Zebrany w ramach badania jakościowego materiał empiryczny pozwala na sformułowanie poniższych wniosków badawczych.
1. W najbliższej przyszłości należy liczyć się ze wzrostem zapotrzebowania na usługi opie-kuńcze, rehabilitacyjne, pielęgnacyjne świadczone przez instytucje pomocy społecznej oraz ochrony zdrowia na rzecz osób niesamodzielnych, zarówno w formie instytucjonal-nej, jak i realizowane w formie środowiskowych usług opiekuńczych oraz pielęgniarskiej opieki długoterminowej.
2. Zainteresowanie usługami wspierającymi osoby niesamodzielne warunkuje silna korela-cja ze wzrostem liczby osób starszych, w przypadku których utrata samodzielności funk-cjonalnej wynika z pogarszającego się wraz z wiekiem stanu zdrowia, braku wsparcia tej kategorii osób ze strony rodziny, samotnego zamieszkiwania i złej sytuacji materialnej. 3. Pomiędzy stanem pewnych ograniczeń funkcjonalnych a całkowitą zależnością od
in-nych można dostrzec obszar, w którym racjonalne wsparcie zwiększa i podtrzymuje au-tonomię osób.
4. Pracownicy instytucji orzekających/świadczących wsparcie dorosłym osobom niesamo-dzielnym lokują diagnozę poza właściwymi zadaniami ich instytucji i traktują ją jako ele-ment procesu udzielania pomocy.
5. Przedstawiciele badanych instytucji w większości nie dostrzegają potrzeby korzystania ze specjalistycznych narzędzi diagnostycznych, ocenie sytuacji pacjenta/podopiecznego służy codzienna, bezpośrednia obserwacja zachowań, rozmowa/wywiad oraz analiza dokumentów medycznych. Proces diagnostyczny realizowany w oparciu o dostępne im metody i narzędzia diagnostyczne pozwala – w ich ocenie – w sposób trafny rozpoznać i adekwatnie do potrzeb oszacować zakres indywidualnego wsparcia.
6. Rzeczywistymi diagnostami niesamodzielności oraz osobami wytyczającymi kierunek i zakres pomocy świadczonej przez instytucje wspierające osoby niesamodzielne są przede wszystkim lekarze.
7. Stan zdrowia, rodzaj schorzenia, sprawność fizyczna oraz kondycja psychiczna stanowią najważniejsze, decydujące kryteria ustalania zakresu wsparcia; pozostałe, uzupełniające kryteria stanowią: sytuacja społeczna i zawodowa, sytuacja ekonomiczna osoby zgłasza-jącej się po pomoc, w tym jej dochody i warunki mieszkaniowe oraz sytuacja rodzinna. 8. Kadra instytucji wspierających osoby niesamodzielne identyfikuje przede wszystkim
ograniczenia/utrudnienia w zakresie realizacji usług świadczonych na rzecz osób
niesa-modzielnych.
Podstawowymi problemami związanymi z diagnostyką i udzielaniem wsparcia są:
• niedofinansowanie systemu pomocy społecznej (skutkujące brakiem kadry i brakiem wystarczającej oferty wsparcia),
• brak rozwiązań systemowych umożliwiających stały, bieżący przepływ informacji o oso-bach korzystających ze wsparcia między różnymi instytucjami zaangażowanymi w pro-ces udzielania pomocy,
• nieadekwatna w stosunku do rosnących potrzeb dostępność do infrastruktury pomoco-wej (ograniczona liczba i długi czas oczekiwania na miejsce w stacjonarnych placówkach opieki długoterminowej (domy pomocy społecznej) i placówkach sektora zdrowia (za-kłady opiekuńczo-lecznicze),
• nieadekwatna w stosunku do potrzeb pomoc, świadczona w formie środowiskowych usług opiekuńczych oraz długoterminowej pielęgniarskiej pomocy środowiskowej,
• problemy z zapewnieniem kontynuacji właściwej opieki nad osobą niesamodzielną po okresie jej hospitalizacji,
• nieadekwatna, w stosunku do potrzeb, środowiskowa pomoc dla osób z orzeczeniem o niepełnosprawności,
• nieadekwatne do potrzeb wsparcie dla rodzin, w tym brak specjalistycznego wsparcia psychologicznego i edukacyjnego,
• nieadekwatna do potrzeb dostępność do lekarzy ze specjalizacją w zakresie geriatrii, poradni oraz oddziałów geriatrycznych,
• ograniczone możliwości kontraktowania usług NFZ przez lekarzy psychiatrów,
• niewystarczająca w stosunku do potrzeb dostępność świadczeń na rzecz osób chorują-cych psychicznie,
• niewystarczający, ograniczony zakres współpracy pomiędzy instytucjami pomocy spo-łecznej i służby zdrowia, brak koordynacji działań pomiędzy sektorami pomocy społecz-nej i służby zdrowia.
