Z p r ze d st aw io n e go w r o zd ziale I zar y su sy t u acji ko b ie t w ś w ie - cie an t y czn y m , a t ak ż e z ch ar ak t e r yst y ki n ie kt ó r ych p o st aci k o b ie cy ch w r o zd ziale II i III, w y n ik a w y r aź n ie , ż e k o b ie t y an t y czn e n ie m iały na o gó ł m o ż liw o ś ci b ran ia czy n n e g o u d ziału w d ział aln o ś ci p o lit y czn e j. Z p u n kt u w id ze n ia p r aw a p u b liczn e go n ie m o gł y u cze st n iczy ć w ż y ciu p o lit y czn y m . N ie m iały p r aw w y b o r czy ch an i b ie r n ych , an i czy n n y ch , n ie m o gł y w ię c p iast o w a ć ż ad n y ch f u n k cji p u b liczn y ch . Czy p r zy jm o w ały t e go r o d zaju sy t u ację jak o n o r m aln ą , i czy r ze czy w iś cie n ią m iały ż ad n y ch am b icji p o lit y czn y ch ?
Ju ż z b io gr af ii n ie k t ó r y ch ko b iet w y st ę p u ją cy ch w r o zd ziale III i IV w y n ik a, ż e b y w a ł y je d n ak w n ie kt ó r ych p ań st w ach gr e ck ich i w Rzy m ie t ak ż e t akie, kt ó r e m iały i am b icje p o lit y czn e , i w ł asn e p o glą d y , a n aw e t d o st at e czn e w y k szt a ł ce n ie i en e r gię d o p o d e j m o w an ia ich r ealizacji. M o gł y je d n ak t o czy n ić w Gr e cji k lasy czn e j i w Rzy m ie o kr esu r ep u b liki i w cze sn e go ce sar st w a t y lk o za p o ś r e d n ict w e m m ę ż czy zn . Ta k się m iała sp r aw a z A ge zy st r at ą m at ką A g isa IV i z A g ia t is j e g o ż o n ą , a p o t em ż o n ą Kle o m en e sa III. Ta k ą t e ż ch y b a b yła r ola Ko r n elii m at ki Gr a k ch ó w , czy Se r w ilii m at ki Br u t u sa. W y st ę p o w a ł y r zecz jasn a r ó ż n ice n aw e t w t e go t yp u m o ż liw o ś cia ch m ię d zy r ó ż n y m i t er en am i o b ję t ym i ku lt u r ą gr e ck ą i r zym ską , a t akż e w r ó ż n y ch o kr esach d zie jó w an t yku . Ta k w ię c r ef er o w an a w r o zd ziale I sy t u acja ko b ie t w Sp ar cie , d ają cą im w ię ce j sam o d zie ln o ś ci w zar zą d zan iu d o m em i m ają t kiem , st w o r zyła w ar u n k i t ak ż e d la ich w ię k sze go w p ł y w u na sp r aw y p o lit y czn e . A zn a czn ie m n iej b ył o t ak ich m o ż liw o ś ci np. w A t e n ach . O gr o m n ą rolę o d gr y w ał y k o b ie t y z r o d zin k r ó le w sk ich w p o lit y ce o kr esu h e lle n ist y czn e go . N ie t y lk o szł o t u o p o w ią zan ia r o d zin n e, o zn a cze n ie m ałż e ń st w zaw ie r an y ch d la t w o r ze n ia czy u m acn ian ia so j u szó w m ię d zy p a ń st w o w y ch . O w e ko b ie t y z r ó ż n y ch d yn ast ii, ja k k o lw ie k r zad ko się zd ar zało , ż e b y sam e b y ł y w ł ad czy n ia m i sam o d zie ln ym i, t o b ar d zo czę st o o n e w ł aś n ie f ak t y czn ie r zą d ziły sw y m i kr ajam i i d e cy d o w a ł y o p o lit y ce w e w n ę t r zn e j i n aw e t m ię d zyn ar o d o w e j.
