Z analizy przedstawionej w rozdziale 1 wynika, że produktywność jest kluczową determinantą dochodu na mieszkańca, a zatem jej zmianę należy uważać za czynnik
72
decydujący o wzroście gospodarczym. Jednocześnie nie ma zgody wśród ekonomistów odnośnie fundamentalnych przyczyn poprawy tej efektywności (jak i akumulacji). Co więcej, między tymi czynnikami występują skomplikowane powiązania. Przykładowo, sam handel, który może być traktowany jako fundamentalna determinanta wzrostu, jest skutkiem oddziaływania przede wszystkim czynników geograficznych i instytucjonalnych.
Wymiana z zagranicą może przekładać się na wzrost na wiele sposobów, spośród których najistotniejszym wydaje się być wpływ na produktywność podmiotów gospodarczych. W literaturze teoretycznej ekonomiści prezentują liczne mechanizmy, za pomocą których zaangażowanie w eksport lub import poprawia wydajność przedsiębiorstwa. Jednocześnie badania empiryczne pozostają w tym względzie niejednoznaczne. Opierając się na literaturze sugerującej występowanie mechanizmów hamujących bądź eliminujących efekt uczenia się przez handel, wskazuję, że to wewnątrzkrajowa dyfuzja wiedzy i technologii, uniemożliwiająca pełne przechwycenie korzyści z inwestycji i innowacji, powoduje, że handel z zagranicą może nie zwiększać produktywności przedsiębiorstwa.
Wniosek ten istotnie wpływa na analizę oddziaływania wymiany z zagranicą na wzrost gospodarczy. W rozdziale 1 postuluję, że przeciwdziałać takim niekorzystnym następstwom dyfuzji zachodzącej w ramach gospodarki można poprzez ułatwianie przedsiębiorstwom wejścia na rynki zagraniczne. W ten sposób podmioty uczą się dzięki bezpośrednim kontaktom z tymi rynkami, a nie pośrednio poprzez aktualnych eksporterów i importerów, osłabiając ich bodźce do inwestowania i dokonywania innowacji.
73
Rozdział 2
Determinanty wzrostu gospodarczego w Korei Południowej
i Tajwanu
Korea Południowa oraz Tajwan50
są przykładami krajów, które w stosunkowo krótkim czasie doświadczyły znacznej poprawy poziomu rozwoju gospodarczego i standardów życia. Jeszcze na początku lat 60. XX w. obie gospodarki zaliczane były do słabo rozwiniętych i pod względem dochodu na mieszkańca przypominały państwa afrykańskie51. W ciągu ok. 40 lat ich status diametralnie się zmienił.
Licząc w USD z 2005 r. (według parytetu siły nabywczej) dochód per capita w Korei i Tajwanie w 2000 r. był niemal ośmiokrotnie wyższy niż w 1962 r. Oznacza to, że PKB na mieszkańca w tych gospodarkach w tym okresie zwiększał się ze średnioroczną dynamiką ok. 7,5%. Innymi słowy, dochód przeciętnego mieszkańca Korei lub Tajwanu podwajał się co ok. 10 lat. Tego dorobku nie zaprzepaścił nawet kryzys azjatycki z końca lat 90. Nie spowodował on bowiem trwałego pogorszenia warunków życia ludności. W 1998 r. realny PKB Korei zmniejszył się o prawie 6% w stosunku do roku poprzedniego, lecz już w 1999 r. osiągnęło poziom sprzed kryzysu. Jednocześnie dochód na osobę według parytetu siły nabywczej w tym czasie dalej się zwiększał. Tajwan z kolei praktycznie nie został dotknięty kryzysem i nie doświadczył w omawianym czasie spadku nawet zagregowanego realnego PKB. Wzrost dochodu na osobę w tych krajach można zatem uznać za stabilny i odporny na wstrząsy ekonomiczne.