Dokonując metaanalizy wyłonionych problemów, można przypuszczać, że powtarzająca się kilkakrotnie „nieadekwatność” może wynikać z niedocenianej przez osoby udzielające wywia-du standaryzacji diagnoz (deklarowany brak potrzeb nowych narzędzi oraz zawierzanie wła-snemu doświadczeniu, które jest z pewnością kluczowe w dostrzeganiu problemów, ale wyma-ga obiektywizacji). Właściwą drogą może być wykorzystanie interdyscyplinarnego kodu opisu funkcjonalnego ograniczeń i możliwości, jakie stwarza ICF. Klasyfikacja ta wykorzystywana jest jeszcze w niewielkim stopniu. Drugi aspekt może wynikać z dominacji medycznego aspektu diagnozy: widoczne jest, jakie znaczenie ma ocena stanu zdrowia oraz rola lekarza w diagnozie niesamodzielności. Dostrzegalne jest niedocenienie kompetencji pracownika socjalnego, który z racji koncentracji na faktycznym funkcjonowaniu życiowym wspieranych osób i możliwości poznania podopiecznych w ich środowisku życia, może dostarczyć najpewniejszych informacji o ograniczeniach, ale i zasobach samodzielności osób wymagających wsparcia. Kwestia oce-ny posiadaoce-nych zasobów – zauważana i w miarę możliwości wdrażana do procesu diagnozy – powinna doczekać się bardziej dynamicznych rozwiązań metodycznych, nie tyle uznających statycznie aktualny stan osoby, ale dynamicznie sprawdzających możliwości ponownego usa-modzielniania – podtrzymywania lub przywracania maksymalnej możliwej niezależności.
Jak wynika z jakościowej części przeprowadzonych badań, wzmocnienie procesu diagno-stycznego i wsparcia osób niesamodzielnych wymaga podjęcia działań w kilku podstawo-wych płaszczyznach, co wyrażają rekomendacje zawarte w Tabeli 3. Wszystkie wymienione
w niej postulaty wparcia osób niesamodzielnych są identyfikowane przez przedstawicieli róż-nych typów instytucji pomocowych w sposób jednoznaczny jako korzystniejszy wariant organi-zacji procesu pomocowego na rzecz osób niesamodzielnych warunkujący, w ocenie badanych, pozostawanie większej liczy osób z ograniczoną samodzielnością – przede wszystkim starszych – w ich naturalnym środowisku zamieszkania, przy wykorzystaniu istniejącej sieci wsparcia spo-łecznego dla zachowania autonomii.
Tabela 3. Rekomendacje dotyczące problemu niesamodzielności w województwie łódzkim w świetle przeprowadzonych badań jakościowych (2017)
Rekomendacja Uzasadnienie
1. Opracowanie systemowych rozwiązań wspierających współ-pracę pomiędzy instytucjami ochrony zdrowia i pomocy społecznej
Wdrożenie systemowego, koordynacyjnego modelu współpracy międzysektorowej ma na celu zapewnienie ciągłości opieki w trak-cie przechodzenia z jednej formy opieki do drugiej.
2. Zwiększenie dostępności do środowiskowych usług opie-kuńczych
Zwiększenie dostępności do pomocy środowiskowej w formie usług opiekuńczych i długoterminowej pielęgniarskiej pomocy środowi-skowej to warunek konieczny wsparcia osób znajdujących się w sytuacji zależności w naturalnym dla nich środowisku zamiesz-kania, a tym samym oddala się w czasie ewentualny proces insty-tucjonalizacji pomocy. Wymaga to wzrostu środków finansowych na realizację świadczeń opiekuńczych, racjonalizacji w ich wydat-kowaniu, zmiany (rewizji) kryteriów wspófinansowania usług opie-kuńczych i włączenia w proces wolontariuszy. Nie mniej istotny jest rozwój ośrodków wsparcia i opieki dziennego pobytu, w tym dla osób chorujących psychicznie oraz niepełnosprawnych intelektu-alnie (środowiskowe domy samopomocy) oraz wzrost dostępności do różnych form opieki geriatrycznej i opieki długoterminowej.
3. Podtrzymywanie samodziel-ności przez zmianę organizacji życia i środowiska osób zagro-żonych utratą samodzielności
Oprócz usług opiekuńczych, zaspokajających podstawowe potrzeby życiowe osób niesamodzielnych, ważne są nowe formy aktywnego zwiększania stopnia niezależnego życia poprzez racjonalną reorga-nizację otoczenia, zmianę trybu życia oraz treningi samodzielności i optymalizacji codziennych czynności, także z wykorzystaniem zasobów najbliższego otoczenia. Wobec zwiększania się populacji osób zagrożonych niesamodzielnością nie wystarczy bierne dosto-sowanie systemu opiekuńczego do wzrastającej skali potrzeb – wy-zwaniem staje się identyfikacja czynników najbardziej przyczyniają-cych się do zachowania samodzielności, zgodnie z ideą autonomii relacyjnej.
4. Wdrożenie programów wsparcia dla rodzin opiekują-cych się osobami o niskim stop-niu samodzielności.
Wdrożenie systemu wsparcia dla osób stale opiekujących się przewlekle chorymi osobami starszymi powinno uwzględniać kli-ka podstawowych form. Ze względu na wysokie psychologiczne koszty sprawowania opieki nad niesamodzielnymi (często poprzez chorobę) członkami rodziny, najważniejsze wydaje się być wsparcie psychologiczne i opieka „wytchnieniowa”. Ważne jest też wsparcie edukacyjne (zob. rekomendacja nr 3) oraz informacyjne o dostęp-nych możliwościach w systemie pomocowym.
5. Rozbudowanie programów ułatwiających zmiany architek-toniczne w przestrzeni mieszka-niowej osób starszych lub z niepełnosprawnością
Programy wspierające dalsze usuwanie barier architektonicznych w przestrzeni społecznej oraz dofinansowanie zmian architekto-nicznych usuwających ograniczenia funkcjonalne w przestrzeni mieszkaniowej – programy adaptacji mieszkań do potrzeb osób niesamodzielnych. Także ułatwienie zamiany mieszkań i kontynu-acja rozwoju mieszkalnictwa chronionego w województwie. Źródło: opracowanie własne.