Kobiety antyku : talenty, ambicje, namiętności

IZA BIEŻ U Ń SKA-M AŁOW IST

KO BIETY AN TYKU

W a r s z a w a 1 9 9 3 W y d a w n i c t w o N a u k o w e P W N

O k ł a d k ę p r o j e k t o w a ł a M a r y n a W i ś n i e w sk a R e d a k t o r W ł o d z i m i e r z B a r b a si e w i c z R e d a k t o r t e c h n i c z n y St a n i sł a w a R z e p k o w sk a C o p y r i g h t © b y W y d a w n i c t w o N a u k o w e P W N Sp . z o . o . W a r sz a w a 1 9 9 3 I S B N 8 3 - 0 1 - 1 1 0 5 4 - 6 W y d a w n i c t w o N a u k o w e P W N W y d a n i e p i e r w s z e A r k u s z y w y d a w n i c z y c h 1 8 A r k u s z y d r u k a r s k i c h 1 8 , 2 5 + 1 a r k . w k ł . S k ł a d i ł a m a n i e F o t o t y p e , M i l a n ó w e k D r u k u k o ń c z o n o w g r u d n i u 1 9 9 2 r . D r u k i o p r a w a D r u k a r n i a N a u k o w o - T e c h n i c z n a Z a m . 3 8 3 2 / 1 1 / 9 2

ROZDZIAŁ I

Sytuacja

kobiet

antycznych

w społeczeń stwie

O st a t n ie d zi e sią t k i lat p r zy n io sł y o g r o m n y r o zw ó j b ad ań n ad h ist o r ią k o b ie t w e w szy st k ich o k r e sach d zie jó w . Bo d ź ce m d la w zm o ż e n ia zain t e r e so w an ia t ą t em at yką st ał y się n ie w ą t p liw ie w sp ó ł cze sn e n am r u ch y f e m in ist y czn e , szcze g ó ln ie w St an ach Zj e d n o czo n y ch Am e r y k i Pó łn o cn e j i w W ie lk ie j Br y t an ii. Po w st ał a n ie o m al ż e o d r ę b n a sp e cjalizacja b ad aw cza „ h ist o r ia k o b ie t " . N ie m ie jsce t ut aj na kr yt ykę t ak p o ję t ej sp e cja ln o ś ci. W zak r e sie h ist o r ii st ar o ż yt n ej zain t e r e so w an ia t e na szczę ś cie sp o t k ał y gr u n t d o b r ze j u ż p r zy go t o w an y p r zez d aw n ie jsze p r ace d o t y czą ce h ist o r ii r o d zin y, p o ło ż e n ia p r aw n e go k o b ie t it p., n ie d o szł o w ię c na w ię k szą sk alę d o b ad an ia sy t u acji k o b ie t an t y czn y ch w o d e r w an iu o d cał o ś ci n aszej w ie d zy o sp o ł e cze ń st w ach a n t y czn y ch . W zm o ż o n e zaś zain t e r e so w an ie t ą p r o b le m at yk ą d o p r o w a d ził o d o p o n o w n e go , w n ik liw e g o o d czy t an ia ź r ó d e ł, w sze ch st r o n n ie jsze j ich in t er p ret acji z u w zglę d n ie n ie m t ak ż e ź r ó d e ł ik o n o gr a f iczn y ch czy n u m izm at y cz­ n ych . Te n o w e b ad an ia p o zw o lił y r o zw ia ć n ie k t ô ïe ut art e w y o b ­ r aż en ia, ze r w ać z u t r w alo n ym i w n aszej ś w ia d o m o ś ci sch em at am i. W t ej k sią ż ce , p r ze zn aczo n e j d la o gó ł u in t e r e su ją cy ch się st ar o ż yt n o ś cią czy t e ln ik ó w , n ie b ę d zie m iejsca na d y sk u sje n au k o w e i d o kład n e d o w o d ze n ie n o w y ch u ję ć . Te kilka zd ań w p r o w ad zają cy ch m a t ylko u p r zed zić czyt eln ik a, ż e w izer u n k i ko b iet an t yku i ich syt u acji sp o łe czn e j, kt ó r e t u b ę d ą p r ze d st aw io n e , m o gą go czase m zd ziw ić . O d b ie ga ć b o w ie m m o gą o d u t ar t ych , u t r w alo n ych w p o d r ę czn ik ach i w ie lu p r acach p o p u lar n o n au k o w y ch d aw n y ch p r zed st aw ień i in t er ­ p r et acji. Bad an ia n ad d zie jam i ko b iet , w y ch o d zą ce z o ś r o d k ó w f e m in ist y czn y ch , d o szu k u ją się p r zed e w szy st k im ś la d ó w u p o ś le d ze ­ nia ko b iet i ich w y zy sk u , b r aku u zn an ia ich w ar t o ś ci in t e le kt u aln ych , d u ch o w y ch , b r aku p ar t n er st w a w st o su n k ach m ę ż czy zn a— ko b iet a. W y d aw ał o b y się , ż e w ł aś n ie sp o łe cze ń st w a gr e ck o — r zym skiej st ar o ­ ż y t n o ś ci st an o w ią ś w ie t n y p r zykład t ak ich w ł aś n ie zjaw isk . By ł y o n e p rzez d ł u gie lat a p r ze d st aw ian e j a k o sp o ł e cze ń st w a m ę ż czy zn , w kt ó rych ko b iet y n ie o d gr y w ał y w ię k sze j roli, cał k o w icie p o d p o r zą d ­ k o w an e w o li m ę ż czy zn , t w o r zo n y m p rzez n ich p r aw o m i o b yczajo m . Ta k i o b r az w y t w o r zy ł się p r zed e w szy st k im na p o d st aw ie k la sy czn e j lit erat u r y gr e ck ie j i w ią za ł się ze sp o ł e czn o ś cią gr e ck ich m ia st -p a ń st w ( p o l i s ) . W d u ż e j je d n a k m ier ze w ią za ł się t ak ż e ze

