Rozdział 2. Instytucja kuratora sądowego we współczesnym
2.2. Poziomy, strategie, modele i projekty profi laktyczne
Działania profi laktyczne mają za zadanie wspieranie pełnego rozwoju jed-nostki, umożliwiającego samodzielne zaspokajanie własnych potrzeb, odkry-wanie indywidualnego sensu życia, osiąganie satysfakcji z podejmowanych wyborów, wytyczanych celów i ich realizacji. Powinny one uwzględniać dwa
komplementarne nurty13:
• wspieranie czynników chroniących, czyli promowanie rozwoju człowieka, kształtowanie jego tożsamości osobowej, społecznej i kulturowej, osiąganie zdrowia fi zycznego, psychicznego, społecznego i duchowego oraz pomoc w kształtowaniu umiejętności przeciwstawiania się życiowym trudnościom;
• eliminowanie czynników ryzyka, czyli możliwie wszystkich niewłaściwych
i zagrażających jednostce warunków społeczno-kulturowych, takich jak ryzyko utraty zdrowia i bezpieczeństwa, stres, izolacja społeczna, przemoc. Realizacja wspomnianych działań może się odbywać na trzech poziomach/ stopniach14. Pierwszy z nich, czyli profi laktyka pierwszego stopnia (zwana współcześnie profi laktyką uniwersalną) obejmuje wszelkie działania zmierza-jące do podnoszenia ogólnego poziomu życia człowieka, promocji zdrowia fi zycznego i psychicznego, dbania o właściwy poziom wychowania w rodzinie i szkole itp. Adresatem takich przedsięwzięć jest ogół społeczeństwa (ze szcze-gólnym uwzględnieniem dzieci i młodzieży), a podejmowanie działań nie wymaga specjalistycznego przygotowania. Przykładem ciekawych inicjatyw z kręgu profi laktyki uniwersalnej jest reklama społeczna, rozpowszechniana za pośrednictwem mediów.
Profi laktyka drugiego stopnia koncentruje się na identyfi kowaniu i elimi-nowaniu czynników ryzyka dysfunkcjonalności, ma więc na celu zapobieganie rozwojowi zaburzeń. Działania podejmowane na tym poziomie są adresowane
12 F. Wojciechowski, Przestrzeń…, s. 131, s. 143.
13 Z.B. Gaś, Profi laktyka uzależnień, Warszawa 1993; A. Jaworska, Leksykon…, s. 181, s. 185.
do osób/grup, które przejawiają pierwsze symptomy zaburzeń i funkcjonują w środowiskach stwarzających niewłaściwe warunki wychowawcze (np. w ro-dzinach z problemem alkoholowym). Inicjatorzy oddziaływań tego rodzaju powinni odznaczać się pewnym poziomem merytorycznego i metodycznego przygotowania. W tym obszarze funkcjonują m.in. rodzinni kuratorzy sądowi, nadzorując środowiska zmarginalizowane.
Profi laktyka trzeciego stopnia jest natomiast rozumiana jako interwencja po wystąpieniu dysfunkcji. Działania podejmowane są przez profesjonalistów (np. wychowawców w zakładach poprawczych, terapeutów uzależnień itp.) i mają na celu przeciwdziałanie pogłębianiu się procesu chorobowego/nie-dostosowania społecznego oraz pomoc jednostce objętej postępowaniem terapeutyczno-resocjalizacyjnym w powrocie do wolnego od patologii, satys-fakcjonującego życia (np. po opuszczeniu zakładu poprawczego lub ośrodka terapii uzależnień nieletni pozostają pod nadzorem kuratora).
Na każdym z tych poziomów wykorzystywane są różne strategie oddziały-wań profi laktycznych15.
Strategie informacyjne – mają na celu dostarczenie odbiorcom rzetelnej wiedzy na temat skutków zachowań ryzykownych. Uzyskane informacje po-winny umożliwić jednostce nie tylko dokonanie racjonalnego wyboru, ale też zmianę postaw wobec zachowań dysfunkcjonalnych (np. stosowania środków psychoaktywnych). Strategia ta jest oparta na przekonaniu, że zachowania ryzykowne młodych ludzi wynikają z niedostatku wiedzy na temat mechani-zmów i następstw palenia tytoniu, picia alkoholu, odurzania się narkotykami czy ryzykownych zachowań seksualnych. Informacje podawane są zazwyczaj w formie pogadanek, wykładów i fi lmów.
