Pojęcie, przyczyny i fazy przebiegu zimnej wojny

i fazy przebiegu zimnej wojny

Nazwa konfl iktu Wschód–Zachód nawiązuje do geografi cznego usytuowania jego uczestników. Powstał on w wyniku podziału świata po 1945 r. na dwa przeciw-stawne ugrupowania pod względem politycznym i gospodarczo-społecznym. Pod pojęciem wschodu rozumiano kraje socjalistyczne w Europie i Azji na czele ZSRR, a zachodu – uprzemysłowione kraje kapitalistyczne na czele z USA.

Wielu autorów zachodnich, zwłaszcza anglosaskich, utożsamiało powyższy konfl ikt z zimną wojną (Cold War). Wynikało to głównie z chęci wyeksponowa-nia jego specyfi ki polegającej na tym, że na przestrzeni ponad 40. lat konfl ikt Wschód–Zachód przybierał różne formy napięć i konfrontacji, jak również okre-sowego odprężenia i współpracy, nie doprowadzając jednak do bezpośredniego wybuchu działań zbrojnych, czyli do tzw. gorącej wojny. Można zatem przyjąć, że zasadniczą przyczyną konfl iktu Wschód–Zachód były antagonistyczne różnice systemowe w podejściu do podstawowych wartości ideologiczno-politycznych, zasad ustrojowych oraz założeń gospodarczo-społecznych. Najistotniejsze znacze-nie miały przy tym takie kwes e praktyczne jak – preferencje państw zachodnich dla pluralizmu politycznego, wolności jednostki i gospodarki opartej na prywatnej

własności środków produkcji i wolnej konkurencji, a forsowanie przez ZSRR i jego sojuszników tzw. dyktatury proletariatu w formie hegemonicznej roli par i komu-nistycznej w państwie i społeczeństwie oraz autorytarnego sprawowania władzy, dominacji własności społecznej oraz odgórnie realizowanej gospodarki planowej. Z punktu widzenia polityki międzynarodowej antagonizm międzysystemowy ujawnił się już z chwilą przejęcia, w wyniku rewolucji październikowej 1917 r., władzy w Rosji przez bolszewików oraz utworzenia Rosji Radzieckiej, której suk-cesor ZSRR (1922), po wojnie domowej i obcej interwencji (1918–1922), uzyskał stopniowo uznanie międzynarodowe. Kierownictwo radzieckie na czele z Józe-fem Stalinem głosiło z jednej strony propagandowe hasło odnośnie nieuchron-ności rewolucji proletariackiej i zwycięstwa socjalizmu nad kapitalizmem w skali całego świata, a z drugiej prowadziło bardzo pragmatyczną politykę zagraniczną, zmierzającą do realizacji mocarstwowych ambicji oraz tradycyjnych i ekspansjo-nistycznych celów rosyjskich.

W przededniu II wojny światowej Moskwa wykorzystała umiejętnie sprzecz-ności między III Rzeszą a demokratycznymi państwami zachodnimi (Wielką Bryta-nią i Francją), decydując się początkowo na współpracę z III Rzeszą (1939–1941), aby po jej napaści na Związek Radziecki w 1941 r. przystąpić do Wielkiej Koalicji antyhitlerowskiej na czele z USA i Wielką Brytanią. Mimo ogromnych zniszczeń i strat wojennych, dzięki własnemu wkładowi w zwycięstwo nad III Rzeszą, ZSRR uzyskał znaczący wpływ na podejmowanie kluczowych decyzji odnośnie ukształ-towania nowego porządku międzynarodowego po 1945 r. Zresztą już w końcowej fazie II wojny światowej narastały w latach 1944–1945 coraz większe kontrower-sje i sprzeczności między ZSRR a mocarstwami anglosaskimi, głównie Wielką Bry-tanią, która jednak stopniowo została całkowicie uzależniona od USA. Dlatego też po zakończeniu II wojny światowej głównym adwersarzem ZSRR stały się USA. Narastający między nimi antagonizm był nie tylko wynikiem różnic systemowych, ale odzwierciedlał także w coraz większym stopniu odmienne interesy polityczno--strategiczne obu mocarstw w skali Europy i całego świata.