sp o ł e czn o ś cią Rzy m u i m iast It alii r zym sk ie j, szcze g ó ln ie w o kr esie r ep u b liki.

N ie u le ga w ą t p liw o ś ci, i n o w sze b ad an ia n ic t u w n aszy ch p o glą d ach n ie zm ie n ił y, ż e k o b ie t y w p ań st w ach an t yk u b ył y p o zb aw io n e p r aw p o lit y czn y ch n ie zale ż n ie o d u st r o ju , kt ó r y w n ich p an o w ał . W ar t o m o ż e t y lk o p r zy p o m n ie ć , ż e p r aw a p o lit y czn e k o b ie t .są zjaw isk ie m w zn a n y ch n am d zie jach lu d zk o ś ci zu p e łn ie n o w ym i b y ł y p ań st w a Eu r o p y , w kt ó r ych je szcze w p ie r w sze j p o ło w ie X X w . k o b ie t y t ak ich p r aw n ie m iały. Gr e ck ie p ań st w a- m iast a st an o w ił y , czy st a n o w ić m iały, w e d ł u g p o glą d ó w gr e ck ich , w sp ó ln o t ę o b yw at e li. Czy n n y w ię c u d ział w p o lit y czn y m ż y ciu t ak ie go p ań st w a b ył nie t y lk o p r aw em , ale i o b o w ią zk ie m o b yw at e li. N ier az w zach o w a n y ch m o w ach o b r o ń czy ch p rzed są d am i at eń skim i czy w d zie łach h ist o r yk ó w sp o t y k am y się z o ce n ą d an e go czło w ie k a, u w zglę d n ia ją cą p r zed e w szy st k im j e g o a k t y w n y u d ział w sp r aw ach

p o l i s . St ą d t eż b rak p r aw p o lit y czn y ch k o b ie t u su w a ł j e w ł a ś ciw ie

