Rozdział 12. Rola i znaczenie odprężenia Wschód–Zachód w latach 70. i 80
12.2. Rola dialogu odprężeniowego oraz porozumień rozbrojeniowych
Z zasygnalizowanych wyżej uwarunkowań i tendencji ewolucji zimnej wojny w la-tach 60. wynika, że USA oraz ZSRR były nie tylko głównym adwersarzami bipolar-nego podziału świata, ale równocześnie mocno zainteresowane dialogiem odprę-żeniowym. Ze względu na ogromne zasoby broni atomowej ponosiły one główną odpowiedzialność zarówno za utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa światowego, bądź też wywołanie przypadkowego oraz niekontrolowanego wybuchu konfl iktu nuklearnego. Oba państwa osiągnęły bowiem w ciągu lat 60. przybliżoną równo-wagę w zakresie potencjałów broni nuklearnych i środków ich przenoszenia.
Na potrzebę stopniowego odprężenia i kooperacji między USA a ZSRR wska-zał już po rozwiązaniu kryzysu kubańskiego amerykański prezydent J.F. Kenne-dy. W przemówieniu z 10 czerwca 1963 r., a więc niespełna pięć miesięcy przed śmiercią, na Uniwersytecie Waszyngton sformułował swoją ‘Strategię pokoju”. Zakładała ona zarówno konieczność wyeliminowania wojny jako środka rozwią-zywania problemów spornych, jak też przejścia obu supermocarstw do zawie-rania konkretnych układów rozbrojeniowych. Jej pokłosiem była między innymi inicjatywa USA i ZSRR podpisania wspomnianego wyżej wielostronnego układu o częściowym zakazie doświadczeń z bronią nuklearną z 4 sierpnia 1963 r. Jego następca Lyndon Johnson, mimo mocnego zaangażowania się USA w wojnę wietnamską i napięć w relacjach z Moskwą, zdecydował się na wynegocjonowa-nie z ZSRR kolejnego, wielostronnego układu o wynegocjonowa-nieproliferacji broni nuklearnej z 1 lipca 1968 r.
Dopiero jednak administracja kolejnego prezydenta Richarda Nixona, zgod-nie z obietnicami wyborczymi i deklaracjami dotyczącymi kozgod-nieczności przejścia w stosunkach Wschód–Zachód od „konfrontacji do negocjacji”, doprowadziła od 1969 r. do zdecydowanego przełomu w polityce USA wobec ZSRR. Głównym twórcą strategii odprężeniowej USA był doradca prezydenta Nixona ds. bezpie-czeństwa narodowego Henry Kissinger.
Strategia ta zakładała możliwie szybkie odzyskanie przez USA zaufania i ak-tywności międzynarodowej zarówno poprzez zakończenie wojny wietnamskiej ze względu na protesty wewnętrzne oraz pogorszenie ich wizerunku międzynaro-dowego, jak też równoczesną poprawę stosunków z Moskwą i Pekinem. Poprzez zbliżenie z Chinami Ludowymi w latach 1971–1972, USA znalazły się w lepszej sytuacji strategicznej niż ZSRR, którego stosunki z Pekinem ulegały dalszemu po-gorszeniu. Dlatego też przywódcy radzieccy byli skłonni zaakceptować instytucjo-nalizację współpracy za cenę uznania przez Biały Dom pozycji ZSRR jako
równo-rzędnego mocarstwa światowego i głównego partnera dialogu odprężeniowego Wschód–Zachód. Nie bez znaczenie dla ZSRR były także oczekiwania na rozbudo-wę współpracy gospodarczo-handlowej, zwłaszcza w zakresie dostaw nowocze-snych technologii oraz importu zboża z USA. Jej rezultatem było między innymi podpisanie w latach 1972–1974 aż 41 układów na ich łączną liczbę 105 od chwili nawiązania stosunków dyplomatycznych między USA a ZSRR od 1933 do 1980 r., a więc kolejnego załamania się odprężenia Wschód–Zachód [zob. Kissinger 1996 oraz Podleskij 1985].
Dialog i zbliżenie między USA a ZSRR z lat 1972–1974 miały kluczowe znacze-nie dla przebiegu procesu odprężenia Wschód–Zachód w trakcie całej dekady lat 70. Większość układów została podpisana w trakcie historycznej wizyty Nixona w Moskwie pod koniec maja (22-29 V 1972). Do ważniejszych porozumień roz-brojeniowych, zwłaszcza odnośnie broni strategicznych (negocjowanych w latach 1969–1972) należały cztery układy:
• układ o niektórych środkach ograniczenia strategicznych zbrojeń ofensyw-nych SALT I (25 maja 1972),
• układ o zapobieganiu incydentom na otwartym morzu i powietrzu (25 maja 1972),
• układ w sprawie redukcji systemów obrony przeciwrakietowej – ABM (An --Ballis c Missiles (29 maja 1972),
• układ o zasadach stosunków bilateralnych (29 maja 1972).