Po d o b n e zja w isk a w y st ą p ił y w Rzy m ie w o kr esie cesar st w a. N igd y je d n ak ko b ie t y z r o d zin p an u ją cy ch n ie m iały p r aw n ej p o zy cji w ł ad czy ń . N aw et je ż e li z b raku m ę skich p o t o m k ó w n ast ę p st w o t r o n u z k o n ie czn o ś ci o b e jm o w ał a ko b iet a n iezam ę ż n a, t o m o ż liw ie szy b k o d o b ier an o jej m ę ż a z r e gu ł y z t ej sam ej r o d zin y jak o
w sp ó ł w ł ad cę . N ic t eż d ziw n e go , ż e w ź r ó d ł ach st ar o ż yt n ych * n ajw ię ce j w ia d o m o ś ci o d ział an ia ch p o lit y czn y ch k o b ie t d o t y czy je d n o st e k am b it n y ch , e n e r giczn y ch i czę st o d o sy ć b e zw zglę d n y ch . O p o w ie ś ci o n ich o b f it u ją t e ż czę st o w w ą t k i in t r yg i p o d st ę p ó w , zaw ie r ają t eż p r ze w aż n ie o ce n ę n e gat y w n ą , szcze g ó ln ie w sferze k u lt u r y gr e ck ie j, gd zie t e go t yp u d zia ł a ln o ś ć k o b ie t u w aż an o za — w p e w n ym se n sie — sp r ze czn ą z n at ur ą . Lit er at u r a r zym ska b yła w o ce n ie w y b it n y ch ko b ie t ł ago d n ie jsza.
N ajm n iej w iad o m o ś ci o p o lit y czn e j d ział aln o ś ci k o b ie t d o t arło d o n as z A t e n , m im o st o su n k o w o o b f it y ch ź r ó d e ł z t e go m iast a. M ó w ią ce o t ak ich ak cjach ko b ie t szt u k i A r y st o f a n e sa — L i z y s t r a t a , S e j m n i e w i e ś c i , m ają r aczej ch ar ak t e r sat y r y czn y , p r ze d st aw iają cy „ ś w ia t na o p ak " . Po d o b n ie n iekt ó r e in n e w zm ia n k i w lit er at ur ze t e go o kr esu . Są t eż n iekt ó r e in n e w zm ia n k i o p r ó b ach ko b iet u zy sk an ia p e w n y ch w zg lę d ó w d la n ie kt ó r y ch zn a czn y ch p o st aci w ż y ciu p o lit y czn y m — d la m ę ż ó w czy b r aci (jak na p r zykład in t e r w e n cja Elp in ik i u Per yk le sa n a r ze cz jej brat a Kim o n a). Bar d zo je d n a k t r u d n o na p o d st aw ie t e go t yp u w zm ia n e k w y r o b ić so b ie są d , czy t e go r o d zaju d ział an ia ko b ie t w y k r a cza ł y p o za d b ał o ś ć o lo sy b lisk ich , lu b p o za r o lę p o ś r e d n icze k w p er t r akt acjach p o lit y k ó w .
Tr o ch ę w ię ce j in f o r m acji u zy sk u je m y o w y ją t k o w e j k o b ie cie A t e n V w . p .n .e., ż o n ie Pe r yklesa, A sp a zji. Ju ż sam e lo sy i kariera A sp azji w sk a zu ją n a n ie zw yk ł ą o so b o w o ś ć t ej ko b iet y, kt óra p r zyb yła d o A t e n z M ilet u , b o ga t e go gr e ck ie go m iast a w A zj i M n ie jsze j, zaczy n a ł a p r aw d o p o d o b n ie ja k o het era, a st ała się w a ż n ą w ż y ciu p o lit y czn y m A t e n p o st acią . G ł ó w n ą p o d st aw ą n aszy ch w iad o m o ś ci o n iej je st Ż y w o t P e r y k l e s a Plu t ar ch a, d ia lo g Plat o n a M e n e x e n o s ,
k ilk a w zm ia n e k w ko m e d iach . N ie w iad o m o w jak im w ie k u i w j a k ich o k o liczn o ś cia ch p r zyb y ła A sp a zj a d o At en . N a kar t ach n aszy ch ź r ó d e ł p o ja w ia się jak o het era p r zy go t o w u ją ca t e ż d zie w czę t a d o t e go zaw o d u . Tr ze b a t u p am ię t ać , ż e o k r e ś len ie het era ( h e t a i r a p o gr e ck u ) o zn aczał o „ t o w ar zy szk ę " . M iały o n e p rzede w szy st k im sp e ł n iać r olę r ó w n y ch in t e le kt u aln ie m ę ż czy zn o m p ar t n er ek. O d zn aczał a się u r o d ą , ale p r zed e w szy st k im w y k szt ałce n ie m i w y ją t k o w y m u m ysłem . To t e ż jej d o m st ał się r ych ło o ś r o d k ie m ż y cia t o w ar zy sk ie go elit y at eń skiej. W e d ł u g Plu t ar ch a ( Ż y w o t P e r y k l e s a
d o s w o j e j w o l i n a w e t p r z o d u j ą c y c h p o l i t y k ó w , s t a j ą c s i ę r ó w n o c z e ś n i e p r z e d m i o t e m w i e l u ż y w y c h z a i n t e r e s o w a ń z e s t r o n y f i l o z o f ó w . A sp a zj a b ył a k o b ie t ą w o ln ą , za w zó r m iała so b ie p o d o b n o w y b r a ć Tar ge lię , ko b iet ę jo ń sk ą cza só w d a w n ie jszy ch , t w ó r czy n ię p r o p er skiej o r ien t acji w m iast ach j o ń sk ich A zj i M n ie jsze j. Był a t o ko b ie t a b ar d zo p ię kn a, ale i o d zn acza ją ca się w y b it n y m u m ysłem i w y w ie r ają ca w p ł y w na w ie lu w y b it n y ch lu d zi jej w sp ó ł cze sn y ch .