p o za n aw ias o w ej sp o ł e czn o ś ci, czy n ią c z n ich j a k b y n iż szą jej gr u p ę . By ł y t eż o n e u p o ś le d zo n e , je ś li id zie o ich p o zy cję w o b e c p r aw a. N ie m o gł y b o w ie m sam o d zie ln ie p o d e jm o w ać ż ad n e go p o st ę p o w an ia p r aw n e go , w y st ę p o w a ć w o b e c w ł a d z czy są d ó w . Po zo st a w ał y p o d o p ie ką — o jca, m ę ż a, b rat a, a w b raku t ak o w y ch — w y zn a czo n e go p r zez w ł ad zę „ o p ie k u n a " . Ta zasad a o b o w ią zy ­ w ała, jak się w y d aje , w p r aw ach w szy st k ich m iast gr e ck ich , a t akż e w p r aw ie r zym skim , ch o ć p r akt yk a w p r o w ad zał a w r ó ż n y ch o k r e ­ sach p e w n e zł a go d ze n ie czy o gr an icze n ie t ej zasad y . Pr zyjr zyjm y się je d n a k b liż ej cał o ś ci o b y cza j ó w gr e ck ich i r zy m sk ich k szt ał ­ t u ją cy ch p o zy cję k o b ie t y w sp o ł e cze ń st w ie , ab y zd a ć so b ie sp r aw ę , c zy o w a d o m in u ją ca w d aw n ie jsze j lit er at ur ze t eza o n ikłym zn acze n iu ko b iet , szcze g ó ln ie w Gr e cji ze w zglę d u na r o zp o ­ w sze ch n io n ą m ił o ś ć m ię d zy m ę ż czyzn am i, da się u t r zym ać w ś w ie t le b ad ań o st at n ich d zie sią t e k .lat . .

D o p r aw p o lit y czn y ch czy n n y ch i b ie r n ych k o b ie t y gr e ck ie p r zez ca ł y o kr es k la sy czn y d o st ę p u n ie u zy sk ały . Zo b a czy m y je d n ak w r o zd ziale o m aw iają cy m ko b ie t y w p o lit yce , ż e n iekt ó r yrn ko b iet o m w y b it n y m i am b it n ym u d aw ał o się u zy sk iw a ć p o w aż n e w p ł y w y p o lit y czn e , ch o ć nie d r o gą p r zy sł u gu ją cy ch im u p r aw n ień .

Po za sp r aw am i zw ią zan y m i z zar zą d zan ie m p o l i s ist n iały in n e

b ar d zo ist o t n e d zie d zin y ż y cia o o gr o m n ym d la n iej zn acze n iu . Pr zed e w szy st k im każ d a p o l i s gr e ck a m iała sw o je w ie r ze n ia, sw o je

w t ej sf e r ze d zia ł a ln o ś ci w sp ó ln o t y o b y w at e lsk ie j zar ó w n o w p o l e i s

gr e ck ich i it alsk ich , j a k i w im p er iu m r zym sk im st an o w i w a ż n y elem en t d la o ce n y o gó ln e j ich sy t u acji w o m aw ian y m t ut aj o kr esie. W lit er at u r ze p r zed m io t u sp o t y k am y się czę st o z o p in ią , ż e ko b ie t y b ył y w y ł ą czo n e z o f icjaln y ch k u lt ó w p o l i s , a t ak ż e z w ie lu o b r zę d ó w ,

ż e ist n iały o d r ę b n e ku lt y i o b r zę d y , w kt ó r y ch b r ały u d ział w y ł ą czn ie ko b iet y . Ta o p in ia je st t y lk o czę ś cio w o sł u szn a, n ie zn am y b o w ie m w p ełn i k u lt ó w w szy st k ich m ia st -p a ń st w Gr e cji, It alii czy p ań st w h e lle n ist y czn y ch . O gó ln y je d n a k o b r az u zy sk a n y na p o d st aw ie za ch o w a n y ch d o n aszy ch cza só w ź r ó d e ł w sk azu je , ż e n ie b ył o k u lt ó w i o b r zę d ó w zast r ze ż o n y ch w y ł ą czn ie d la m ę ż czy zn , ch o ć b ył y o b r zę d y czy st o ko b iece, in n a sp r aw a t o p o d ział zad ań w r am ach w sp ó ln ie o b ch o d zo n y ch ś w ią t czy w sp ó ln y ch o b r zę d ó w .

