Celem zaprezentowanych badañ by³o zweryfikowanie charakteru zale¿noœci pomiêdzy wybranymi zasobami osobistymi – dyspozycyjnym optymizmem, samo-skutecznoœci¹ i satysfakcj¹ z ¿ycia a zmêczeniem przewlek³ym. Wysuniêto tezê, ¿e owa zale¿noœæ bêdzie modyfikowana przez zachowania zdrowotne. Hipoteza g³ówna zosta³a potwierdzona jedynie czêœciowo – przeprowadzone analizy nie pozwalaj¹ na wysnucie wniosku o wspó³zale¿noœci dwóch zasobów osobistych:
dyspozycyjnego optymizmu i samoskutecznoœci oraz zmêczenia przewlek³ego. Takie powi¹zania stwierdzono jedynie pomiêdzy satysfakcj¹ z ¿ycia a zmêcze-niem przewlek³ym. Otrzymane rezultaty z badañ pozwalaj¹ jednak na wysuniê-cie wniosku, ¿e zachowania zdrowotne stanowi¹ istotny mediator relacji pomiê-dzy wskazanymi trzema zmiennymi a zmêczeniem przewlek³ym. Sformu³owana zatem hipoteza szczegó³owa zosta³a potwierdzona. Najwiêcej powi¹zañ zanoto-wano w przypadku relacji satysfakcji z ¿ycia i zmêczenia przewlek³ego przy uw-zglêdnieniu mediacyjnej roli zachowañ zdrowotnych. Do modelu mediacyjnego wesz³o bowiem – poza wskaŸnikiem ogólnym zachowañ zdrowotnych – a¿ trzy podskale – Pozytywne nastawienie psychiczne, Praktyki zdrowotne i Prawid³owe nawyki ¿ywieniowe. Oznacza to, ¿e prozdrowotne zachowania wyra¿aj¹ce siê w ogólnej dba³oœci o wszystkie aspekty zwi¹zane ze zdrowiem, ale w szczególno-œci wyra¿anie pozytywnego, optymistycznego nastawienia wobec otaczaj¹cej rze-czywistoœci, realizowanie praktyk zdrowotnych i stosowanie siê do zasad zdro-wego ¿ywienia w najwiêkszym stopniu mog¹ wyjaœniaæ znaczenie satysfakcji z ¿ycia dla odczuwania zmêczenia przewlek³ego. Ze wzglêdu na brak w literatu-rze pliteratu-rzedmiotu dociekañ empiryczycznych obejmuj¹cych ten sam lub chocia¿by zbli¿ony zakres, nie ma mo¿liwoœci odniesienia siê do innych rezultatów badañ.
Uzyskane wyniki pozwalaj¹ lepiej zrozumieæ wystêpowanie zmêczenia prze-wlek³ego. Nie wykazano, aby dyspozycyjny optymizm i samoskutecznoœæ pe³ni³y predykcyjn¹ wobec niego rolê. Dopiero przy poœrednim udziale zachowañ zdro-wotnych wymienione zasoby pomagaj¹ wyjaœniæ nasilenie zmêczenia prze-wlek³ego. W przypadku zmiennej, jak¹ jest satysfakcja z ¿ycia zanotowano nato-miast predykcyjn¹ rolê wzglêdem zmêczenia przewlek³ego, jednak zmienna ta w doœæ niewielkim stopniu wyjaœnia nasilenie zmêczenia przewlek³ego. W me-diowaniu tej relacji istotne znaczenie maj¹ zachowania zdrowotne.
Przedstawione rezultaty badañ mog¹ przyczyniæ siê do projektowania dzia³añ maj¹cych na celu wzmacnianie zasobów osobistych wœród studentów pe-dagogiki specjalnej, które – przy udziale zachowañ zdrowotnych – pe³ni¹ predy-kcyjn¹ rolê w stosunku do zmêczenia przewlek³ego. Wykazywanie dyspozycyj-nego optymizmu, przekonanie o w³asnej skutecznoœci i mo¿liwoœci realizacji ¿yciowych celów, a tak¿e odczuwanie satysfakcji z ¿ycia, przy jednoczesnym po-dejmowaniu prozdrowotnych zachowañ, w szczególnoœci – przy pozytywnym nastawieniu psychicznym, mog¹ warunkowaæ lepsze radzenie sobie ze zmêcze-niem przewlek³ym lub zmniejszaæ prawdopodobieñstwo jego wyst¹pienia u stu-dentów pedagogiki specjalnej. Po³o¿enie nacisku na kszta³towanie w tej grupie zachowañ o charakterze prozdrowotnym i unikania zachowañ antyzdrowotnych mo¿e byæ czynnikiem ochronnym przed zmêczeniem przewlek³ym, które stano-wi powa¿ne zagro¿enie z zawodzie pedagoga specjalnego. Programy kszta³cenia na studiach z zakresu pedagogiki specjalnej obejmuj¹ zagadnienia zwi¹zane Zasoby osobiste a przewlek³e zmêczenie u studentów pedagogiki specjalnej ... 79
z edukacj¹ zdrowotn¹, byæ mo¿e jednak nale¿y wiêkszy nacisk po³o¿yæ na kwe-stie zachowañ maj¹cych zwi¹zek ze zdrowiem oraz ich skutków – równie¿ w od-roczonej przysz³oœci, w tym wzajemnych powi¹zañ tych¿e zachowañ z doœwiad-czaniem zmêczenia przewlek³ego.