D o A sp azji zb liż y ł się p o d o b n o Pe r yk le s ze w zglę d u na jej w y b it n y u m ysł i zm y sł p o lit y czn y . N ajp ie r w b yła j e g o p r zy jació ł k ą a w r e szcie o ż e n ił się z n ią . W e d łu g Plu t ar ch a ze r w ał d la n iej ze sw o ją p ie r w szą ż o n ą . N ie kt ó r zy h ist o r ycy w sp ó ł cze ś n i w p r o w ad zają t u ko rekt ę , u w aż ają c, ż e Per yk le s o ż e n ił się z A sp azją , k ilk a lat p o r o zst an iu z p o p r ze d n ią ż o n ą . W sk azu je na t o p o r ó w n an ie w ie k u je go d zie ci z o b u m ał ż e ń st w i k ilku in n y ch u st a lo n y ch d at d zia ł a l n o ś ci p o lit y czn e j i u st aw o d aw cze j Per yklesa. Ko ch ał A sp azję b ar d zo i u w aż an o w A t e n ach , ż e t o o n a w ł aś n ie b yła in sp ir at o r k ą w ie lu p o czy n ań Per yklesa. W e d ł u g ó w cze sn e j o p in ii Pe r yk le s p o d ją ł w y p r aw ę p r ze ciw k o m ie szk ań co m w y sp y Sa m o s w 4 4 0 r. p .n .e. na ż y cze n ie A sp a zj i, a b y p o w st r zy m ać ich o d d alsze j w o j n y z M ilet em , o jczyst ym jej m iast em .
M iło ś ć Per yk le sa d o A sp a zj i w y d a w ał a się ich w sp ó ł cze sn y m w y ją t k o w a. Ja k o ś w ia d e ct w o t ego p r zyt aczają , ż e co d zie n n ie w y ch o d zą c na ago r ę i w r aca ją c ż e gn ał się z n ią i w it a ł p o cału n k ie m . Po ś r e d n io r zu ca t a o p in ia ś w iat ł o na zw y cza j e p an u ją ce na o gó ł w zw ią zk a ch m ał ż e ń sk ich , sk o r o t o p o st ę p o w an ie Per yk le sa w y d a w a ł o się p iszą cy m g o d n e zazn acze n ia. N ajr o zm ait sze p r zyd o m ki, kt ó r ym i A sp azję o kr e ś lali jej w sp ó ł cze ś n i, p o r ó w n y w an ia jej z t ym i b o h at er kam i m it y czn y m i, kt ó re zd o łał y ca ł k o w icie u zale ż n ić o d sie b ie m ę ż czy zn , ś w ia d czą o p o w sze ch n e j o p in ii o w p ł y w ie A sp a zji na Per yklesa.
