemu wartości itp.). Proponując kuratorom li-stę konkretnych działań prewencyjnych, autorka odwołała się do – ugrunto-wanych teoretycznie i sprawdzonych empirycznie – różnych strategii wyko-rzystywanych we współczesnej profi laktyce (np.  informowanie, afektywna edukacja, działania alternatywne itd.).

Reasumując, kurator rodzinny jako jeden z  elementów lokalnego systemu opieki i profi laktyki, obejmujący swoim oddziaływaniem środowiska zmargina-lizowane, może odegrać istotną rolę w  procesie poszukiwania i  wzmacniania pozytywnych zasobów jednostki i otoczenia, czyli utrwalania czynników chro-niących, będących buforem wobec obszarów ryzyka. W  związku z  tym, głów-nym motywem przyjęcia takiej perspektywy badań była chęć przekonania się, na jakim etapie przeobrażeń znajduje się współczesna kuratela rodzinna po upływie dekady od wejścia w życie nowych uregulowań ustawowych. Inaczej ujmując, w jakim zakresie urzeczywistniana jest w praktyce trwająca od lat istot-na reforma tej instytucji, w której postuluje się konieczność zmiany akcentów: z kontroli na wychowanie, a tym samym – na profi laktykę.