Taryfowe instrumenty polityki handlowej

Zgodnie z podstawowymi modelami zaliczanymi do NNTT przedsiębiorstwa decydują się na udział w handlu jedynie wówczas, gdy pozwala im to osiągnąć taką pulę przychodów, która umożliwia pokrycie kosztów handlu [np. Melitz 2003]. Przy danym rozkładzie produktywności w sektorze kluczowego znaczenia nabierają zatem stałe i zmienne koszty handlu, których wysokość zależy w dużym stopniu od polityki handlowej. Melitz wykazał, że zmniejszenie tego typu kosztów wymiany z zagranicą powoduje obniżenie progu produktywności dla działalności eksportowej. Ponieważ analizuje on wymianę między krajami symetrycznymi, stosującymi identyczne bariery, można powyższe stwierdzenie rozwinąć dwojako.

130

Po pierwsze, w wyniku liberalizacji handlu dokonywanej przez partnera handlowego dochodzi do obniżenia progu produktywności dla produkcji eksportowej. Oznacza, że na zagraniczne rynki wejść mogą także niektóre podmioty, które z racji niewystarczającej produktywności wcześniej zmuszone były do funkcjonowania jedynie w kraju macierzystym. Obniżenie barier handlowych stosowanych przez importera zwiększa konkurencyjność cenową produktów z kraju wysyłającego. Potencjalni eksporterzy mogą wówczas oczekiwać większego popytu na swoje dobra, co skłania ich do faktycznego wejścia na rynki eksportowe.

Po drugie, również zmniejszenie ceł przez kraj eksportujący może skutkować ekspansją zagraniczną przedsiębiorstw z tego państwa. Niższy poziom protekcji sprzyja zaostrzeniu konkurencji, czego konsekwencją jest poszukiwanie przez część przedsiębiorstw zbytu na rynkach zagranicznych. Liberalizacja handlu jest zatem swoistym „wypychaniem” krajowych podmiotów na rynki eksportowe.

Bernard, Redding i Schott [2006] wskazali, że zmiana poziomu kosztów handlu przyczynia się do zaangażowania przedsiębiorstw w eksport w większym stopniu w sektorach posiadających przewagę komparatywną niż w branżach, które takiej przewagi nie posiadają. Tym samym skutkiem redukcji barier handlowych jest większa dynamika przeciętnej produktywności (w drodze samoselekcji) w sektorach o przewadze względnej. Plouffe [2012] prowadził natomiast analizę ekonomii politycznej protekcjonizmu i wskazał, że w branżach o przewadze komparatywnej panuje nastawienie prohandlowe (za liberalizacją wymiany lobbują nie tylko przedsiębiorstwa o wysokiej produktywności, ale także średnio wydajne). Tym samym branże te mogą doświadczać poprawy przeciętnej produktywności poprzez samoselekcję i procesu tego nie blokują mechanizmy polityczne. Schemat 3.2 przedstawia skutki liberalizacji wymiany handlowej polegające na przesunięciu progu produktywności dla działalności krajowej i eksportowej.

131

Schemat 3.2. Zmiany progów produktywności w następstwie liberalizacji wymiany z zagranicą przy

założeniu występowania kosztów stałych handlu

ZA – próg produktywności dla działalności krajowej w warunkach mało zliberalizowanego handlu, ZT – próg produktywności dla działalności krajowej w warunkach wysoce zliberalizowanego handlu; ET – próg produktywności dla eksportu w warunkach wysoce zliberalizowanego handlu, EA – próg produktywności dla eksportu w warunkach mało zliberalizowanego handlu

Źródło: Plouffe [2012], s. 14.

Pomimo jednoznacznych wniosków płynących z modeli Melitza [2003], Bernarda, Redding i Schotta [2006] i Plouffe [2011] wydaje się jednak, że wpływ kosztów zmiennych w handlu (rozumianych głównie jako cła) na zaangażowanie przedsiębiorstw w eksport jest ograniczony. Po pierwsze, wpływ kosztów handlu na uczestnictwo przedsiębiorstw w wymianie w dużej mierze zależy od poziomu substytucyjności produktów. Chaney [2008] zwrócił bowiem uwagę na istotną rolę elastyczności substytucji. Przy niskiej substytucyjności produktów i obniżonych kosztach handlu potencjalni nowi eksporterzy mogą zdobyć duży udział w rynku zagranicznym, więc decydują się na ekspansję. Z kolei gdy dobra są mało zróżnicowane, wówczas potencjalni eksporterzy poddani są ostrej konkurencji cenowej, stąd o wiele mniejsza ich liczba może pozwolić sobie na faktyczne rozpoczęcie eksportu w reakcji na liberalizację wymiany. Ponadto elastyczność substytucji ma znaczenie jedynie w przypadku manipulowania stałymi kosztami handlu. Wpływ liberalizacja handlu dokonanej poprzez obniżenie kosztów zmiennych wymiany na liczbę przedsiębiorstw eksportujących jest niezależny od elastyczności substytucji. Cole [2011] zmodyfikował pracę Chaneya [2008], uwzględniając inną specyfikację zmiennych kosztów handlu67. Zauważył, że wpływ ceł na liczbę eksporterów maleje w-raz z rosnącą substytucyjnością dóbr.