W d o m u A sp azji, i p rzed jej m ałż e ń st w em z Per yklesem i p o t em , b y w ało w ie lu f ilo zo f ó w i p o lit y k ó w . By w a ł u n iej So k r at e s ze sw o im i u czn iam i, je d en z u czn ió w So k r at e sa n ap isał d ia lo g f ilo zo f iczn y n o szą cy t yt u ł A s p a z j a . Plu t ar ch p o d aje, ż e jej p r zy jacie le p r zy p r o w ad zali n aw e t d o niej sw o j e ż o n y , ch o cia ż A sp azja p r o w a d ziła d o m d zie w czą t p r zy go t o w u ją cy ch się d o r oli het er. W zm ian k i w r ó ż n ych ź r ó d ł ach b lisk ich czaso m Per yklesa i A sp azji p o t w ie r d zają zn acze n ie d o m u A sp azji d la ó w cze sn e go ś r o d o w isk a in t elek t u aln ego
At e n . Kse n o f o n t , h ist o r yk IV w ., je d en z u czn ió w So k r at e sa, w e w sp o m n ie n ia ch o So k r at e sie cy t u je w y p o w ie d ź t e go f ilo zo f a, kt ó r y p o w o ł y w a ł się w sw o ich r o zw aż an iach na o p in ię A sp azji. Ró w n ie ż w E k o n o m i k u n aw ią zu je Kse n o f o n t d o k o n t ak t ó w So kr at esa z A sp a - zją . W d ialo gu Plat o n a M e n e x e n o s , kt ó r y m a w y r aź n ie ch ar akt er sat y r y czn y o o st r zu sk ie r o w an y m p r ze ciw k o m o w o m p o ch w aln y m w y gł a sza n y m n ad zw ł o k am i p o le gł y ch o b yw at e li, j u ż o b szer n iej są o m ó w io n e t alen t y o r at o r skie A sp azji. So k r at e s t ł u m aczy M e n e xe - n o so w i, ż e w y gł o sze n ie t e go r o d zaju m o w y n ie je st zb y t t ru d n e. Sa m m ó gł b y łat w o d o k o n a ć t e go , p o n ie w aż w ł aś n ie p o p r ze d n ie go d n ia sł y szał A sp azję r o zw ij ają cą t em at t ak ie go p r ze m ó w ie n ia. Po d k r e ś la t eż So k r at e s, ż e zap e w n e zast an aw iała się n ad t ą p r o b lem at yką j u ż p rzed t em , k ie d y p r zy go t o w y w ał a t ekst p r ze m ó w ie n ia Per yk le sa ku ch w a le p o le gł y ch w w o jn ie A t e ń czy k ó w .
Plu t ar ch cy t u ją c t en d ialo g Plat o n a p isze ( Ż y w o t P e r y k l e s a
2 4 ): U P l a t o n a z a ś w d i a l o g u M e n e x e n o s , m i m o ż a r t o b l i w e g o t o n u , w j a k i m j e s t n a p i s a n y j e g o w s t ę p , z n a j d u j e s i ę t y l e p r a w d y h i s t o r y c z n e j , ż e t a k o b i e t a m i a ł a s ł a w ę z d o l n e g o m ó w c y i ż e t y l u A t e ń c z y k ó w s z u k a ł o j e j t o w a r z y s t w a w ł a ś n i e d / a j e j w y m o w y .
A n aw e t w ię ce j je st u Plat o n a — So k r at e s t w ier d zi t am , ż e p o siad an e p r ze z n ie go u m ie ję t n o ś ci o r at o r skie n ie p o w in n y w y w o ł y w a ć zd ziw ie n ia , sk o r o je go m ist rzem w t ej d zie d zin ie b ył a w ł aś n ie A sp azja, zn an a ze sw o j e g o t alen t u . W y k szt ał cił a p r ze cie ż w ie lu zn ak o m it y ch m ó w có w , a p r zed e w szy st k im Per yklesa. W d alszy m cią gu d ialo gu So k r at e s w y gł a sza p r ze m ó w ie n ie u ło ż o n e jak o b y p r ze z A sp azję . M am y w ię c t u d o czy n ie n ia z n ie w ą t p liw y m st w ie r d ze n iem u m ie ję t n o ś ci o r at o r sk ich A sp a zj i i zap e w n e z ech em p lo t ek w y t y k a ją cy ch Pe r yk le so w i d ział an ie p o d w p ły w e m A sp azji.
W t ej m ę skiej sp o ł e czn o ś ci o b yw at e li at e ń sk ich p o m ó w ie n ie p o lit y k a o u le gan ie w sp r aw ach p u b liczn y ch w p ł y w o w i k o b ie t y nie m o gł o d ział ać na j e go k o r zyś ć . N ie b rakło t eż n ie ch ę t n y ch A sp azji g ł o só w i w d zie ł ach k o m e d io p isar zy . W A c h a r n i a k a c h Ar y st o f a n e sa (5 2 4 n n .) t o w ł aś n ie A sp azji p r zy p isu je się o d p o w ie d zia ln o ś ć za w y b u ch d łu go t r w ał e j w o j n y p e lo p o n eskiej. Po p ro st u M e gar e jczy cy w o d w e cie za le k k o m y ś ln y p o st ę p e k gr u p y m ło d ych A t e ń czy k ó w p o r w ali d w ie h et er y sp o d o p ie ki A sp azji. I w t e d y t o ó w w ie lk i p r zy w ó d ca At e n d la u kar an ia M e gar y r o zp ę t ał zgu b n ą d la całej H e llad y w o jn ę p elo p o n eską .