Przyczyny zimnej wojny między Wschodem a Zachodem po 1945 r. miały zatem zarówno charakter długofalowy, jak też doraźny. Można je syntetycznie przedstawić następująco:

– Ujawnienie się już w końcowej fazie II wojny światowej, a zwłaszcza po jej zakończeniu, ostrych przeciwieństw, wynikających z jednej strony z funda-mentalnych różnic ideologiczno-politycznych między ZSRR a mocarstwami za-chodnimi, a z drugiej − z narastania wielu doraźnych kontrowersji, zwłaszcza zaś w odniesieniu do USA i Wielkiej Brytanii.

– Sprzyjało to pogłębianiu się braku zaufania między Stalinem a przywódcami za-chodnimi, początkowo premierem brytyjskim Winstonem Churchillem, a na-stępnie prezydentem USA Harrym Trumanem. Narastająca nieufność sprzy-jała również procesowi krystalizacji odrębnych interesów politycznych po obu stronach. Uwidoczniło się to już podczas przebiegu konferencji poczdamskiej 17 lipca do 2 sierpnia 1945 r. [zob. 7.3.], której wyniki w wielu miejscach miały charakter kompromisowy i nie przyniosły jednoznacznych rozwiązań, dopro-wadzając w przyszłości do dalszej eskalacji napięć i licznych kontrowersji.

– USA ze względu na swe dogodne położenie geopolityczne i wzmocnioną pozycję jako mocarstwo globalne w wyniku II wojny światowej preferowały strategię otwarcia i szerokiej współpracy oraz wolnego handlu w myśl zasad liberalnych. Natomiast ZSRR jako zwycięskie, chociaż poważnie zniszczone kontynentalne mocarstwo europejskie, dążył do uzyskania pewnych gwaran-cji bezpieczeństwa poprzez odgraniczanie się oraz strategię tworzenia wokół swojego terytorium pierścienia państw satelickich i strefy wpływów.

– Posiadanie przez USA, bezpośrednio po zakończeniu działań zbrojnych w Eu-ropie, lepszej sytuacji gospodarczej oraz monopolu atomowego doprowadziło do podjęcia przez ZSRR kosztownego wyścigu zbrojeń. Zostało to na Zacho-dzie, w tym zwłaszcza w USA, potraktowane jako poważne zagrożenie oraz dążenie Stalina do dalszego poszerzenia strefy wpływów w kierunku Iranu i Turcji, Bałkanów (Grecja) oraz Europy Zachodniej.

– Ukształtowaniu się zimnej wojny Wschód–Zachód (1946/1947) towarzyszyło nasilenie się propagandy z obu stron. O ile po stronie wschodniej dominowały krytyka imperializmu i jego dążenia do wywołania nowej wojny światowej, to po stronie zachodniej wskazywano na brak „żelaznej kurtyny” (W. Churchil, przemówienie w Fulton 5 marca 1946 r.) demokracji i pluralizmu politycznego oraz postulowano konieczność obrony „wolnego świata” przed zagrożeniem komunistycznym.

