Podział oraz podstawowe pojęcia

Wśród proaktywnych jawnych metod przeciwdziałania proliferacji mo-żemy wyróżnić trzy rodzaje działań: wojnę prewencyjną, uderzenie pre-wencyjne oraz przechwytywanie¹. Dwa pierwsze – określone wspólnym mianem prewencji (działań prewencyjnych) – stały się w pierwszej deka-dzie XXI wieku przedmiotem niezwykle ożywionego dyskursu w kręgach zarówno polityków, jak i ekspertów z dziedziny stosunków międzynaro-dowych i prawa międzynarodowego. Spór ten – wynikający z rozbieżności między realiami stosunków międzynarodowych a  literą prawa między-narodowego – porównać można do wielkiej debaty na temat interwencji humanitarnych, będącej niejako symbolem wcześniejszej dekady, czyli lat 90. XX wieku; debaty, co warte podkreślenia, do dziś nierozstrzygnię-tej, po części właśnie dlatego, iż problematyka prewencji usunęła w cień dylematy interwencji humanitarnych². Zagadnienia związane z  wojną prewencyjną i uderzeniem prewencyjnym, a zwłaszcza polityczny i praw-nomiędzynarodowy ich wymiar, potraktowane będą więc nieco szerzej niż podobnie kontrowersyjna, choć pozostająca nieco na uboczu materia związana z działaniami podejmowanymi w ramach przechwytywania.

Często stosowane w tym kontekście pojęcia antyproliferacji (zamien-nie: przeciwproliferacji) oraz nieproliferacji nie zostały zastosowane jako podstawa tego fragmentu typologii ze względu na ich nieprecyzyjność

1 C.E. Rak, Counterproliferation Strategy: The Role of Preventive War, Preventive Strikes, and Interdiction, Storming Media, Monterey 2003, s. 1.

2 Więcej na ten temat w książce pod takim właśnie tytułem – zob. J. Zajadło, Dylema-ty humanitarnej interwencji. Historia. EDylema-tyka. PoliDylema-tyka. Prawo, Wydawnictwo Arche, Gdańsk 2005, s. 9–41.

i brak wyraźnej cechy rozłączności. Rozróżnienie działań z zakresu zwal-czania proliferacji BMR na nurt antyproliferacji (counterproliferation) oraz nieproliferacji (nonproliferation) ma źródło w dokumentach administra-cji USA. Pojęcie antyproliferaadministra-cji zawarto m.in. w  Narodowej Strategii Obronnej z 2004 roku – dokument określa antyproliferację jako aktyw-ne działania (również militaraktyw-ne) mające wspierać polityczaktyw-ne działania z  zakresu nieproliferacji³. W  Narodowej Strategii Obronnej w  Zakresie Zwalczania Broni Masowego Rażenia z 2002 roku w obręb nieproliferacji włączono środki polityczne – dyplomację, wspieranie międzynarodowych reżimów w zakresie kontroli zbrojeń, kontrolę obrotu materiałami nukle-arnymi, kontrolę eksportu, działania pomocowe w celu redukcji zagrożeń ukierunkowane głównie na kraje byłego ZSRR. Tymczasem przeciwpro-liferacja wedle tego dokumentu obejmuje izolację materiałów i techno-logii środkami militarnymi, wywiadowczymi, technicznymi i prawnymi oraz stosowanie środków militarnych do wykrywania i niszczenia BMR przed jej użyciem⁴. Bardziej szczegółowe i nieco inaczej skonstruowane rozróżnienie zawarto w Narodowej Strategii Obronnej w Zakresie Zwal-czania Broni Masowego Rażenia z  2006 roku. Dokument określa trzy filary procesu zwalczania BMR: nieproliferację (zapobieganie pozyskaniu BMR przez obecnych lub potencjalnych przeciwników), antyproliferację (zapobieganie użyciu BMR oraz grożeniu użyciem przez przeciwnika po-siadającego możliwości w tym zakresie) oraz zarządzanie skutkami uży-cia BMR. W tym ujęciu zarówno nieproliferacja, jak i przeciwproliferacja mogą obejmować użycie środków militarnych⁵.

Stosunkowo szczegółowe i precyzyjne definicje nieproliferacji i prze-ciwproliferacji zawarto w słowniku terminów militarnych i pokrewnych Departamentu Obrony USA z  2004 roku. Według tego źródła na nie-proliferację składają się działania (np. dyplomatyczne, kontrola zbrojeń, porozumienia wielostronne, działania pomocowe w celu redukcji zagrożeń i kontrola eksportu) podejmowane w celu zapobiegania proliferacji broni

3 The National Military Strategy of the United States of America. A Strategy for Today;

A Vision for Tomorrow, s. 18, http://www.defense.gov/news/Mar2005/d20050 318nms.pdf (odczyt: 05.01.2011).

4 National Military Strategy to Combat Weapons of Mass Destruction, 2002, s. 2–6, http://www.fas.org/irp/offdocs/nspd/nspd-17.html (odczyt: 06.01.2011).

5 National Military Strategy to Combat Weapons of Mass Destruction, 2006, s. 5, http://www.defense.gov/pdf/NMS-CWMD2006.pdf (odczyt: 06.01.2011).

masowego rażenia przez zniechęcanie lub utrudnianie dostępu lub dystry-bucji wrażliwych technologii, materiałów oraz wiedzy⁶. Są to więc dzia-łania oparte na metodach dyplomatycznych i podejściu multilateralnym.

