Ten rodzaj działalności sióstr miłosierdzia miał charakter zupełnie nowatorski na tle dotychczasowych poczynań wszystkich grup zakonnych w Polsce zajmujących się po-sługą dobroczynną . Pogotowie Opiekuńcze dla Opuszczonych Dziewcząt powstało we Lwowie w 1936 roku z myślą o dziewczętach bezdomnych, trudniących się prostytu-cją, zagrożonych przestępczością, które były zatrzymywane przez policję na ulicach, stacjach kolejowych lub przebywały w izbach zatrzymań . Z czasem były one kierowa-ne do pogotowia przez pracowników opieki społeczkierowa-nej (Korespondencja Przełożo-nej GeneralPrzełożo-nej z Kurią Metropolitalną we Lwowie 26 IX 1936) . Podopieczne zakładu wymagały opieki lekarskiej i zabiegów higienicznych . Były zaniedbane nie tylko pod względem fizycznym, ale też emocjonalnym i moralnym . Wiele z nich było najpierw kierowanych do szpitala . Na 12 dziewcząt w wieku od 6 do 16 lat przebywających w za-kładzie w grudniu 1936 roku tylko 2 umiały czytać i pisać (List L . Hali do Przełożo-nej GeneralPrzełożo-nej 14 XII 1936) .
Pobyt w zakładzie miał charakter krótkotrwały, a zatem wymagał szybkiego re-agowania i natychmiastowych działań ze strony sióstr . Na miarę możliwości i posia-danych umiejętności siostry miłosierdzia starały się pomóc dziewczętom wykolejo-nym powrócić do normalnego życia . Z analizy materiałów źródłowych nie wynika, aby podejmowały w tym celu jakieś działania szczególne, bardzo profesjonalne . Przede wszystkim realizowały wychowanie przez pracę, a w szczególności: uczyły cerowania bielizny, odzieży, sprzątania, przygotowywania posiłków . Ponadto podejmowały wy-siłek nauczenia dziewcząt czytania i pisania . Okazjonalnie urządzały nawet skromne przyjęcia, a w pierwszym roku zorganizowały „bal mikołajkowy”, na który zaprosiły 30 biednych dziewcząt, wspomaganych przez lwowskie Towarzystwo Opieki nad Dzieć-mi i Młodzieżą (List L . Hali do Przełożonej Generalnej 28 XII 1937) .
W ciągu trzech miesięcy od powstania pogotowia do końca 1936 roku przez zakład przeszły 24 dziewczynki . W roku szkolnym 1937/1938 było ich 75, a w 1938/1939 – 52 (List L . Hali do Przełożonej Generalnej 28 XII 1936) . Większość z nich została skiewana docelowo do sierocińców lub zakładów poprawczych . Niektóre wróciły do ro-dziny . Wraz z wybuchem wojny pogotowie opiekuńcze sióstr miłosierdzia zmuszone było zakończyć prowadzoną działalność, pomimo ewidentnych korzyści, jakie z niej wypływały .
podsumowanie
Pedagogika opiekuńczo-wychowawcza ma swoje dawne źródła i tradycje, ponieważ problem porzucania, bezdomności i sieroctwa dzieci od zawsze towarzyszył ludzkości .
W ciągu stuleci dominującą formą opieki zastępczej nad dziećmi była opieka in-stytucjonalna, która zrodziła się na bazie szpitalnictwa, głównie zakonnego . Począt-kowo szpitale były instytucjami wielofunkcyjnymi, świadczącymi pomoc różnym gru-pom potrzebujących . W średniowieczu wśród szpitali ogólnych wyodrębniły się pierw-sze zakłady specjalistyczne przeznaczone również dla dzieci . W okresie nowożytnym zdecydowana większość szpitali pełniła funkcję przytułków . Za wzorcowe w historii opieki zastępczej w kontekście wymogów pedagogiki opiekuńczej można uznać dopie-ro szpitale i siedopie-rocińce zakonne . Nie zmienia to faktu, że w tradycji nie tylko polskiej przez długi czas celem opieki nad dzieckiem było ratowanie dziecka przed jego rodzi-ną i środowiskiem . Przewaga instytucjonalnych form opieki zastępczej powodowa-ła, że dzieci przebywały poza domem, a rodzina była praktycznie wyłączona z opieki . Dopiero w XX wieku wraz z rozwojem teorii opieki i kodyfikacją praw dziecka nastą-pił powolny rozwój alternatywnych form opieki, zmieniła się rola rodzin zastępczych . Z tradycji chrześcijańskich wywodzi się też geneza współczesnych instytucji opie-ki żłobkowej i przedszkolnej . Inicjatywy zakonne na tym polu skutecznie wypełniły lukę, która powstała w systemie opieki społecznej na ziemiach polskich i utrzymywa-ła się praktycznie aż do 1932 roku .