Warto w tym miejscu podkreślić, że od lat 50. do lat 80. w nauce, w tym głów-nie zachodgłów-niej, głów-nie było zgodności odnośgłów-nie jednoznacznego ustalenia przyczyn oraz sprawców zimnej wojny Wschód–Zachód. W ujęciu syntetycznym można w powyższych sporach zasygnalizować występowanie czterech podejść badaw-czych, które reprezentowali:

1) sowietolodzy w nauce zachodniej lat 50., którzy główną winę przypisywali agresywnej polityce ZSRR, w tym osobiście Stalinowi i jego najbliższemu oto-czeniu, zmierzającej do tworzenia faktów dokonanych oraz poszerzenia stref wpływów w Europie Środkowo-Wschodniej,

2) rewizjoniści amerykańscy z przełomu lat 50. i 60, upatrujący inspirację zimnej wojny ze strony kolejnych administracji USA, które nie chciały zaakceptować dążenia ZSRR do uzyskania statusu równoprawnego mocarstwa i traktowały jego politykę jako zagrożenie dla swoich żywotnych interesów w skali regio-nalnej w Europie oraz globalnej,

3) zwolennicy „reaktywnej mechaniki” z lat 70., upatrujący kształtowanie się zimnej wojny w toku procesu złożonych interakcji między ZSRR i USA 1946– 1948 poprzez szereg doraźnych decyzji oraz towarzyszących im faktów doko-nanych, które z kolei wzmagały nieufność przywódców i ekip rządzących po obu stronach, doprowadzając do wzajemnej eskalacji napięć i spirali zbrojeń [zob. szerzej Link 1980: 54, 60],

4) przedstawiciele nauki radzieckiej i innych krajów socjalistycznych do lat 80. uznawali generalnie pogląd o inicjującej roli USA w kształtowaniu zimnej woj-ny Wschód–Zachód [zob. Morozow 1982 oraz Arbatow 1984].

Przebieg zimnej wojny między Wschodem i Zachodem można rozpatrywać analizując różne kryteria, których najważniejszym elementem były dominujące

tendencje we wzajemnych relacjach i interakcjach. Były one w poszczególnych fazach bardzo zróżnicowane, zawierając zarówno elementy współdziałania i ko-operacji, rywalizacji, jak też konfrontacji, które się nawzajem przeplatały. Wystę-powanie różnorodnych elementów napięć i konfrontacji określano często jako prowadzenie polityki siłowej (lub z pozycji siły), a dążenie do częściowej koope-racji i współpracy jako politykę odprężenia, czyli łagodzenie napięć oraz wzajem-ne poszukiwanie rozwiązań kompromisowych.

Biorąc pod uwagę powyższe kryteria, przebieg zimnej wojny Wschód–Zachód można rozpatrywać chronologicznie w następujących fazach:

a) Pierwsza 1945–1947: początki zimnej wojny, związanej z rozpadem Wielkiej Koalicji antyhitlerowskiej oraz narastaniem kontrowersji między mocarstwa-mi zachodnimocarstwa-mi a ZSRR wokół realizacji postanowień umowy poczdamskiej z 2 sierpnia 1945 r. Doktrynie powstrzymywania komunizmu USA (Truman-na) z 12 marca 1947 r. na tle wojny domowej w Grecji, ZSRR przeciwstawia propagandową tezę Stalina o nieuchronnej wojnie między imperializmem a socjalizmem, jak również utworzeniem na konferencji w Szklarskiej Porębie 22–27 września 1947 r. (Biura Par i Komunistycznych i Robotniczych), czyli tzw. Kominformu jako instrumentu współdziałania par i komunistycznych w Europie Środkowo-Wschodniej i Południowej oraz Zachodniej, głównie w Francji i Włoszech przeciwko Zachodowi. Była to odpowiedź na ogłoszony przez USA plan Marshalla 5 czerwca 1947 r., zakładający udzielenie pomocy fi nansowej dla odbudowy Europy Zachodniej po zniszczeniach wojennych, do którego pod ZSRR nie przystąpiły kraje znajdujące się w jego strefi e wpływów, w tym zwłaszcza Czechosłowacja i Polska. Dało to początek procesowi podzia-łu Europy.

b) Druga 1948–1953: apogeum zimnej wojny w Europie, w którym doszło nie tylko do dalszego nasilenia propagandy, lecz także do otwartej konfrontacji Wschód–Zachód w postaci:

1) wybuchu pierwszego kryzysu berlińskiego oraz blokady Berlina (1948– 1949), jak również wojny koreańskiej (1950–1953) z udziałem Chińskiej Republiki Ludowej [zob. rozdział 9.1a]. Dokonał się podział Niemiec na dwa przeciwstawne ustrojowo państwa – RFN i NRD w 1949 r. Doszło do cał-kowitej sowietyzacji, czyli narzucenia krajom Europy Środkowo-Wschod-niej i Południowej radzieckiego modelu ustrojowego, którym USA cofnęły klauzulę największego uprzywilejowania w wymianie handlowej.