Pierwszy ograniczał liczbę wyrzutni i pocisków, a drugi redukował systemy obrony przeciwrakietowej do dwóch wokół stolic i wybranych miejscach lokali-zacji wyrzutni rakietowych w promieniu 150 km w każdym państwie. Układ ABM uzupełniono 3 czerwca 1974 r. protokołem, na podstawie którego USA i ZSRR uzgodniły po jednym rejonie z systemem ABM (100 wyrzutni i 100 rakiet – ZSRR w rejonie Moskwy, a USA w wybranym miejscu). Z wielu układów dwustronnych najważniejsze znaczenie miał przede wszystkim układ o podstawach stosunków wzajemnych między USA i ZSRR z 29 maja 1972 r. Określono w nim zarówno po-trzebę zapobiegania groźbie wybuchu wojny, w tym także wojny nuklearnej oraz działania na rzecz bezpieczeństwa i współpracy międzynarodowej, jak też zacie-śnienia między USA i ZSRR wszechstronnej współpracy w takich dziedzinach jak: gospodarka, handel, kultura i nauka. Podczas rewizyty sekretarza generalnego KPZR Leonida Breżniewa w USA 18–25 czerwca 1973 r. doszło do podpisania dal-szych ważnych porozumień rozbrojeniowych odnośnie:
• podstawowych zasad rokowań w sprawie ograniczenia ofensywnych zbrojeń strategicznych 21 czerwca 1973 r.,
• porozumienie w sprawie zapobiegania wojnie jądrowej 22 czerwca 1973 r. Nie udało się jednak osiągnąć planowanego od 1972 r. podpisania kolejnego porozumienia w sprawie ograniczenia zbrojeń ofensywnych – SALT II, ponieważ obie strony nie mogły uzgodnić kryteriów ustanowienia zasad jednakowego bez-pieczeństwa w kontekście redukcji pocisków wielogłowicowych i zarysowywują-cego się wyścigu zbrojeń broni ofensywnych nowszej generacji. Podczas wizyty Nixona w Moskwie, w 1973 r., na przełomie czerwca i lipca (27 VI–3 VII), podpisa-no trzy kolejne porozumienia rozbrojeniowe:
• protokół do układu o ograniczeniu systemów przeciwrakietowych, do jedne-go dla każdejedne-go państwa oraz możliwości przeniesienia istniejącejedne-go systemu w inne miejsce (3 lipiec 1974),
• układ o ograniczeniu doświadczeń podziemnych z bronią jądrową do mocy 150 kT od 31 marca 1976 r. (3 lipiec 1974),
• oświadczenie odnośnie niewykorzystania środowiska naturalnego w celach wojskowych (3 lipiec 1974).
Afera podsłuchowa Wartegate (założenie podsłuchu w pomieszczeniach i Demokratycznej przy udziale funkcjonariuszy Białego Domu), w której Nixon posłużył się kłamstwem przed Komisją Kongresu, doprowadziła w wyniku apeat-schmentu do jego wymuszonej dymisji. Spowodowała ona poważny kryzys poli-tyczny w USA i wpłynęła negatywnie na wizerunek międzynarodowy. Następca Nixona Gerald Ford zasadniczo kontynuował jego politykę odprężeniową wobec ZSRR. Potwierdziło to w pełni spotkanie na szczycie Breżniew–Ford we Władywo-stoku 23–24 października 1974 r., na którym obaj przywódcy zadeklarowali wolę zawarcia nowego porozumienia o ograniczeniu strategicznych zbrojeń ofensyw-nych do 1985 r. Od 1972 rozwijała się także współpraca dwustronna między USA i ZSRR w różnych dziedzinach i zakresach. Odnosiła się ona zarówno do wymiany handlowej, kooperacji przemysłowej, jak też różnych form współpracy naukowo--technicznej.
Od połowy lat 70. zaczęły jednak narastać coraz większe sprzeczności i trud-ności we współpracy amerykańsko-radzieckiej. Złożyło się na to szereg czynników, z których za najważniejsze w ujęciu syntetycznym uznać można cztery, są to: 1) kierownictwo partyjno-państwowe ZSRR wykorzystało kryzys polityczny oraz
pogorszenie się wizerunku międzynarodowego USA w związku z aferą Wa-tergate, do wspierania komunistów portugalskich w 1974 r., mimo że kraj ten należał do NATO. Równocześnie w koloniach portugalskich – Angoli i Mo-zambiku, wspierano radykalno-marksistowskie ruchy narodowo-wyzwoleń-cze po uzyskaniu niepodległości, umożliwiając między innymi wysłanie tam ok. 50 000 żołnierzy kubańskich. Obecność ich przesądziła w dużym stopniu o utrzymaniu w tych krajach wpływów radzieckich, uniemożliwiając zarazem przejęcie władzy przez oddziały wspierane przez CIA. Ponadto od 1976 r. ZSRR umocnił swoje wpływy w tzw. rogu Afryki, wspierając zarówno przewrót w E opii, jak też instalując w Somalii bazy nad Morzem Czerwonym;
2) w wyniku kolejnych wyborów prezydenckich w 1976 r. prezydentem USA został Jimy Carter (1977–1980), który poprzez forsowanie kampanii ochro-ny praw człowieka na arenie międzynarodowej, również w ramach procesu KBWE, o czym poniżej, zainicjował ostrą krytykę ich łamania w ZSRR oraz kra-jach bloku wschodniego. Doprowadziło to do ideologizacji oraz szeregu na-pięć w stosunkach radziecko-amerykańskich;
3) Moskwa i Waszyngton, mimo długotrwałych rokowań, nie mogły przez dłuż-szy okres ani uzgodnić postanowień układu SALT II, ani też rozstrzygnąć spo-ru o włączenie do niego rakiet samostespo-rujących oraz radzieckich rakiet ba-listycznych. Obie strony oskarżały się także nawzajem o nakręcanie spirali zbrojeń poza dotychczasowymi porozumieniami rozbrojeniowymi.
