Rozważania dotyczące powyższego pojęcia należy rozpocząć od zdefiniowania samego terminu kompetencji, który okazuje się niezwykle przydatny w nauczaniu języków obcych oraz odniesienia się do powszechnie stosowanego pojęcia kom-petencji komunikacyjnej. W literaturze przedmiotu, kompetencja oznacza naj-częściej wiedzę i umiejętności3, to „complex ability that… (is) closely related to performance in real life situations”4 – tym samym pojęcie to znakomicie oddaje rzeczywistość dotyczącą uczenia się/nauczania języka drugiego lub obcego, gdzie
2 Rada Europy, Europejski System Kształcenia Językowego: uczenie się, nauczanie, oce-nianie, Wydawnictwo CODN, Warszawa 2003. Cybulska K., Różnojęzyczność a kształcenie językowe w szkolnictwie wyższym, (w:) Kształcenie językowe w szkolnictwie wyższym, red.
H. Komorowska, Wydawnictwo SWPS Academica, Warszawa 2009, s. 97–114.
3 Widdowson H.G., Knowledge of Language and Ability for Use, „Applied Linguistics”, nr 10(2)/1989, s. 128–137. Janowska I., Podejście zadaniowe do nauczania i uczenia się języków obcych, Universitas, Kraków 20110.
4 Hartig J., Klieme E., Leutner D., Assessment of competencies in educational contexts, Hogrefe & Huber Publishers, Ashland, OH 2008, s. V.
zinterioryzowana wiedza nie gwarantuje jeszcze sukcesu, lecz niezbędne są prak-tyczne umiejętności. Pierwszy element należy do sfery świadomej, budowanej w sposób systematyczny i celowy, przez co wiąże się z tzw. wiedzą deklaratywną, natomiast drugi wskazuje na możliwość mechanicznego odtwarzania tej wiedzy, czyli stanowi wiedzę proceduralną5.
Zaproponowane już w latach ’70 przez D. Hymesa pojęcie kompetencji komu-nikacyjnej ewoluowało, a wielu badaczy, jak m. in.: L. Bachman, M. Canale i M. Swain, M. Pichiassi, P. Balboni, F. Grucza zaproponowało własne definicje tego pojęcia różniące się poszczególnymi komponentami6, a jego wyczerpujący opis znalazł się w Europejskim systemie opisu kształcenia językowego – ESOKJ7. W ogólnym zarysie, wśród najważniejszych elementów kompetencji komunika-cyjnej wymienia się: kompetencje językowe (lingwistyczne) czy też gramatyczne lub organizacyjne polegające na prawidłowym zastosowaniu struktur języka;
kompetencje socjolingwistyczne odnoszące się do reguł zastosowania języka w wymiarze społecznym8; kompetencje pragmatyczne obejmujące zasady organi-zacji wypowiedzi w celu wyrażania określonej funkcji komunikacyjnej; kompe-tencje dyskursywne/tekstualne – spójne i logiczne formułowanie tekstu pisanego i ustnego oraz kulturowe obejmujące wiedzę i umiejętności w zakresie wartości kul-turowych przyjętych w społeczności użytkowników języka9.
W latach ’90 ubiegłego wieku, w odpowiedzi na potrzeby szybko zmieniającej się rzeczywistości, powszechnie stosowane pojęcie kompetencji komunikacyjnej zostało poszerzone o wymiar interkulturowy. Pierwsze propozycje definicji inter-kulturowej kompetencji komunikacyjnej (IKK) zaproponowali m. in. tacy badacze jak G. Hofstede, M. Byram, i G. Zarate, następnie rozwinęli je J.C. Beacco, na
5 Kaliska M., Model uczenia języków obcych w szkole wyższej na przykładzie języka wło-skiego. Założenia teoretyczne, metodologia nauczania i zintegrowany rozwój kompetencji, Wydawnictwo Naukowe IKSI, Warszawa 2018.