Wzrostowi nieufności towarzyszyło przyspieszenie wyścigu zbrojeń przez ZSRR oraz przystąpienie USA do tworzenia paktów polityczno-mi-litatrnych. USA utworzyły pakty polityczno-militarne, które stopniowo okrążały ZSRR oraz podporządkowane mu po Jałcie i Poczdamie na mocy układów dwustronnych kraje Europy Środkowo-Wschodniej oraz w Azji Południowo-Wschodniej – CHRL.

2) do pierwszych paktów polityczno militarnych utworzonych przez USA w drugiej fazie zimnej wojny należały:

– Organizacja Traktatu Północnoatlantyckiego NATO (1949), czyli orga-nizacja polityczno-wojskowa powstała w wyniku podpisania 4

kwiet-nia 1949 roku Traktatu Północnoatlantyckiego przez 10 krajów euro-pejskich: państw-członków Unii Zachodniej (Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, Wielka Brytania) wraz z pięcioma dodatkowymi krajami (Dania, Islandia, Norwegia, Portugalia, Włochy) oraz USA i Kanady. Po-czątkowym celem istnienia organizacji, na mocy traktatu waszyngtoń-skiego, była obrona militarna przed atakiem ZSRR. 18 lutego 1952 do Paktu przystąpiły Grecja i Turcja, 5 maja 1955 r. RFN, a 30 maja 1982 r. – Hiszpania.

– Pakt Bezpieczeństwa Pacyfi ku ANZUS (1952) – pakt polityczno-woj-skowy powołany w 1951 roku, nazywany często ANZUS od pierwszych liter nazw państw-sygnatariuszy (Australii, Nowej Zelandii i Stanów Zjednoczonych). Jego powstanie wiązało się z amerykańską polity-ką tworzenia antykomunistycznych bloków militarnych poza Europą. Jego podstawowym celem było zapewnienie bezpieczeństwa w rejo-nie Oceanu Spokojnego. W roku 1987 zawieszono członkostwo Nowej Zelandii, po tym jak ogłosiła się strefą bezatomową [Woycke 2004: 334–347].