Z kolei na przeciwproliferację składają się działania (m.in. wykrywanie i  monitorowanie, przygotowanie do prowadzenia operacji przeciwproli-feracyjnych, operacje ofensywne, aktywna i bierna obrona)⁷ podejmowa-ne w celu przezwyciężenia groźby i (lub) użycia broni masowego rażenia przeciwko Stanom Zjednoczonym, ich siłom zbrojnym, przyjaciołom i so-jusznikom. W tym ujęciu nacisk jest więc położony na rozróżnienie dzia-łań w zależności od rodzaju i stopnia zagrożenia stwarzanego przez broń masowego rażenia, będącego pochodną zaawansowania programu rozwo-jowego podejmowanego przez przeciwnika. Działania nieproliferacyjne ukierunkowane są na programy w zakresie rozwoju BMR, które nie zosta-ły jeszcze doprowadzone do stanu, w którym stanowią realne zagrożenie (celem jest niedopuszczenie do osiągnięcia tego stadium rozwojowego), natomiast przeciwproliferacja wymierzona jest w podmioty, które rozwi-nęły programy w zakresie BMR przynajmniej do stopnia, który pozwala posłużyć się nimi jako narzędziem groźby. Mimo iż te definicje wydają się szczegółowe i rozłączne, można wyobrazić sobie działania mieszczące się w nurcie przeciwproliferacji (np. militarne działania ofensywne), wy-mierzone w podmioty, które nie stanowią groźby dla podejmującego akcję przeciwproliferacyjną. Elementem dodatkowo zaciemniającym prowadzo-ną z  uwzględnieniem tych kryteriów analizę jest subiektywna i  będąca często pochodną bieżących uwarunkowań politycznych percepcja zagroże-nia. Z tych powodów pojęcia przeciwproliferacji i nieproliferacji, mimo że warte omówienia chociażby ze względu na ich obecność w dyskursie na temat zapobiegania proliferacji BMR, nie zostały uwzględnione jako klu-czowy element wyjściowy typologii środków podejmowanych w tym celu.

W części opracowań⁸ wojna prewencyjna oraz uderzenie prewencyjne potraktowane zostały jako odmienne zjawiska, w innych⁹ opisywane są

6 Department of Defense Dictionary of Military and Associated Terms, Joint Chiefs of Staff, Washington 2004, s. 371.

7 Ibidem, s. 129.

8 Np. C.E. Rak, Counterproliferation Strategy…, s. 7, 23.

9 Np. A. Debs, N. Monteiro, Nothing to Fear but Fear Itself? Nuclear Proliferation and Preventive War, Dept. of Political Science, Yale University, New Haven 2010.

łącznie i charakteryzowane zbiorczym terminem prewencja¹⁰. Odnosi się ono w  tym przypadku do wszystkich prewencyjnych środków militar-nych (zastrzeżenie o tyle istotne, iż szeroko rozumiana prewencja może obejmować wiele rozmaitych narzędzi, w  tym jednak przypadku poję-cie to zostaje zawężone do środków militarnych). Obecność tych dwóch perspektyw jest jednak nie tyle świadectwem sporu między badaczami, ile pochodną analizy odmiennych aspektów problematyki, podejmowa-ną przez różnych badaczy – z jednego punktu widzenia rozróżnienie to będzie zasadne, z innego (np. w przypadku analizy w kontekście prawa międzynarodowego) – już niekoniecznie.

Zasadnicza różnica między wojną prewencyjną a uderzeniem prewen-cyjnym polega na rozległości celów. Uderzenie prewencyjne charakte-ryzuje się celami węziej zdefiniowanymi, ściśle związanymi z likwidacją zagrożenia, czyli w tym przypadku z zapobieganiem proliferacji. Chodzi o przerwanie bądź zdezorganizowanie programu wiodącego do pozyska-nia BMR, zanim zagrożenie stanie się bezpośrednie. Wojna prewencyjna ma szersze cele, ze zmianą reżimu włącznie. Działanie takie jest rezulta-tem przyjęcia założenia, że jest to najlepszy sposób, by trwale zlikwido-wać zagrożenie.

Przechwytywanie jest najmniej destrukcyjną metodą, ale również – podobnie jak dwie wcześniej wymienione – budzi kontrowersje, przede wszystkim ze względu na uwarunkowania prawa międzynarodowego, w tym zawiłości prawa morskiego.

http://www.yale.edu/leitner/resources/papers/DebsMonteiro2011-01.pdf (od-czyt: 22.09. 2011).

10 Prewencja w polityce międzynarodowej odnosi się do dwóch pojęć: dyplomacji pre-wencyjnej i  będących tematem tego podrozdziału akcji militarnych o  charakterze prewencyjnym, czyli do uderzeń prewencyjnych i wojen prewencyjnych. Choć obie te formy rozwiązywania sporów międzynarodowych prowadzić mają do tego samego celu, czyli likwidacji rzeczywistego lub potencjalnego zagrożenia, zanim stanie się ono zagrożeniem bezpośrednim, to w sposób oczywisty zakładają stosowanie diametralnie odmiennych metod. Między tymi formami zachodzi więc specyficzny rodzaj sprzęże-nia zwrotnego: rozwój doktryny uderzeń prewencyjnych pociąga za sobą kryzys dyplo-macji prewencyjnej. Zob. P. Durys, P. Pacholski, Dyplomacja prewencyjna a uderze-nie wyprzedzające, Departament Polityki Obronnej Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 2004, s. 11.