Potwierdzeniem awansu gospodarczego obu krajów jest także wzrost światowego znaczenia firm wywodzących się z tych państw. Przykładowo, wśród największych na świecie spółek sklasyfikowanych w rankingu Forbes Global 2000 za 2012 r. 68
50 W całej pracy nazwy Korea, Korea Południowa i Republika Korei traktuję jako synonimy. Z tego powodu określenia „Korea” nie powinno być mylone z Koreą Północną (tj. Koreańską Republiką Ludowo-Demokratyczną, KRLD). Dla zwiększenia przejrzystości stosuję również nazwę Tajwan.. Czynię tak, by uniknąć identyfikowania Republiki Chińskiej (oficjalna nazwa Tajwanu) z Chińską Republiką Ludową (ChRL). Jednocześnie, dla uproszczenia opisując Tajwan, używam pojęć „kraj” i „państwo”, zdając sobie jednak sprawę z faktu, że jest on praktycznie nieuznawany na arenie międzynarodowej (m.in. Polska nie uznaje Tajwanu za niepodległe państwo). Jestem zdania, że nieustanne wskazywanie statusu Tajwanu ograniczyłoby przejrzystość pracy.
51 Według danych Banku Światowego PKB per capita w 1960 r. wynosił 156 USD (według bieżącego kursu walutowego). Organizacja ta nie publikuje danych dla Tajwanu, ale jednocześnie prezentuje poziom dla całego regionu Azji Wschodniej i Pacyfiku – było to 147 USD. Jednocześnie w tym samym roku PKB per
74
pochodziło z Korei. Oznacza to, że jej udział w tej liście (3,40%) był niemal pięciokrotnie większy niż udział w światowej populacji (0,70%). W Przypadku Tajwanu różnica między ekonomicznym znaczeniem spółek z listy Forbesa (2,10% – 42 przedsiębiorstwa) a udziałem w światowej populacji (0,33%) była jeszcze większa.
W parze ze wzrostem gospodarczym szedł w obydwu krajach postęp technologiczny. W 2009 r. Korea znajdowała się na 11 miejscu na świecie pod względem liczby internautów (dane The CIA World Factbook). Dwukrotnie mniejszy Tajwan był sklasyfikowany na 24 pozycji. Pod względem liczby abonentów telefonii komórkowej w 2011 r. Korea była 27, a Tajwan – 35 krajem świata. Jeszcze wyższe pozycje kraje te osiągały pod względem liczby linii telefonicznych. Korea zajmowała 11 miejsce, a Tajwan – 17.
Wszystkie te dane świadczą o olbrzymiej i szybkiej transformacji życia ekonomicznego i społecznego w omawianych krajach. Naturalnym w takich okolicznościach jest pytanie o źródło tej przemiany. W literaturze spotkać można dwa odmienne stanowiska. Niektórzy ekonomiści wyjaśniają wysokie tempo wzrostu gospodarczego w Korei i Tajwanie poprzez akumulację kapitału [zob. m.in. Kim i Lau 1994, Krugman 1994, Young 1995], podczas gdy inni przyczyn upatrują w postępie technicznym [zob. m.in. Collins i Bosworth 1997 oraz Nadiri i Son 1997]. Z kolei badania dotyczące tzw. fundamentalnych przyczyn wzrostu gospodarczego w Azji Wschodniej należą do rzadkości. W niniejszym rozdziale przedstawiam wyniki badania ekonometrycznego, które sugerują, że dla wysokiej dynamiki PKB per capita Korei i Tajwanu ważna była liczba przedsiębiorstw prowadzących handel. W oparciu o najnowszą literaturę z obszaru handlu międzynarodowego można sądzić, że wielkość ta wpływała głównie na produktywność gospodarki, co implikowało wyższą stopę wzrostu dochodu na mieszkańca.
Struktura rozdziału, mająca tzw. układ lejka, jest podyktowana sposobem weryfikacji hipotezy głównej, którą przedstawiam i uzasadniam w części pierwszej. Kolejne dwa podrozdziały dotyczą poszczególnych hipotez cząstkowych. Tym samym podrozdział 2.2 poświęcony jest analizie wpływu zagregowanej produktywności na wzrost gospodarczy Korei i Tajwanu, a następny (tj. 2.3) obejmuje opis badania fundamentalnych czynników wzrostu. Całość zwieńczona jest podsumowaniem. Schemat 2.1 przedstawia układ rozdziału.
75
Schemat 2.1. Układ rozdziału 2
Źródło: opracowanie własne.