c) Trzecia 1954–1962 – odwilż Wschód–Zachód oraz powrót do konfrontacji i kryzysów. Po śmierci Stalina w 1953 r. nowe kierownictwo radzieckie na cze-le z Nikitą S. Chruszczowem zdecydowało się z jednej strony na utworzenie własnego paktu wojskowego w Europie Środkowo-Wschodniej i Południowej – Organizację Układu Warszawskiego (UW) – ofi cjalna nazwa: Układ o Przy-jaźni, Współpracy i Pomocy Wzajemnej, był sojuszem wojskowym państw Eu-ropy Środkowej i Wschodniej pozostających pod wpływem Związku Radziec-kiego. Jego formalne zasady zostały określone w roku 1955 przez I sekretarza KPZR Nikitę Chruszczowa. Pakt podpisano 14 maja 1955 r. w Warszawie. Miał funkcjonować przez 20 lat, w kwietniu 1985 r. ważność Paktu przedłużono na następne 20 lat. Istniał do 1 lipca 1991 r. Ustanowiono wspólne dowódz-two Układu w Moskwie. Sztaby armii poszczególnych państw członkowskich podlegały operacyjnie X Zarządowi Sztabu Armii Radzieckiej – nie był to więc pakt równorzędnych stron. Poza ZSRR, Głównodowodzącym wojsk Układu Warszawskiego miał być zawsze marszałek Armii Radzieckiej, który był jed-nocześnie wiceministrem obrony ZSRR. Oprócz ZSRR do UW należały do 1955 r.: Albania (wystąpiła w 1968), Bułgaria, Czechosłowacja, NRD, Rumu-nia i Węgry. UW istRumu-niał do 1 lipca 1991 r. [zob. Mojsiewicz red. 2004: 380]. W Azji doszło do częściowego uregulowania problemu indochińskiego i ko-reańskiego podczas konferencji w Genewie (26 kwietnia−15 czerwca 1955), a w Europie do zawarciu traktatu państwowego z Austrią (15 maja 1955) przy równoczesnym wyrzeczeniu się przez ZSRR roszczeń wobec Turcji oraz przekazaniu Finlandii bazy Porkkala-Udd. Nie rozwiązany pozostał wprawdzie problem niemiecki, ale 10 lat po konferencji poczdamskiej 17–23 lipca 1955 r. doszło w Genewie do spotkania na szczycie przywódców USA, ZSRR, Wielkiej Brytanii i Francji poświęconej kwes i niemieckiej i bezpieczeństwu europej-skiemu. Na XX zjeździe KPZR w lutym 1956 r. ofi cjalnie zarzucono tezę Stalina o nieuniknionej wojnie między imperializmem a socjalizmem, zastępując ją

doktryną o pokojowym współistnieniu państw o odmiennych ustrojach spo-łeczno-politycznych. Otwarło to drogę do odwilży, czyli częściowego odmro-żenia napięć zimnowojennych oraz otwarcia dialogu politycznego Wschód– Zachód, którego punktem kulminacyjnym była pierwsza wizyta przywódcy radzieckiego Chruszczowa w USA we wrześniu 1959 r. Równocześnie jednak ZSRR nie zaprzestał wyścigu zbrojeń, uzyskując znaczne sukcesy w technice rakietowej oraz podboju kosmosu (Sputnik 1957 r. i pierwszy udany lot astro-nauty w kosmosie w 1962 r.). Na początku powyższej fazy USA zaostrzyły kurs antyradziecki, co znalazło odzwierciedlenie w doktrynie nowego prezyden-ta administracji republikańskiej Dwighprezyden-ta D. Eisenhowera z 5 stycznia 1957 r., nawiązującej do doktryny Johna Fostera Dullesa, jego późniejszego długolet-niego sekretarza stanu z 1952 r. – wyzwalania i zakładającej bardziej zdecy-dowane powstrzymanie komunizmu. Administracja republikańska kontynu-owała także politykę okrążania militarnego ZSRR i ChRL poprzez utworzenie: Organizacji Paktu Azji Południowo-Wschodniej (SEATO 1954) jako organizacji wojskowo-politycznej z siedzibą w Bangkoku. Była ona odpowiedzią USA na klęskę Francji w Indochinach. Celem powstania organizacji było powstrzy-mywanie postępów komunizmu w południowo-wschodniej Azji. Obszar jego działania obejmował także kraje Indochin. Celem Paktu było pokojowe roz-wiązywanie sporów, strony Paktu zobowiązywały się do udzielania pomocy w zwalczaniu agresji, co faktycznie oznaczało niedopuszczanie do poszerzania wpływów komunizmu, przejmowania władzy przez ugrupowania lewicowe Zrzeszała następujące kraje: Australia, Filipiny, Francja, Wielka Brytania, Sta-ny Zjednoczone, Nowa Zelandia, Pakistan, Tajlandia. W wyniku wycofania się USA z Wietnamu Pakistan opuścił organizację 7 listopada 1973 r., a Francja 30 czerwca 1974 r. Wydarzenia powyższe przyspieszyły rozwiązanie SEATO 30 czerwca 1977 r, podczas konferencji w Bangkoku.