W za ch o w a n y ch f r agm en t ach u t w o r ó w in n y ch k o m e d io p isar zy ó w cze sn y ch n ie b rak n aw et o k r e ś lan ia A sp a zj i j a k o zw y czajn e j p r o st yt u t ki. Zap e w n e w o cze r n ian iu A sp a zj i b rali u d ział w d u ż ej m ierze w r o go w ie p o lit y czn i Per yklesa, d ział ał a je d n ak n ie w ą t p liw ie i n ie ch ę ć d o sam ej A sp azji. Plu t ar ch w sp o m in a, ż e w ie lu m ę ż czy zn z jej kr ę gu p r zy p r o w ad zało d o niej sw o je ż o n y , ab y się o d niej u czy ł y . A w ię c t a o b ca ko b iet a, cu d zo zie m k a z M ilet u , u sił o w ał a sze r zy ć sw o je r acjo n alist y czn e , sp r ze czn e z t r ad ycją at t ycką p o glą d y , t ak ż e w ś r ó d ko b ie t at e ń sk ich , a je szcze d o t e go t a cu d zo zie m k a o b ca na t er en ie A t t yk i, a na d o d at e k ko b iet a, zd o b y ła so b ie t akie w p ł y w y p o lit y czn e . M u siało t o go r szy ć w ie lu p r ze cię t n ych o b y w a t eli. To t e ż g d y w k o ń cu w o jn y p e lo p o n e sk ie j, w n ast ę p st w ie n ie p o w o d ze ń A t e ń czy k ó w , o sł ab ł a p o zy cja Pe r yklesa, zaczę ł y się at aki w y m ie r zo n e w j e g o n ajb liż szy ch p r zyjació ł.
N ie o m in ę ły i A sp a zji. Ko m e d io p isar z H e r m ip p o s o sk ar ż y ł ją 0 b e zb o ż n o ś ć , a t ak ż e o st r ę czy cie lst w o , zar zu cają c, ż e p r zyjm u je u sie b ie d la Per yk le sa w o ln o u r o d zo n e ko b iet y . Pe r yk le s zd o łał u r at o w ać A sp a zj ę o d cię ż k ie go w y r o k u , j a k p isze Plu t ar ch , p łacze m 1 b łagan ie m u sę d zió w . N ie u d ało m u się je d n a k w zm o cn ić zach w ian e j p o zy cji p o lit y czn e j. Lo s n ie o szczę d ził m u t ak ż e n ie szczę ś ć r o d zin n y ch — st r acił d w ó ch sw o ich sy n ó w z p ie r w sze go m ał ż eń st w a. To t e ż k ie d y w r ó cił d o w ł a d zy p o kr ó t kiej p rzerw ie, u p r o sił zgr o m ad ze n ie lu d o w e , ab y j e go sy n a z A sp a zj i w p isa ć na list ę r od u a w ię c p r zy zn ać m u t ym sam ym o b y w at e lst w o at eń skie. By ł a t o p r o ś b a n ie zgo d n a z u st aw ą p r ze p r o w ad zo n ą w cze ś n ie j p r zez sam e go Pe r yklesa, na m o cy kt órej t y lk o d zie ci zr o d zo n e z o b o jga r o d zicó w o b y w at e li at e ń skich m o gł y b y ć u zn an e za p e ł n o p r aw n y ch o b yw at e li. Pe r ykles n ie d ł u go p o t em zm ar ł.
A sp azja w y szł a d r u gi r az za m ą ż za Lizy k le sa, zw y k ł e go h o d o w cę o w ie c, kt ó r y, w e d ł u g ś w iad e ct w st ar o ż y t n y ch , w y b ił się na p o w aż n e st a n o w isk o p o lit y czn e t ylk o d zię k i A sp azji. Lizy k le s zr eszt ą t eż n ie d ł u go p o t em zgin ą ł . A sp azja p o zo st ała w A t t y ce i t am t eż zo st ała p o ch o w an a.
Je d y n a w ię c ko b iet a w A t e n ach o kr esu k la sy czn e go , o kt ó rej ź r ó d ł a m ó w ią jak o o o so b ist o ś ci m ają cej zn acze n ie p o lit y czn e , b yła cu d zo zie m k ą , ch o ć t eż z gr e ck ie go m iast a w y b r ze ż y A zj i M n ie jsze j.
W ia d o m o ś ci o sam o d zie ln y ch w ł a d czy n ia ch n ie kt ó r ych m iast czy t er en ó w zach o w an e w ź r ó d ł ach gr e ck ich d o t y czą m iast gr e ck ich
A zj i M n ie jsze j a n ap r aw d ę o b szer n e i b ar d zo in t er esu ją ce w ią ż ą się z d ziejam i A le k san d r a W ie lk ie go i p ań st w h e lle n ist y czn y ch .