Na podkreślenie zasługuje bez wątpienia elastyczność i dynamika, z jaką ewolu-owały zakonne zakłady opiekuńcze, dostosowując swoje funkcjonowanie do zmieniają-cych się potrzeb społecznych i realiów życia . Natomiast pewne wątpliwości z perspek-tywy czasu budzi brak właściwych kompetencji sióstr zakonnych w zakresie kształcenia i samokształcenia zawodowego, co jest szczególnie istotne w edukacji przedszkolnej . Jest oczywiste, że większość sióstr pracujących w ochronkach nie była fachowo i me-rytorycznie przygotowana do realizacji obranych zadań . Wiele z nich nie miało wy-starczającej wiedzy z zakresu edukacji przedszkolnej i szkolnej . Na etapie rekrutacji do zakonu (jeszcze w XIX w .) wymagana była od nich w zasadzie jedynie znajomość czytania i pisania, a w okresie międzywojennym – ukończenie szkoły powszechnej . Po nowicjacie siostry dokształcały się w pracy ochroniarskiej, nauczycielskiej i pie-lęgniarskiej . Poziom tego kształcenia był zbieżny z zaawansowaniem szkolnictwa na ziemiach polskich, a zwłaszcza z rozwojem seminariów ochroniarskich i nauczyciel-skich . W chwili wybuchu wojny większość sióstr miała wykształcenie podstawowe i różnego rodzaju kursy zawodowe, jak: krawiectwa, haftu, gotowania, administra-cji i inne . Często jedna siostra była przygotowana do wykonywania kilku zawodów . Bogata praktyka sióstr zakonnych w zakresie sprawowania opieki, być może niedo-skonała, sprawdzała się w najtrudniejszych warunkach: w sytuacji braku państwowości polskiej, jak również w czasach odradzania się niepodległego państwa, w realiach po-wojennych z początku XX wieku, a nawet w pierwszych latach po zakończeniu II woj-ny światowej . Nie wszystkie działania miały charakter planowy, czasem były po pro-stu spontaniczne, podyktowane nakazem chwili, odruchem serca . W odróżnieniu od
licznych deklaracji i szczytnych haseł, jakie formułowano w przeszłości w odniesie-niu do opieki społecznej, wielostronne i bezinteresowne zaangażowanie sióstr na tym polu było bez wątpienia oznaką humanitaryzmu i wrażliwości na ludzkie nieszczęścia .
bibliografia
Akta Zakładu św . Trzech Króli w Warszawie (1905-1944), Archiwum Sióstr Miłosierdzia w Warszawie, teczka Warszawa, Zakład Trzech Króli .
Archutowski J ., Archutowski R . (1914), Podręczna Encyklopedya Kościelna, t . XXXIX-XI, Warszawa‒Lublin‒Łódź .
Bartkowiak E . (2009), Formacje zakonne wobec problemu dzieci pozbawionych opieki w Pol
sce w latach 19181939, Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra .
Bobrowska-Nowak W . (1978), Historia wychowania przedszkolnego, Wydawnictwa Szkol-ne i PedagogiczSzkol-ne, Warszawa .
Bojanowski E . (1986), Piosnki wiejskie dla ochronek, Nakładem Księgarni św . Jacka, Katowice . Dom im . Dzieciątka Jezus, rękopis, Archiwum Sióstr Miłosierdzia w Krakowie, Akta Domu
Dzieciątka Jezus .
Fierek H ., Fierek-Kaźmierowska M . (1991), Dzieje opieki nad dzieckiem, Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Słupsk .
Furmanowska M . (2008), Opieka nad matką i małym dzieckiem w II Rzeczypospolitej, [w:]
S . Walasek (red .), Opieka nad dziećmi i młodzieżą. Studia z dziejów oświaty w XX wie
ku, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków .
Haratyk A . (2007), Udział duchowieństwa galicyjskiego w opiece nad dziećmi ubogimi i osie
roconymi (18671914), Oficyna wydawnicza Impuls, Kraków .
Kępski C . (2002), Idea miłosierdzia a dobroczynność i opieka, Uniwersytet Marii Curie--Skłodowskiej, Lublin .
Kolankiewicz M . (1997), Schronienie. Historia Domu Małych Dzieci ks. Baudouina, Wy-dawnictwo KR, Warszawa .
Korespondencja Przełożonej Generalnej z Kurią Mertopolitalną we Lwowie (26 IX 1936), Archiwum Główne Sióstr Służebniczek, Akta Kurii Generalnej Służebniczek, sygn . AIVn, 107 .
Kwestionariusz dla Książęcej Kurii Metropolitalnej w Krakowie (25 X 1930), Archiwum Główne Sióstr Służebniczek, Akta Kurii Generalnej Służebniczek, sygn . B I b 52/1 . List L . Hali do Przełożonej Generalnej (14 XII 1936), Archiwum Główne Sióstr
Służebni-czek, Akta Kurii Generalnej SłużebniSłużebni-czek, sygn . AIIh, 174 .
List L . Hali do Przełożonej Generalnej (28 XII 1937), Archiwum Główne Sióstr Służebni-czek, Akta Kurii Generalnej SłużebniSłużebni-czek, sygn . AIIh, 174 .