Nale¿y zwróciæ uwagê na ograniczenia niniejszego projektu badawczego. W toku projektowania badañ i – nastêpnie – dokonywania analiz empirycznych nie wziêto pod uwagê czynników, które mog¹ ró¿nicowaæ badanych studentów pod k¹tem doœwiadczania zmêczenia przewlek³ego – faktu, czy badani studenci byli pracuj¹cy czy niepracuj¹cy, miejsca zamieszkania, p³ci. Ograniczeniem badañ jest równie¿ fakt ma³ej liczby badanych mê¿czyzn – zdecydowan¹ wiêkszoœæ bada-nych stanowi³y kobiety – ale grupa studentów pedagogiki specjalnej ju¿ ze swej natury jest sfeminizowana. Nale¿y równie¿ podkreœliæ, ¿e uzyskany procent wa-riancji w modelach mediacyjnych, chocia¿ wskazuje na istotne znaczenie zmien-nej poœrednicz¹cej w postaci zachowañ zdrowotnych, to jednoczeœnie ukazuje, ¿e inne – nieuwzglêdnione w badaniach czynniki mog¹ byæ wa¿ne dla wyjaœniania zwi¹zku pomiêdzy wybranymi zasobami osobistymi a zmêczeniem przewlek³ym. Poczynione analizy uwzglêdniaj¹ jedynie pewien zakres mo¿liwych empirycz-nych wyjaœnieñ wystêpowania zmêczenia przewlek³ego i stanowi¹ jedynie wstêpn¹ eksploracjê niniejszego obszaru badawczego, potwierdzaj¹ jednak z³o¿on¹ struk-turê jego uwarunkowañ. Warto pog³êbiaæ dociekania w tym zakresie, aby ju¿ w trakcie procesu kszta³cenia oferta dydaktyczna by³a w pe³ni dopasowana do potrzeb studentów pedagogiki specjalnej w zakresie profilaktyki wyst¹pienia zmêczenia przewlek³ego.
Bibliografia
Bedyñska S., Ksi¹¿ek M. (2012), Statystyczny drogowskaz: praktyczny przewodnik wykorzystania
modeli regresji oraz równañ strukturalnych, Wydawnictwo Akademickie Sedno Warszawa.
Byra S., (2011), Satysfakcja z ¿ycia osób z uszkodzeniem rdzenia krêgowego w pierwszym okresie
na-bycia niepe³nosprawnoœci – funkcje wsparcia oczekiwanego i otrzymywanego, Medycyna
Ogól-na i Nauki o Zdrowiu, 17 (2).
Carver C.S., Scheier M.F., Segerstrom S.C. (2010), Optimism, Clinical Psychology Review, 30 (7): 879–889.
Diener E., Emmons R.A., Larsen, R.J., Griffin, S. (1985), The Satisfaction With Life Scale, Jour-nal of PersoJour-nality Assessment, 49: 71–75.
Fr¹czek A., Stêpieñ E. (1997), Zachowania zwi¹zane ze zdrowiem dorastaj¹cych a promocja
zdro-wia [w:] Z. Ratajczak, I. Heszen-Niejodek (red.), Promocja zdrozdro-wia, Wydawnictwo
Uni-wersytetu Œl¹skiego, Katowice, 70–77.
Juczyñski Z., Ogiñska-Bulik N. (2003), Zdrowie najwa¿niejszym zasobem cz³owieka [w:] Z. Ju-czyñski N. Ogiñska-Bulik (red.), Zasoby osobiste i spo³eczne sprzyjaj¹ce zdrowiu jednostki, Uniwersytet £ódzki, £ódŸ, 11–15.
Juczyñski Z. (2000), Poczucie w³asnej skutecznoœci–teoria i pomiar, Acta Universitatis Lodzien-sis Folia Psychologica, 4: 11–23.
Juczyñski Z. (2009), Narzêdzia Pomiaru w Promocji i Psychologii Zdrowia, Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, Warszawa.
Krawczyk A. (2012), Osobowoœciowe uwarunkowania przewlek³ego zmêczenia, Wydawnictwo WAM, Kraków.
Kulik A. (2010), Zmêczenie przewlek³e u nastolatków. Charakterystyka psychologiczna, Wydawnic-two KUL, Lublin.
Kuty³o £., £aska-Formejster A.B., Ober-Domagalska B. (2019), Fatigue among working and
non-working students: a sociological analysis of the environmental determinants of its level,
Medycyna Pracy, 70 (5): 597–609.
Laudañska-Krzemiñska I. (2014), Health behaviours and their determinants among physical
edu-cationand pedagogy students as well as school teachers – a comparison study, Acta Universitatis
Carolinae Kinanthropologica, 50 (2).