M o ż e w ar t o p r ze d st aw ić t u sy lw e t k i d w ó ch Ar t e m izji — p ie r w sze j z V w . p .n .e., d r u gie j z IV w . p .n.e. N ie w ie m y o n ich w ie le , je d n a k p ie r w szą p o zn aje m y z p r ze k azó w Her o d o t a, d r u gą — D io d o r a (I w . p .n .e.) i St r ab o n a ge o gr af a (z w ie k u I p .n .e./ l n .e.) ja k o n ie zw y k le siln e o so b o w o ś ci; n at o m iast r zad ko na o gó ł są w sp o m in an e w lit er at ur ze n ie ś ciś le n au ko w ej.
Pie r w sza Ar t em izja b yła có r k ą Ly gd a m isa z H alik ar n asu i m at ki p o ch o d zą ce j z w y sp y Kret y. Po ś m ie r ci sw e go m ę ż a o b ję ła w ł ad zę n ad H alikar n ase m i są sie d n im i w y sp am i Ko s, N isy r o s i Kalym n a. By ł t o cza s p e r sk ie go p an o w an ia n ad m iast am i gr e ck im i A zji M n ie jsze j. W ł a d cy p e r scy p o p ier ali r zą d zą cy ch m iast am i gr e ck im i t y r an ó w , z kt ó r ych w ie lu o k azy w a ł o Per so m sw ą lo jaln o ś ć . Z p r ze k a zó w Her o d o t a, b ar d zo zr eszt ą p o ch le b n y ch d la Ar t e m izji, w y n ik a, ż e n ależ ała o n a d o p r o p er skiej gr u p y ar y st o k r acji r zą d zą ce j m iast am i gr e ck im i. H er o d o t p o d k r e ś la p r zed e w szy st k im m ą d r o ś ć Ar t em izji. Sam p o ch o d ził z ar y st o k r at y czn e go r o du z H alik ar n asu i n iekt ó r e, p ó ź n e w p r aw d zie , ź r ó d ła p o d ają , ż e b ył z Ar t e m izją sp o k r e w n io n y .
M o ż e t u n ale ż y szu k a ć p r zy czy n y b ar d zo ż y czliw e j p o st aw y He r o d o t a w o b e c d ział ań t ej n ie zw yk ł e j ko b iet y , ch o ć w st ar ciu Gr e k ó w z Per sam i brała u d ział p o st r o n ie p er skiej. D o w y p r aw y Kse r ksesa p r ze ciw k o Gr ek o m — p o d cza s d r u giej w o j n y p er skiej — w y st aw ił a p ię ć o kr ę t ó w , w e d ł u g He r o d o t a z c a ł e j f l o t y b y ł y j e j o k r ę t y p o s y d o ń s k i c h n a j s ł y n n i e j s z e , a z e w s z y s t k i c h s p r z y m i e r z e ń c ó w o n a u d z i e l a ł a k r ó l o w i n a j l e p s z y c h r a d . Pr ze d st aw ia ją c siły m o r skie Kse r k se sa (ks. V II, 8 6 - 9 9 ) , ich w o d zó w , o d o w ó d ca ch sp r zy m ie r zo n y ch k o n t y n ge n t ó w He r o d o t nie p isze, t y l k o o A r t e m i z j i , k t ó r ą p o d z i w i a m , ż e j a k o n i e w i a s t a w z i ę ł a u d z i a ł w w y p r a w i e p r z e c i w H e l l a d z i e , o n a, c o p o ś m i e r c i m ę ż a s a m a r z ą d z i ł a i c h o ć m i a ł a m ł o d e g o s y n a , s z ł a n a w o j n ę z w r o d z o n e j o d w a g i i d z i e l n o ś c i , n i e b ę d ą c d o t e g o w c a l e z m u s z o n a .
W d a lszy ch czę ś cia ch sw o j e go d zieła He r o d o t o b szer n ie r e lac jo n u je o w e „ n ajle p sze r ad y " u d zie lan e p r zez Ar t em izję Kse r k se so w i.