Strategie edukacyjne – mają na celu wszechstronną pomoc młodzieży w rozwijaniu umiejętności psychologicznych i społecznych (np. nawiązywa-nia zdrowych relacji z innymi ludźmi, radzenawiązywa-nia sobie ze stresem, zdolności asertywnych, konstruktywnego rozwiązywania konfl iktów itp.). U podstaw tego podejścia leży przekonanie, że nawet odpowiednia wiedza nie uchroni jednostki przed nieodpowiednimi zachowaniami, jeśli będzie ona przejawiała pewien defi cyt w zakresie kompetencji społecznych, gwarantujących satys-fakcjonujące związki z innymi ludźmi. Najczęściej to właśnie frustracja spowo-dowana osobistymi lub zawodowymi porażkami sprzyja sięganiu po środki uśmierzające ból i zmieniające świadomość.
Strategie działań alternatywnych – mają na celu pomoc jednostce w za-spokojeniu jej ważnych potrzeb (np. przynależności, uznania) i osiągnięciu od-powiedniego poziomu satysfakcji życiowej. Działania typowe dla tej strategii polegają na umożliwieniu jednostce zaangażowania się w jakąś dziedzinę po-zytywnej aktywności, np. twórczości artystycznej, sportu, wolontariatu. W tym podejściu zakłada się, że brak warunków do samorealizacji (a tym samym – okazji do podniesienia samooceny poprzez osiąganie sukcesów czy rozwoju zainteresowań) sprzyja zachowaniom dysfunkcjonalnym. Narażone są na nie zwłaszcza dzieci i młodzież ze środowisk zaniedbanych wychowawczo.
Strategie interwencyjne – mają na celu niesienie pomocy osobom mają-cym trudności w identyfi kowaniu i rozwiązywaniu problemów życiowych, np. poprzez wspieranie jednostek eksperymentujących ze środkami psycho-aktywnymi.
Strategie redukcji szkód – mają na celu zmniejszenie negatywnych skut-ków (szkód indywidualnych i społecznych) postępowania jednostek i grup objętych takimi działaniami prewencyjnymi. Strategia ta dotyczy osób i grup największego ryzyka, wobec których zawiodła wczesna profi laktyka, inter-wencja, terapia i resocjalizacja, np. alkoholików, narkomanów, prostytutek, recydywistów. W tym podejściu chodzi zarówno o ochronę samych jednostek dotkniętych problemem, jak i ogółu społeczeństwa np. przed rozprzestrzenia-niem się chorób zakaźnych (m.in. o profi laktykę HIV, AIDS).
Trzy pierwsze strategie wykorzystuje się na wszystkich poziomach profi -laktyki, działania interwencyjne są zarezerwowane dla stopnia drugiego i trze-ciego, natomiast ostatnie podejście przewidziane jest głównie na potrzeby profi laktyki trzeciorzędowej.
Niezależnie od przywołanych poziomów i strategii, w literaturze pedago-gicznej wymieniane są różne modele działań profi laktycznych. Najpopular-niejsza jest klasyfi kacja Gerharda Bühringera16, korespondująca w swej treści z omawianymi wcześniej podziałami i uwzględniająca następujące podejścia:
Model oświaty zdrowotnej jest najstarszy i uznawany za najmniej skutecz-ny. Jego celem jest dostarczenie wiedzy na temat niepożądanych zachowań oraz ich konsekwencji indywidualnych i społecznych. Wykorzystywane są w nim prelekcje, pogadanki, fi lmy edukacyjne i plakaty przekazujące informa-cje o zachowaniach patologicznych i eksponujące ich negatywne skutki. Do-datkowo organizowane są spotkania z osobami, które mają osobiste
czenia z zachowaniami dysfunkcjonalnymi (np. z trzeźwymi alkoholikami po odbyciu terapii).
Model edukacji humanistycznej, którego celem jest prawidłowy rozwój osobowości, a zwłaszcza tych jej cech, które mogą mieć związek z powstawa-niem zachowań dewiacyjnych, (np. poczucie własnej wartości, umiejętności wyrażania uczuć czy radzenia sobie ze stresem). W tym podejściu wykorzy-stywane są zajęcia w małych grupach, sprzyjające integracji i nieskrępowa-nej ekspresji emocji. Poprzez dyskusje, gry i zabawy interakcyjne dąży się do wzmocnienia pozytywnych cech osobowości.