List L . Hali do Przełożonej Generalnej (28 XII 1936), Archiwum Główne Sióstr Służebni-czek, Akta Kurii Generalnej SłużebniSłużebni-czek, sygn . AIIh, 174 .
Mały Rocznik Statystyczny (1939), Nakładem Głównego Urzędu Statystycznego, Warszawa . Opiela M . (2013), Integralna pedagogika przedszkolna w systemie wychowania Edmunda
Bojanowskiego. Kontynuacja i zmiana, Katolicki Uniwersytet Lubelski, Lublin .
Pirożyński M ., Szczęch S . (1938), Rocznik statystyczny Kościoła katolickiego w Polsce, To-warzystwo Wiedzy Chrześcijańskiej, Lublin .
Pismo Towarzystwa Opieki nad Niemowlętami do Kurii Metropolitalnej (18 grudnia 1930), Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie , „Charitas”, teczka nr 2 .
Regulamin dla kobiet (b .r .), punkt 9, Regulamin Towarzystwa „Ratujmy Matki i Niemow-lęta” (b .r .), Archiwum Sióstr Miłosierdzia w Krakowie, Akta Domu Dzieciątka Jezus, Kraków ul . Krowoderska 71 .
Regulamin Towarzystwa „Ratujmy Matki i Niemowlęta” (b .r .), Archiwum Sióstr Miłosier-dzia w Krakowie, Akta Domu Dzieciątka Jezus, Kraków, ul . Krowoderska 71 .
Sprawozdania Towarzystwa Opieki nad Niemowlętami i Podrzutkami im . Dzieciątka Jezus dla Kurii Metropolitalnej (1930-1932), Akta Kurii Metropolitalnej w Krakowie „Cha-ritas”, teczka nr 2, 3 .
Szelęgiewicz A . (1966), Edmund Bojanowski i jego dzieło, Księgarnia św . Wojciecha, Po-znań‒Warszawa‒Lublin .
Szelęgiewicz A . (1984), Służebniczki Najświętszej Marii Panny Niepokalanie Poczętej, [w:]
Żeńskie zgromadzenia zakonne w Polsce w latach 19391947, Katolicki Uniwersytet Lu-belski, Lublin .
Szymański M .J . (2013), Socjologia edukacji. Zarys problematyki, Oficyna Wydawnicza Im-puls, Kraków .
Tymczasowy regulamin Żłobka Dzieciątka Jezus (1928), Archiwum Sióstr Miłosierdzia w Krakowie, Akta Domu Dzieciątka Jezus, teczka Kraków ul . Krowoderska 71 . Ustawa o opiece nad dziećmi do lat trzech, Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej
Nr 65/1924, poz . 636 .
Ustawa o ustroju szkolnictwa, Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej Nr 38/1932, poz . 389 .
Zawada J . (1945), Edmund Bojanowski. Apostoł ludu, „Caritas”, nr 3 .
Z historii opieki. Szpitale i zakłady zakonne dla dzieci w tradycji polskiej
Streszczenie: W artykule zaprezentowano najlepsze doświadczenia zgromadzeń zakon-nych w historii opieki nad dzieckiem . W tradycji polskiej początki opieki zastępczej wią-żą się z powstaniem pierwszych szpitali – przytułków, a następnie sierocińców zakonnych dla dzieci . Z dziejami Kościoła katolickiego splata się też geneza dawnych ochronek, ar-chetypów dzisiejszych przedszkoli . Żeńskie zgromadzenia zakonne przyczyniły się rów-nież do wykreowania innych form opieki, jak żłobki czy modne swego czasu pogotowia opiekuńcze . Niniejsza analiza ukazuje aktywność sióstr zakonnych na każdym z wymie-nionych obszarów i przemiany, jakim podlegały najważniejsze formy opieki nad dziec-kiem na przestrzeni wieków .
Słowa klucze: opieka nad dzieckiem, formy opieki nad dzieckiem, szpital, przytułek, sie-rociniec, ochronka, przedszkole, żłobek, pogotowie opiekuńcze, siostry zakonne, zgroma-dzenie zakonne
From the history of caregiving. monastic hospitals and care institutions for children in polish tradition
Abstract: The article presents the best experience of religious orders in the history of child care . In Polish tradition the origins of foster care are associated with the formation of the first monastic hospitals – almshouses for children and later monastic orphanages . The his-tory of the Catholic Church is also connected with the origins of children’s homes, the ar-chetypes of contemporary kindergartens . Female orders also contributed to the formation of other forms of care, including nurseries, or once fashionable shelter houses . This analy-sis presents the activity of nuns in each of these areas and the changes that have occurred in the major forms of child care over time .
Keywords: child care, forms of child care, hospital, almshouse, orphanage, children’s homes, kindergarten, nursery, shelter houses, nuns, religious congregation
Anna Maria Góralewska-Słońska*
Uniwersytet Zielonogórski