6 Bachman L., Fundamental Considerations in Language Testing, Oxford University Press, Oxford 1990. Canale M., Swain M., Theoretical Bases of Communicative Approaches to Second Language Teaching and Testing, „Applied Linguistics”, 1(1)/1980, s. 1–47. Pichiassi M., Fonda-menti di glottodidattica, Guerra Edizioni, Perugia 1999. Balboni P., Le sfide di Babele. Insegnare le lingue nelle società complesse, UTET Università, Torino 2012. Grucza F., Zum Begriff der Sprachkompetenz, Kommukationskompetenz und Kulturkompetenz, (w:) Dass eine Nation die andere verstehen möge, Festschriff für M. Szyrocki zu seinem 60. Geburstag (Chloe. Beihefte zu Daphnis, Vol. 7), red. N. Honsza, H.G. Roloff, Geburtstag, Amsterdam 1988, s. 309–331.
7 Rada Europy, Europejski system…, op. cit. s. 94–114.
8 Ibidem, s. 106–107
9 Kaliska M., Model uczenia języków obcych…, s. 227.
gruncie włoskim P. Balboni, a w Polsce na przykład H. Komorowska, E. Bandura10. Hofstede omawiając strukturę IKK, posłużył się oryginalną metaforą oprogramo-wania komputerowego, które odniósł do trzech głównych komponentów regulują-cych jej funkcjonowanie: umysłu – software of the mind, komunikacji – the com-munication software i kontekstu – the context software. Byram zaproponował najbardziej złożony model IKK, którą rozumie jako „ability to interact with people from another country and culture in a foreign language”11. Model bazujący przede wszystkim na definicji kompetencji komunikacyjnej tworzą cztery podstawowe zestawy kompetencji: językowe, socjolingwistyczne, dyskursywne i interkultu-rowe, przy czym te ostatnie dzielą się na pięć kolejnych obszarów kompetencyjnych niezbędnych do prawidłowej komunikacji w wymiarze ponadnarodowym. Pierwszy obszar to postawy i sposób bycia, czyli savoir-être, m. in.: otwartość, ciekawość świata, gotowość do odkrywania światopoglądu innych osób, jak i niecentryczne postrzeganie świata. Drugi odnosi się do wiedzy – savoir – w zakresie własnej i obcojęzycznej rzeczywistości kulturowej; trzeci wskazuje na savoir-comprendre, czyli właściwe interpretowanie przekazów językowych i niejęzykowych; czwarty:
savoir-apprendre – oznacza zdolność do uczenia się „innej” kultury; a piąty, ostatni, określony przez Byrama obszar to savoir s’engager, tj. zdolność do krytycznego myślenia i oceny na podstawie kryteriów specyficznych dla obu kultur.
Kompetencję interkulturową można zatem przyrównać do wewnętrznego, nie-ustannie ulepszanego mechanizmu mentalnego osoby uczącej się, który, opierając się na określonej wiedzy i umiejętnościach oraz wynikając z przyjęcia właściwej postawy, pozwala jej na sprawną komunikację w języku obcym z przedstawicie-lami innych kultur. Najważniejsze komponenty tej kompetencji to nie tylko wiedza i umiejętności w zakresie kultur, lecz zdolność do ciągłego uczenia się „nowego”
i modyfikacji własnych zachowań względem „innych”.
10 Hofstede G., Cultures and Organizations: Software of the Mind, McGraw-Hill, Maiden-head 1991. Byram M., Teaching and Assessing Intercultural Communicative Competence, Mul-tilingual Matters, Clevedon 1997. Zarate G., Identities and plurilingualism: preconditions for the recognition of intercultural competences, (w:) Intercultural Competence, red. M. Byram, Council of Europe, Strasbourg 2003. Beacco J.C., Une proposition de référentiel pour les com-pétences culturelles dans les enseignements de langues, (w:) Niveau B2 puor le Français. Textes et Références, red. J.C. Beacco, S. Bouquet, R. Porquier, Didier, Paris 2004. Balboni P., Inter-cultural Communicative Competence: A Model, Guerra Edizioni, Perugia 2006. Komorowska H., Język i kultura w dydaktyce języków obcych, „Kwartalnik Pedagogiczny”, 4(202), s. 27–41.
Bandura E., Nauczyciel jako mediator kulturowy, Tertium, Kraków 2007.
11 Byram M., Teaching and assessing…, op. cit., s. 71.