Model edukacji społecznej, nastawiony na kształtowanie w jednostce umiejętności przeciwstawiania się presji społecznej, skłaniającej ją do zacho-wań dysfunkcjonalnych. Chodzi w nim o naukę odmawiania (poprzez trening zachowań asertywnych) i rozpoznawania zewnętrznych wpływów na proces podejmowania decyzji (np. reklama, oddziaływanie mass mediów).
Model edukacji w zakresie umiejętności życiowych, którego celem jest kształtowanie zdolności do zaspokajania potrzeb bez uciekania się do zacho-wań dewiacyjnych. W tym podejściu wykorzystywane są m.in. zajęcia sprzyja-jące budowaniu pozytywnego obrazu siebie, podejmowaniu decyzji i doko-nywaniu wyborów akceptowanych społecznie.
Model aktywnych form. Jego celem jest popularyzowanie aktywnych i konstruktywnych form spędzania czasu wolnego – w świetlicach, klubach sportowych, zespołach zainteresowań artystycznych, na wycieczkach itp.
Model promocji zdrowia, skupiający się na propagowaniu zdrowego stylu życia i czerpania zadowolenia na wszystkich płaszczyznach funkcjonowania, z dala od nikotyny, alkoholu i narkotyków.
W ostatnich latach coraz wyraźniej akcentuje się potrzebę lansowania i wspierania tych wszystkich działań o charakterze profi laktycznym, które mają charakter ofensywny, w opozycji do działalności opierającej się na zakazach i większej kontroli (profi laktyka defensywna, eliminująca czynniki ryzyka). Chodzi przede wszystkim o zachęcanie i pobudzanie jednostek do rozwoju samoświadomości i pozytywnej tożsamości, kształtowanie otwartej postawy wobec życia i zdolności do radzenia sobie w trudnych sytuacjach. W tym kon-tekście przywoływana jest często koncepcja resilience (oporu-elastyczności)17,
17 Założenia tej koncepcji zostaną zaprezentowane w warstwie metodologicznej
niniejsze-go opracowania. Czytelnik może poszerzyć wiedzę na jej temat w następujących źródłach: B. Urban, Zaburzenia w zachowaniu i przestępczość młodzieży, Kraków 2000; tenże,
będąca inspiracją dla rozwoju profi laktyki pozytywnej. Zgodnie z nią człowiek może stawiać opór czynnikom ryzyka dzięki wzmacnianiu czynników chronią-cych (np. specyfi cznych, pozytywnych cech charakteru, właściwości środowi-ska rodzinnego czy społeczności lokalnej).
W teoretycznych podstawach profi laktyki uzależnień promowany jest obecnie współczesny model oddziaływań na tle modelu tradycyjnego. W ta-beli 1 zostały zobrazowane zasadnicze różnice obydwu podejść.
Tabela 1. Różnice pomiędzy tradycyjnym i współczesnym modelem profi laktyki uzależnień
Kryteria oceny Model tradycyjny Model współczesny Cel Eliminowanie patologii Promocja zdrowia Podstawowe
założenia
Uświadomienie skutków używania środków uzależniających
Sięganie do przyczyn używania środków uzależniających
Spodziewane efekty
Wiedza o skutkach używania środków uzależniających i negatywna postawa wobec ich używania
Umiejętność odmawiania Poczucie wartości
Uporządkowanie systemu wartości Umiejętności społeczne Wiedza o uzależnieniach Osobiste zaangażowanie Forma oddziaływań Jednostronny przekaz i bierny odbiór
Dialog i aktywne uczestnictwo
Czas i zakres oddziaływań
Sporadyczne akcje wśród nastolatków
Systematyczne działania wśród dzieci i młodzieży
Realizatorzy Prelegenci i specjaliści Nauczyciele i liderzy młodzieżowi Rodzaj
substancji
Alkohol, papierosy lub narkotyki
Wszystkie środki uzależniające
Kontrola efektów
Nie wymagana Wymagana
Źródło: opracowanie własne na podstawie artykułu J. Szymańskiej i J. Zameckiej, Przegląd…, s. 31.