67 Tradycyjnym sposobem modelowania zmiennych kosztów handlu jest opisywanie ich jako koszty typu „góra lodowa” (iceberg costs). Ich występowanie oznacza, że niezbędne jest wysłanie więcej niż jednostki dobra, aby na rynek docelowy trafiła właśnie jednostka (tj. część wysyłki „rozpływa” się w transporcie). Cole [2011] zastosował inną specyfikację kosztów zmiennych handlu, tj. cła ad valorem. Według niego o ile koszty typu iceberg mogą być przynajmniej częściowo odzyskane przez przedsiębiorstwo (dzięki sile monopolistycznej), o tyle cła ad valorem są przejmowane w całości przez władzę (zatem stanowią pewnego rodzaju koszty utopione).

132

Po drugie, istotną rolę odgrywa struktura ceł. Dla przedsiębiorstw produkujących dobra finalne istotnego znaczenia nabiera koszt dóbr pośrednich. Zmniejszenie barier celnych w handlu tymi dobrami zwiększa konkurencyjność produkcji i tym samym pozwala na zwiększenie liczby firm eksportujących. Zatem przy wysokim zróżnicowaniu ceł (zwłaszcza przy znacznej ich eskalacji68) możliwe jest, że ten instrument polityki handlowej jedynie w dużym stopniu wpływa na zaangażowanie przedsiębiorstw w wymianę z zagranicą⁶⁹.

Po trzecie, istnieją badania empiryczne sugerujące, iż wpływ ceł na tzw. kraniec ekstensywny handlu jest bardzo ograniczony. Debaere i Mostashari [2010] wykazali, że jedynie 5% wzrostu liczby produktów eksportowych przez różne kraje do USA w latach 1989-1999 (12% w latach 1996-2006) może być przypisane redukcji ceł dokonanej przez to państwo. Wniosek ten jest o tyle istotny, że w swojej pracy zakładam, że liczba przedsiębiorstw uczestniczących w wymianie jest skorelowana z liczbą produktów będących przedmiotem obrotu międzynarodowego.

Dodać należy, że uwagi te dotyczą prac koncentrujących się na eksporcie. Nie są jednak prowadzone analizy teoretyczne i empiryczne przedstawiające wpływ kosztów handlu na import na poziomie przedsiębiorstwa. Można spodziewać się, że podstawowe wnioski tych badań byłyby lustrzanym odbiciem wyprowadzonych przez Bernarda, Reddinga i Schotta [2006].

Biorąc wszystko pod uwagę, można stwierdzić, że koszty zmienne handlu, tj. koszty kształtowane w dużej mierze przez typowe instrumenty polityki handlowej, jak np. cła (stosowane zarówno przez kraj importujący, jak i eksportujący), mają drugorzędne znaczenie w kształtowaniu zaangażowania przedsiębiorstw w handel. Warto jednak poświęcić trochę uwagi taryfom celnym obydwu krajów, gdyż ich zmiany ilustrują istotne tendencje w zakresie całej polityki handlowej Korei i Tajwanu. Uwzględniając analizę teoretyczną Cole’a [2011], można stwierdzić, że wpływ zmiany poziomu ceł w Korei i Tajwanie na liczbę przedsiębiorstw uczestniczących w eksporcie (i zapewne analogicznie w imporcie) ewoluował. Oddziaływanie to powinno być większe w latach, w których struktura handlu badanych państw zdominowana jest przez dobra zróżnicowane. Oznacza to, że we wczesnych latach realizacji strategii proeksportowej przez obydwa kraje (a zatem

68 Eskalacja ceł oznacza wzrost stawek celnych wraz ze zwiększaniem się poziomu przetworzenia dóbr.

69 Na zjawisko „wypychania” przedsiębiorstw na rynki eksportowe powoływał się w swoich badaniach m.in. Hagemejer [2006, s. 38]

133

przez większość analizowanego przeze mnie okresu) znaczenie ceł dla zaangażowania przedsiębiorstw w wymianę z zagranicą można uznać za znikome. Udział dóbr zróżnicowanych w strukturze handlu Korei i Tajwanu zwiększał się bowiem stopniowo.

W tablicy 3.9 przedstawiona jest wysokość średniej stawki celnej w Korei w wybranych latach. Kraj ten dokonał znacznej, choć stopniowej ich redukcji. Na początku lat 60. XX w. stawka wynosiła niemal 40%, podczas gdy w latach 90. była pięciokrotnie niższa. Dane potwierdzają, iż Korea obniżała cła stopniowo. Było to spowodowane koniecznością rozwoju przemysłów raczkujących na początku procesu uprzemysłowienia. Zatem sposób redukcji koreańskich ceł można uznać za sprzyjający nabywaniu przez przedsiębiorstwa doświadczenia umożliwiającego sprostanie zagranicznej konkurencji, Tablica 3.9. Przeciętna stawka celna w Korei Południowej

Rok Średnia stawka celna (w %) 1962 39,87 1965 38,90 1968 39,12 1973 31,50 1977 29,72 1979 24,77 1981 23,70 1982 23,70 1983 23,70 1984 21,88 1988 18,10 1989 12,70 1990 11,40 1991 11,40 1992 10,10 1993 8,90 1994 7,90 1995 7,90 1996 7,90 1997 7,90

Źródło: opracowanie własne na podstawie Sohn, Yang i Yim [1998].