Pie r w sze j m iała w e d ł u g n asze go h ist o r yka u d zie lić k ie d y Kse r kses p o o d n ie sie n iu zw y cię st w a n ad Gr e kam i w st ar ciach lą d o w y ch i u t o r o w an iu so b ie d r o gi p rzez w ą w ó z Te r m o p il i zaję ciu At t yk i, zn a la zł się ze sw ą arm ią i f lo t ą na w y b r ze ż ach A t t yk i. Gr e cy
za ch o w a l i sw ą f lo t ę , n at o m iast ich si ł y lą d o w e o k a za ł y si ę b ar d zo sł ab e w p o r ó w n a n i u z ar m ią p er ską . Kse r k se s st an ą ł p r zed d e cy zją — c zy w y d a ć b it w ę m o r sk ą f l o ci e gr e ck ie j sk u p i o n e j u w y b r ze ż y w y sp y Sa l a m i n y , c zy r u szy ć na Pe l o p o n e z i si ł am i lą d o w y m i w y m u si ć o st at e czn e zw y ci ę st w o . Po l e ci ł sw e m u w o d zo w i M ar - d o n i o so w i zw o ł a ć n ar ad ę w ł a d c ó w p o szc ze g ó l n y c h lu d ó w , k t ó r y ch w o j sk a b r ał y u d zi a ł w w y p r a w ie o r az d o w ó d c ó w o k r ę t ó w i za si ę g n ą ć ich o p in ii. W szy sc y za p y t a n i p r ze z M ar d o n i o sa w y p o w i e d zi e l i si ę za st o cze n ie m b it w y m o r sk iej o p r ó cz j e d n e j A r t e m izji, kt ó r a w y st ą p ił a p r ze ciw k o zd a n i u o gó ł u . M o t y w o w a ł a sw o j ą o p in ię b ar d zo o b sze r n i e i m ą d r ze — f lo t a gr e ck a m iał a jej zd a n i e m p r ze w agę n ad b ar d zo r ó ż n o r o d n ą p e r sk ą sk ł a d a j ą cą si ę z k o n t y n g e n t ó w d o st a r czo n y ch p r ze z p o szcze g ó l n e m iast a c zy lu d y .
Pr ze gr an a f l o t y p e r sk ie j zagr aż ał a t ak ż e w o j sk o m lą d o w y m i zd an ie m A r t e m izj i Kse r k se s o si ą g n ą ł j u ż ce l w y p r a w y za j m u j ą c cał ą Gr e cj ę p ó ł n o cn ą i ś r o d k o w ą w r a z z A t e n am i, a r u sza ją c z w o j sk ie m lą d o w y m n a Pe l o p o n e z i t ak sp o w o d u j e r o zp r o sze n ie się f l o t y gr e ck ie j, b o o k r ę t y p ań st w Pe l o p o n e zu o p u szc zą zg r u p o w a n i e k o ł o Sa l a m i n y , b y p o sp i e szy ć z p o m o cą o j czy st y m m iast o m .
Kse r k se so w i b ar d zo sp o d o b a ł a si ę r ad a A r t e m izji, p o st a n o w ił j e d n a k za st o so w a ć si ę d o o p i n i i w i ę k szo ś ci ze zn a n y m n am w y n i k ie m . Flo t a p e r ska p o n i o sł a d r u zg o cą cą k lę sk ę w b it w i e u w y b r ze ż y Sal am i n y .
W t r a k cie t ej b it w y A r t e m izj a, d o w o d zą ca o so b i ś ci e sw o i m i o kr ę t am i, o k aza ł a t e ż o gr o m n e m ę st w o i p r zy t o m n o ś ć u m y sł u . Ki e d y b o w ie m f lo t a p e r sk a zaczę ł a p r ze gr y w a ć i n ast ą p ił m o m en t p e w n e j p an ik i c zy za m i e sza n ia , o kr ę t A r t e m izj i b y ł ś c i g a n y p r ze z j e d e n z o k r ę t ó w at e ń sk i ch . Ja k zr eszt ą H e r o d o t p o d aje k ilk a u st ę p ó w d alej ( V III 9 3 ) , t en o kr ę t at e ń sk i b y ł d o w o d zo n y p r ze z j e d n e g o z n ajm ę ż n ie jszy ch ż e gla r zy , kt ó r y g d y b y w ie d zia ł, ż e na ś ciga n y m o kr ę cie je st Ar t e m izja, t o b y d o p r o w ad ził d o jej sch w y t a n ia, ch y b a ż e sam b y zo st ał p o k o n an y , b o d o w ó d c y t r ó j r z ę d o w c ó w a t e ń s k i c h m i e l i t a k i r o z k a z , a n a d t o u s t a n o w i o n o n a g r o d ę d z i e s i ę c i u t y s i ę c y d r a c h m d l a t e g o , k t o j ą ż y w c e m p o j m i e : t a k b a r d z o b y l i o b u r z e n i , ż e k o b i e t a w y r u s z y ł a p r z e c i w A t e n o m . A le Ar t e m izja zd o łał a się u r at o w ać w sp o só b w r ę cz d e sp e r ack i. Pr zed n ią b y ł y in n e o kr ę t y p er skiej f lo t y, w ię c n ie m o gł a się p r ze m kn ą ć i u cie c p rzed ś cigają cy m ją okr ę t em . W p ad ła w ię c na o kr ę t sp r zy m ie r zo n y ch z Per sam i