Biorąc pod uwagę informacje zawarte w tabeli można przyjąć, że w no-woczesnej profi laktyce preferowane jest podejście kreatywne, akcentujące promocję zdrowia, kładące nacisk na kształtowanie systemu wartości, wła-ściwych postaw i umiejętności społecznych. Odchodzi się w tym modelu od
i odrzucenie rówieśnicze, Warszawa 2012; A. Borucka, Koncepcja resilience. Podstawowe założe-nia i nurty badań, [w:] Resilience. Teoria, badazałoże-nia, praktyka, red. W. Junik, Warszawa 2011; E.
Wy-socka, Koncepcja resilience jako podstawa teoretyczna identyfi kacji zaburzeń w przystosowaniu
sporadycznych akcji polegających na przekazywaniu wiedzy o negatywnych skutkach zachowań dysfunkcjonalnych, na rzecz podejścia interakcyjnego, uwzględniającego różne uwarunkowania niepożądanych zjawisk, starannie zaplanowanego i realizowanego systematycznie. Poszukuje się jednocześnie nowych, atrakcyjnych sposobów i środków oddziaływania oraz poszerza się krąg realizatorów. Bardzo ważne jest też przeprowadzanie cyklicznej ewaluacji działań.
Współczesne modele profi laktyki uwzględniają działania obejmujące
sze-reg zjawisk mających charakter kontinuum18. Jednym z nich jest kontinuum
zagrożenia/ryzyka (od minimalnego, poprzez wysokie, aż do zagrożenia zak-tualizowanego). Ryzyko odległe wiąże się z pewnymi cechami demografi cz-nymi, czyli z korzystnymi warunkami socjoekonomiczcz-nymi, z pozytywnymi stosunkami w rodzinie i w szkole, z ograniczoną liczbą stresorów psychospo-łecznych. Niewłaściwe stosunki społeczne, liczne stresory oraz nakładające się na nie tzw. osobiste markery zagrożenia (np. negatywne postawy i emocje, defi cyty umiejętności społecznych itp.) są związane z wysokim ryzykiem dys-funkcjonalności. Jeżeli te cechy nie zostaną poddane modyfi kacji, młody czło-wiek znajdzie się w obszarze bezpośredniego zagrożenia wystąpienia wielu problemów. Do każdego z poziomów ryzyka przypisane są różne formy inter-wencji – w ujęciu kontinuum podejść: od działań ogólnych, poprzez działania ukierunkowane, następnie specyfi czne działania terapeutyczne, sesje przy-pominające, aż po działania terapeutyczne „drugiej szansy”, uwzględniające pracę w obrębie społeczności lokalnej, rodziny i szkoły. Programy zapobiega-nia, wczesnej interwencji i terapii również tworzą kontinuum: od profi laktyki pierwotnej, poprzez profi laktykę wtórną, aż po profi laktykę trzeciorzędową19.
W obrębie wspomnianych strategii i modeli działań profi laktycznych kon-struowane są więc konkretne projekty/programy, nawiązujące w swej treści do ogólnych założeń teoretycznych poszczególnych podejść. Wyróżnia się wśród nich programy informacyjne, programy afektywnej edukacji, programy kompetencji społecznych, programy działań alternatywnych i programy wcze-snej interwencji20. Obok tych przedsięwzięć, które od wielu lat realizowane są w szkołach (np. programy informacyjno-edukacyjne „Spójrz inaczej”, „Drugi Elementarz, czyli program 7 kroków”, „Dziękuję, nie”, „NOE”, „Zanim
spróbu-18 J.J. McWhirter, B.T. McWhirter, A.M. McWhirter, E.H. McWhirter, Zagrożona młodzież, Warszawa
2008, s. 13, s. 14.
19 Tamże.
jesz”), funkcjonuje też wiele ciekawych autorskich projektów, ograniczonych swoim zasięgiem oddziaływania do konkretnych społeczności lokalnych i ulo-kowanych w nich instytucji edukacyjno-wychowawczych, np. świetlic środo-wiskowych. Szczegółowa charakterystyka wielu z nich jest dostępna
w publi-kowanych powszechnie materiałach21. Przybliżenie chociażby kilku
wartościo-wych programów wykracza jednak poza ramy tego opracowania.