Na Bliskim i Środkowym Wschodzie powołano do życia Organizację Paktu Centralnego (CENTO) – istniejącego w latach 1955–1979 sojuszu polityczno--wojskowego, do którego należały: Iran, Pakistan, Turcja i Wielka Brytania. Był on bezpośrednią kontynuacją Paktu Bagdadzkiego podpisanego 24 lutego 1955 r. pomiędzy Turcją a Irakiem. Do Paktu Bagdadzkiego przystąpiły następnie: Wielka Brytania, Pakistan i Iran. W 1959 r. Irak wycofał się z uczestnictwa w Pakcie, co spowodowało przeniesienie siedziby z Bagdadu do Ankary. Zmieniono też nazwę na Organizacja Paktu Centralnego. USA, pomimo iż formalnie nie należały do CENTO, to jednak aktywnie uczestniczyły w pracach jego struktur. Celem paktu było zapewnienie bezpieczeństwa i pokoju oraz przeciwstawienie się wzrastają-cym wpływom komunistów w regionie Bliskiego i Środkowego Wschodu [źródła w odniesieniu do SEATO i CENTO: Woycke 2004: 321–322].

Wspomniany wyżej dialog polityczny USA–ZSRR do końca lat 50. nie doprowa-dził jednak ani do zahamowania wyścigu zbrojeń, ani do wyeliminowania wszyst-kich napięć i konfl iktów Wschód–Zachód. Na Dalekim Wschodzie, poprzez udzie-lenie gwarancji bezpieczeństwa Tajwanowi, USA znalazły się w latach 1954–1958 w ostrej konfrontacji z CHRL podczas tzw. kryzysów tajwańskich. Zarówno admi-nistracja Eisenhowera do 1960 r., jak też demokratyczna Johna F. Kennedy’ego

od 1961 r. zdecydowanie odrzucały plany ZSRR odnośnie przekształcenia Berlina Zachodniego w „wolne miasto”. Doprowadziło to w konsekwencji do eskalacji na-pięć wokół dróg dojazdowych z RFN do Berlina Zachodniego, a w konsekwencji do wyrażenia ZSRR i Układu Warszawskiego 13 sierpnia 1961 r. formalnej zgody na wybudowanie przez władze NRD muru w i wokół Berlina Zachodniego. W 1962 r. doszło jednak do kryzysu kubańskiego [zob. rozdział 9.1b], który został spowo-dowany zainstalowaniem przez ZSRR rakiet balistycznych na Kubie. Stanowiło to poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa USA i postawiło cały świat na krawędzi wojny nuklearnej.

d) Czwarta 1963–1969: poszukiwanie porozumienia i odprężenia na tle stop-niowego osiągania równowagi militarnej między USA a ZSRR oraz konieczno-ści ograniczenia ujemnych następstw wykonieczno-ścigu zbrojeń. W oparciu o doświad-czenia kryzysu kubańskiego w celu niedopuszdoświad-czenia do przypadkowego wy-buchu wojny nuklearnej USA i ZSRR podpisały 20 czerwca 1963 r. w Genewie memorandum w sprawie tzw. gorącej linii, czyli ustanowienia bezpośredniej łączności między Kremlem a Białym Domem. Łączność powyższa odbywała się początkowo za pomocą zaszyfrowanych depesz teleksowych za pośred-nictwem kabla morskiego, a następnie drogą radiową i satelitarną. Była ona systematycznie udoskonalana (1971, 1984 i 1987), stanowiąc ważny element budowy środków zaufania. Pierwsze efekty przynoszą prowadzone z przerwa-mi od 1946 pod egidą ONZ rozmowy rozbrojeniowe, doprowadzając do takich ważniejszych umów w sprawie kontroli zbrojeń i rozbrojenia jak:

– Układ o zakazie doświadczeń z bronią jądrową w atmosferze, przestrzeni kosmicznej i pod wodą (Moskwa 4 sierpnia 1963),

– Układ o zasadach działalności państw w zakresie badań i użytkowania przestrzeni kosmicznej, łącznie z księżycem i ciałami niebieskimi (Londyn, Moskwa, Waszyngton 27 stycznia 1967),

– Układ o zakazie broni jądrowej w Ameryce Łacińskiej (Tlatelolco, Meksyk 14 lutego 1967),

– Układ o nieproliferacji broni jądrowej (Londyn, Moskwa, Waszyngton 1 lipca 1968).