m i e szk a ń có w w y sp y Ka ly n d y , k t ó r y m d o w o d zi ł sam ich kr ó i. By ł a A r t e m izja z t ym k r ó lem p o k ł ó co n a , ale H e r o d o t , h ist o r y k u czci w y , st w ie r d za , ż e n ie m o ż e zd e c y d o w a ć , c zy u m y ś ln ie t ak zr o b ił a c zy t e ż p r zy p a d k ie m , b o w ł a ś n i e t en o kr ę t zn a l a zł si ę na jej d r o d ze . W k a ż d y m r azie st ar an o w ał a g o i p o sze d ł n a d n o . D o w ó d ca o kr ę t u a t e ń sk i e g o p r ze k o n a n y , ż e o kr ę t A r t e m izj i j e st h e l le ń sk i a l b o p r ze c h o d zi n a st r o n ę g r e ck ą sk o r o za t o p ił o kr ę t z p e r sk ie j f l o t y , za w r ó ci ł i sk i e r o w a ł si ę p r ze ciw in n y m o kr ę t o m . N at o m iast o b se r w u j ą cy b it w ę z b r ze gu Kse r k se s i j e g o o t o cze n ie b y l i p r ze k o n a n i, ż e A r t e m izja za t o p ił a o kr ę t n ie p r zy j a ci e l sk i i t y m b ar d zie j w zr ó sł j e g o sza cu n e k d la n iej. M ia ł p o d o b n o p o w ie d zi e ć : M ę ż o w i e s t a l i s i ę u m n i e k o b i e t a m i , a k o b i e t y m ę ż a m i . M iał a i t o szc zę ś c i e A r t e m izj a, ż e z za t o p i o n e g o o kr ę t u n ik t si ę n ie u r at o w ał , w i ę c n ie o d r azu w y k r y ł a si ę p r aw d a.
N ast ę p n e j m ą d r ej r ad y u d zie lił a A r t e m izja Pe r so m , k ie d y Kse r k se s za st a n a w i a ł si ę n ad d a lszy m p r o w ad ze n ie m w o j n y w o b e c k lę sk i j e g o f l o t y p r zy Sala m in ie . M ar d o n io s r ad ził m u k o n t y n u o w a n i e d zi ał ań w o j sk lą d o w y ch n a Pe lo p o n e zie , b o id zie w sza k o zw y c i ę s t w o n ad lu d ź m i a n ie n ad o k r ę t am i. A l b o n ie ch Kse r k se s z czę ś ci ą w o j sk a w r a ca d o Pe r sji, a c zę ś ć zo st a w i M a r d o n i o so w i d la k o n t y n u o w a n i a w o j n y .
Zn ó w za się gn ą ł w ł a d ca p er ski r ad y A r t e m izji, kt óra p r ze cie ż t ak m ą d r ze r ad ziła, b y n ie p o d e jm o w ał b it w y z f lo t ą gr e ck ą u w y b r ze ż y Salam in y .
I Ar t e m izja p o r ad ził a m u t ak w ł aś n ie , j a k so b ie ż y czy ł w głę b i se r ca — ż e b y w r ó cił z czę ś cią w o jsk a i f lo t ą d o Ef ezu , a d alszą ak cję w Gr e cji zo st aw ił M ar d o n io so w i. M o ż e w r a ca ć z ch w ał ą , b o A t e n y j u ż u karał, a t aki b ył cel w y p r a w y . Je ż e li w r ó ci d o Ef ezu , t o o n sam i j e g o d o m o st an ą się i t o je st n ajw aż n ie jsze . Pr ze gr an a M ar d o n io sa, je ś li d o n iej d o jd zie , n ie je st t aką w ie lk ą st rat ą i n ie st an o w i t akiej ch w a ł y d la Gr e k ó w , b o M ar d o n io s je st t y lk o p o d d an y m kr ó la. Je ś l i n at o m iast M ar d o n io s zw y cię ż y , t o i t ak ch w ał a sp ł y n ie na Kser ksesa.
Ty m r azem kró l p er ski u sł u ch ał r ad y m ą d rej ko b iet y . Po w ie r zy ł Ar t em izji t o w a r zy szą cy ch m u sy n ó w , ab y ich o d w io zł a d o Ef ezu .