Szczegól-nie poprzez forsowaSzczegól-nie przez ZSRR produkcji rakiet średSzczegól-niego zasięgu SS-20 traktowano w Białym Domu jako dążenie do uzyskania przez Kreml przewagi militarnej nad USA i Europa Zachodnią. W tej sytuacji nawet podpisanie przez Cartera i Breżniewa w Wiedniu 18 czerwca 1979 r. układu SALT II nie dopro-wadziło do poprawy atmosfery w stosunkach wzajemnych. Układ powyższy wprowadzał ograniczenia ilościowe wszystkich wyrzutni rakietowych do 2400 dla każdej ze stron, w tym 1200 dla wyrzutni międzykontynentalnych i 820 wielogłowicowych wyrzutni dla rakiet niezależnego naprowadzania. ZSRR udzielił też USA gwarancje odnośnie samolotu średniego zasięgu – TU-22M (nazywany na zachodzie Backfi re), który nie miał być modernizowany i do-stosowywany do przenoszenia rakiet międzykontynentalnych SALT II. Z uwagi na duże opory w procesie ratyfi kacyjnym w Senacie USA formalnie nigdy nie wszedł w życie, choć oba państwa starały się przestrzegać jego ogólne posta-nowienia;
4) nie bez znaczenia było także przeforsowanie przez senatorów Jacksona i Vani-ka postanowienia Senatu o uzależnieniu stosowania w handlu ze ZSRR klauzuli największego uprzywilejowania od wydawania przez władze radzieckie więk-szej liczby zezwoleń na wyjazdy Żydów radzieckich na pobyt stały do Izraela. Doprowadziło to przejściowo w połowie lat 70. do ograniczenia emigracji oraz spadku wymiany handlowej.
Zupełnie nową sytuację dla USA i ZSRR wytworzył przewrót w Iranie i usta-nowienie tam w ciągu 1979 r. reżimu teokratycznego ajatollahów. Po ataku na ambasadę USA i wzięciu przez tzw. strażników rewolucji zakładników amerykań-skich w listopadzie 1979 r. doszło zarówno do napięcia stosunków między USA a Iranem, jak też wojny propagandowej Iranu wobec USA i ZSRR. Mogło to po-średnio wpłynąć na nieprzemyślaną decyzję wysłania wojsk radzieckich 19 grud-nia 1979 r. do Afganistanu w celu umocniegrud-nia pozycji strategicznej ZSRR. Decyzja powyższa została z kolei potraktowana przez Biały Dom jako załamanie się poli-tyki odprężenia Wschód–Zachód. Równocześnie USA zabiegały o to, aby uzyskać szerokie poparcie sojuszników zachodnich dla polityki sankcji wobec ZSRR, które rozszerzono po 13 grudnia 1981 r. po wprowadzeniu stanu wojennego w Polsce. Będąca od początku 1981 r. u władzy administracja Ronalda Regana postawiła pod znakiem zapytania kontynuację polityki odprężenia Wschód–Zachód, co nie znalazło jednak zrozumienia u sojuszników zachodnioeuropejskich, którzy opto-wali za koncepcją podzielności odprężenia.
Z punktu widzenia całego Zachodu najważniejsze decyzje skierowane prze-ciwko ZSRR i jego sojuszników z bloku wschodniego to:
• podwójna uchwała NATO z 19 grudnia 1979 r.,
• zainstalowanie w Europie Zachodniej amerykańskich broni eurostrategicz-nych średniego zasięgu,
• rozpoczęcie przez administrację Regana w 1983 r. prac nad bardzo kosztow-nym projektem badawczym budowy systemu antyrakietowego – Inicjatywa Obrony Strategicznej (SDI – Strategic Defense Ini a ve) [zob. szczegółowo Ja-cobsen 2000: 19–37].
Powyższe działania USA oraz ich sojuszników zachodnich miały z jednej strony doprowadzić do uzyskania przez USA pełnych gwarancji bezpieczeństwa przed uderzeniem radzieckich rakiet nuklearnych, a z drugiej – stanowiły określony in-strument nacisku na ZSRR. Moskwa stanęła bowiem przed bardzo trudnym wy-borem – podjąć amerykańskie wyzwanie kolejnego zaostrzenia bardzo kosztow-nego wyścigu zbrojeń, bądź też powrócić do stołu rokowań z USA.