Nowym elementem zimnej Wojny Wschód–Zachód stało się przenoszenie napięć i konfl iktów zbrojnych poza Europę, w które bezpośrednio i pośrednio an-gażowały się USA i ZSRR. Tak było w półwyspie indochińskim [zob. Lasoń] wojny wietnamskie, gdzie w latach 1965–1973 zaangażowały bezpośrednio USA po stro-nie Wietnamu Południowego. Natomiast ZSRR pomagał DRW w dostawach bro-ni, amunicji oraz w udzielaniu znacznej pomocy materialnej. Konfl ikt wietnamski poważnie osłabił pozycję międzynarodową USA, ale nie zahamował tendencji do poszukiwania zbliżenia i odprężenia z ZSRR. Z kolei Związek Radziecki ze względu na zaostrzający się konfl ikt z CHRL w drugiej połowie lat 60. na tle ideologicznym i politycznym oraz niekorzystne implikacje międzynarodowe interwencji Państw Układu Warszawskiego przeciwko CSRS 21 sierpnia 1968 r. również był zaintere-sowany kontynuacją dialogu z USA.

e) piąta 1970–1979: okres odprężenia (detente) charakteryzujący się zarówno doprowadzeniem do regulacji traktatowych między USA i ZSRR, jak też

uregu-lowania kwes i niemieckiej poprzez normalizazcję stosunków RFN z krajami bloku wschodniego oraz instytucjonalizacji procesu KBWE w Europie. Nie do-prowadziło to jednak do przezwyciężenia polemiki i rywalizacji Wschód–Za-chód w różnych zakresach i dziedzinach na tle różnic interesów politycznych oraz odmiennych systemów wartości.

f) szósta 1980–1985: przejściowe załamie się odprężenia i powrót do konfron-tacji na tle interwencji zbrojnej ZSRR w Afganistanie w 1979 r., kryzysu w Pol-sce 1980–1981 oraz ponownemu nasileniu się wyścigu zbrojeń i konfronta-cji USA–ZSRR. Sojusznicy USA w Europie Zachodniej nie byli jednak skłonni zaprzepaścić całkowicie osiągnięć polityki odprężenia z lat 70. i dlatego nie doszło do całkowitego zerwania kontaktów i współpracy Wschód–Zachód. g) siódma 1986–1990/1991: II faza odprężenia i przezwyciężenie konfl iktu

Wschód–Zachód, której najważniejszymi elementami były przede wszyst-kim zainicjowanie przez Michaiła Gorbaczowa reform w polityce wewnętrz-nej i zagraniczwewnętrz-nej ZSRR, doprowadzając zarówno do zbliżenia i porozumienia z USA w dziedzinie rozbrojenia i odprężenia, jak też stopniowego upadku „re-alnego socjalizmu” w krajach Europy Środkowo-Wschodniej oraz załamania się bloku wschodniego w wyniku tzw. Jesieni Ludów w 1989 r. Wydarzenia powyższe miały poważne implikacje dla pokojowego zjednoczenia Niemiec 3 października 1990 r. oraz upadku ZSRR w 1991 r. [zob. szerzej. Gladdis 1987, wyd. polskie 1999; Hyland 1991; Schmidt 1993; Reynolds red. 1994; Soutou 2001 oraz Malanowski 2004: 410–412].

8.2. Ewolucja ugrupowań polityczno-militarnych