Lausch-¯uk J. (1996), Autonomia m³odzie¿y z upoœledzeniem umys³owym w odczuciu rodziców [w:] W. Dykcik (red.), Spo³eczeñstwo wobec autonomii osób niepe³nosprawnych, Eruditus, Poznañ.
Mahmoud J.S.R., Staten R., Hall L.A., Lennie T.A. (2012), The Relationship among Young Adult
College Students’ Depression, Anxiety, Stress, Demographics, Life Satisfaction, and Coping Sty-les, Issues in Mental Health Nursing, 33 (3): 149–156.
Makowiec-D¹browska T., Koszada-W³odarczyk W. (2006), Przydatnoœæ Kwestionariusza
Cis-20R do badania zmêczenia przewlek³ego, Medycyna Pracy, 57 (4): 335–345.
Malara B., Góra-Kupilas K., Joœko J. (2006), Od¿ywianie siê i inne elementy stylu ¿ycia studentów
Politechniki Œl¹skiej – doniesienie wstêpne, Zdrowie Publiczne, 116 (10): 132–134.
Mikrut A. (2009), O zakresach znaczeniowych terminów pedagogika specjalna i ortopedagogika.
Próba polemiki, Niepe³nosprawnoœæ. Pó³rocznik naukowy, 1: 69–78.
Motyka M., Pawlak J., Makowski M., Hetka M. (2011), Charakterystyka zachowañ zdrowotnych
studentów Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Zeszyty Naukowe. Problemy spo³eczne,
polityczne i prawne, 870: 35–51.
Ogiñska-Bulik N., Juczyñski Z. (2008), Osobowoœæ, stres a zdrowie, Difin, Warszawa. Olszak A. (2001), Psychopedagogiczne kompetencje nauczycieli szkó³ specjalnych, Wydawnictwo
UMCS, Lublin.
Pañczyk J. (2006), Pedagogika specjalna terapiami stoi [w:] J. Pañczyk (red.), Forum pedagogów
specjalnych XXI wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu £ódzkiego, £ódŸ.
Pietrzyk A., Franc M., Liziñczyk S. (2016), Optymizm jako moderator zmêczenia i jakoœci ¿ycia
pa-cjentek z nowotworem piersi i narz¹du p³ciowego w trakcie oraz po leczeniu przeciwnowotworo-wym, Psychoonkologia, 20 (3): 112–122.
Rasmussen H.N., Scheier M.F., Greenhouse J.B. (2009), Optimism and physical health: A
meta--analytic review, Annals Behavioral Medicine, 37 (3): 239–256.
Scheier M.F., Carver C.S. (2003), Self-regulatory processes and responses to health: Effects to
opti-mism on well-being [w:] J. Suls, K. Wallston (red.), Social Psychology Foundations of Health,
Backwell, Oxford, 395–428.
Schwarzer R., Fuchs R. (1996), Self-efficacy and Health Behaviours [w:] M. Conner, P. Norman (red.), Predicting Health Behaviour, Open University Press, Buckingham Philadelphia, 163–196. Zasoby osobiste a przewlek³e zmêczenie u studentów pedagogiki specjalnej ... 81
Sêk H. (2000), Zdrowie behawioralne [w:] J. Strelau, Psychologia. Podrêcznik akademicki, t. 3, Gdañskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdañsk, 533–544.
Smith A.K., White P.D., Aslakson E., Vollmer-Conna U., Rajeevan M.S. (2006),
Polymorp-hisms in genes regulating the HPA axis associated with empirically delineated classes of unexpla-ined chronic fatigue, Pharmacogenomics, 7 (3): 387–394.
Stach R. (2006), Optymizm: badania nad optymizmem jako mechanizmem adaptacyjnym, Wydaw-nictwo Uniwersytetu Jagielloñskiego, Kraków.
Tomasik E. (1995), Osobowoœæ nauczyciela w aspekcie pedeutologii i deontologii [w:] ¯abczyñska E. (red.), Maria Grzegorzewska. Pedagog w s³u¿bie dzieci niepe³nosprawnych, WSPS, Warszawa. Trzebiñska E. (2008), Psychologia pozytywna, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne,
Warszawa.
Ware N.C., Kleinman A. (1992), Culture and Somatic Experience: The Social Course of Illness in
neurasthenia and Chronic Fatigue Syndrome, Psychosomatic Medicine, 54 (5): 546–560.
Wiœniewska M., M¹cik D. (2018), Perfekcjonizm i wczesne nieadaptacyjne schematy Younga
a przewlek³e zmêczenie w grupie m³odych kobiet, Psychoterapia, 3 (178): 77-88.
Zachowania prozdrowotne a satysfakcja z ¿ycia studentów kierunków nauczycielskich, https://www.
researchgate.net/publication/328804249_Zachowania_prozdrowotne_a_satysfakcja_z_ zycia_studentow_kierunkow_nauczycielskich [dostêp: 27.04.2020].
Niepe³nosprawnoœæ. Dyskursy pedagogiki specjalnej Nr 38/2020
Disability. Discourses of special education No. 38/2020 _______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________