Dodać należy, że Korea Południowa stosowała w czasie swojego szybkiego rozwoju szereg ulg importowych. Zdaniem Sohna, Yanga i Yima [1998, s. 19-20] były to m.in. ulgi celne na import dóbr pośrednich wykorzystywanych w produkcji dóbr eksportowych (duty drawback). Program tych ulg został zainicjowany w 1975 r., kiedy zwrot ceł z tytułu importu służącego wytworzeniu produktów eksportowych wynosił 0,3% wartości całego eksportu. W 1990 r. było to już 2,6% [Mah, 2010, s. 9].

134

Taki instrument mógł wpłynąć zarówno na liczbę podmiotów importujących, jak i eksportujących. Ściślej rzecz ujmując, istnieje prawdopodobieństwo, że zastosowanie tego typu ulg spowodowało zwiększenie liczby koreańskich przedsiębiorstw, będących jednocześnie eksporterami i importerami. Dobra pośrednie z importu stawały się tańsze, czyniąc produkcję eksportową bardziej konkurencyjną.

Tajwan z kolei dopiero od połowy lat 70., stopniowo obniżał cła importowe, o czym świadczą dane zawarte w tablicy 3.10. O ile w 1974 r. przeciętna stawka wynosiła niemal 56%, o tyle np. w 1990 r. była ponad pięciokrotnie niższa. Wcześniej, tj. od połowy lat 60. do połowy lat 70., przeciętna stawka celna de facto się zwiększyła z poziomu ok. 35% do ok. 56%. Fakt ten może wynikać z prowadzonej wówczas przez Tajwan polityki przemysłowej zmierzającej do rozwoju przemysłu ciężkiego [zob. podrozdział 3.2.1]. Tablica 3.10. Przeciętna stawka celna w Tajwanie

Rok Przeciętna stawka celna (w %)

1965 35,4 1971 39,1 1974 55,7 1975 52,7 1976 49,1 1977 46,2 1978 43,6 1979 39,1

Rok Brak preferencji/KNU Preferencje

1980 36,0 31,2 1981 36,0 31,2 1982 36,0 31,0 1983 36,0 31,0 1984 36,0 30,8 1985 32,8 26,5 1986 31,8 22,8 1987 --- 19,4 1988 --- 12,6 1989 --- 9,7 1990 --- 9,7

Brak preferencji/ KNU – w obrębie krajów, które nie przyznały Tajwanowi preferencji (w praktyce kraje bloku komunistycznego), preferencje – pozostałe państwa

Źródło: opracowanie własne na podstawie Chen i Hou [1993], s. 340.

Podobnie jak Korea Tajwan redukował też cła na dobra pośrednie importowane w celu wytworzenia dobra eksportowego. Znaczenie tego instrumentu było duże zwłaszcza w latach 70. i w pierwszej połowie lat 80. Wówczas wartość takich preferencji stanowiła ok. połowę wpływów celnych [Mah, 2010, s. 9, przypis 37]. Co więcej, władze tajwańskie wprowadziły także podatek od surowców (commodity tax) z ulgami przyznanymi eksporterom. Jest on pobierany w przypadku obrotu surowcami, stanowiąc bodziec do przetwórstwa i wytwarzania produktów eksportowych. Tym samym stymuluje on

135

zaangażowanie przedsiębiorstw w eksport. Wszystkie tego typu udogodnienia dla eksporterów zostały na Tajwanie wprowadzone już w 1955 r., a zatem w fazie określanej przez niektórych badaczy jako etap substytucji importu [zob. Chen i Hou, 1993, s. 342].

Poza barierami handlowymi we własnym kraju na zaangażowania przedsiębiorstwa w wymianę z zagranicą wpływa także poziom protekcji stosowanej w innych państwach. Można przypuszczać, iż warunki dostępu do rynków zagranicznych dla przedsiębiorstw koreańskich i tajwańskich poprawiały się stopniowo. Z jednej strony zarysowała się spadkowa tendencji w zakresie poziomu ceł w krajach rozwiniętych. Z drugiej strony dochodziło do eskalacji innych form protekcjonizmu. Przykładowo, Laird i Yeats [1988] zauważyli, że w latach 1966-1986 wielkość importu krajów rozwiniętych dotknięta oddziaływaniem barier pozataryfowych wzrosła z 25% do 48%.

3.2.3. Pozataryfowe instrumenty polityki handlowej Korei