Tu t rzeb a zw r ó cić u w a gę na sp e cy f iczn ą d la kr ę gu ku lt u r y gr e ck ie j p o zy cję k ap ł a n ó w i kap łan e k. O t ó ż w Gr e cji nie b ył o st an u k ap ł ań sk ie go w ś cisł y m se n sie . Ty lk o w n ie kt ó r ych k u lt ach ist n iała d zie d ziczn o ś ć p e w n y ch f u n k cj i k ap ł ań sk ich w je d n y m r o d zie (n p . w m ist er iach e le u zy ń sk ich ), n iekt ó r e f u n k cje k ap ła ń sk ie w y m a ga ł y p e w n e go zaso b u w ie d zy czy p r akt yki. W zasa d zie je d n a k f u n k cje k ap łań sk ie p eł n ili o b y w at e le p o l e i s gr e ck ich t ak sam o , jak sp r a w o ­

w a li f u n k cje u r zę d n icze . I w t ym zak r esie n ie m a r ó ż n ic m ię d zy p o zy cją k o b ie t p e ł n ią cy ch f u n k cje k ap łań sk ie w n ie kt ó r ych k u lt ach a o d p o w ie d n ią p o zy cją m ę ż czy zn -k a p ł a n ó w w in n y ch k u lt ach . Je ż e li b ę d zie m y p r zy t ym p am ię t ać , ż e w gr e ck im ś w ie cie b o gó w o d b ar d zo w cze sn y ch o k r e só w p o st acie ko b ie ce b y ł y liczn e i n ie ­ kt ó re b o gin ie o p ie k o w a ł y się b ar d zo ist o t n ym i d zie d zin am i a k t y w ­ n o ś ci lu d zk ie j, t o j u ż t o zj a w isk o m u si n am u p r zyt o m n ić całk ie m zn a czn ą r olę ko b ie t w k u lt ach gr e ck ich . Pr ze cie ż n ie t y lk o o p ie k u n k a p ł o d ó w r o ln y ch Dem et er b yła p at r o n ką n ie zw y k le r o zp o w sze ch ­ n io n e go ku lt u , p at r o n ką At e n b ył a At en a — b o gin i w sze lk ich w ł a ś ciw ie u m ie ję t n o ś ci, a w ię c i r zem io sł , czase m i szt u k i w o je n n e j, a p r zed e w szy st k im m ą d r o ś ci. W A t e n ach w ię c k o b ie t y sp e ł n iają ce o b r zę d y zw ią za n e z jej ku lt em , w p e w n ym se n sie sł u ż y ł y sw o je j

p o l i s , ch o ć n ie m iały p r aw i o b o w ią zk ó w o b y w at e lsk ich . Po d o b n ie

Ar t em id a, p o w sze ch n ie czczo n a w gr e ck im ś w ie cie , ch o ć z r ó ż n ym i at r yb u t am i, w o k r e sie k la sy czn y m zajm o w ał a w a ż n e m ie jsce w ś r ó d b ó st w gr e ck ich ja k o p at r o n k a w ie lu d zie d zin w a ż n y ch t ak ż e d la m ę ż czy zn — o p ie k u n k a zw ie r zy n y , ale i p at r o n ka ł o w ó w , n ie w ie le

w ię c m iała ce ch k o b ie cy ch . Ko b ie t y gr e ck ie n ie b ył y t eż o gr an iczo n e d o u d ziału w o b r zę d ach w y ł ą czn ie zw ią za n y ch z b ó st w am i k o b ie ­ cy m i. W d zie d zin ie ku it u i o b r zę d ó w n ie b ył o ś cisł e go o d d zie le n ia m ę ż czy zn i ko b iet . Ko b ie t y st an o w ił y g ł ó w n y o r szak D io n izo sa — b o ga, kt ó r e go ku lt p o ch o d ził zap e w n e je szcze z o kr esu I I t y sią cle cia p .n .e. i kt ó r y zy sk iw a ł co r az w ię k szą p o p u lar n o ś ć i zn acze n ie w Gr e cji o kr esu k la sy czn e go i h e lle n ist y czn e go . Ko b ie t y b y ł y t eż d o p u szcza n e d o m ist e r ió w e le u zy ń sk ich na r ó w n i z m ę ż czy zn am i. W sf e r ze w ię c r eligijn ej, w sf e r ze ku lt u i o b r zę d ó w n ie za zn a cza ł się t ak w y r aź n ie r o zd ział p ł ci i t r ak t o w an ia ko b ie t jak o m n iej w a r t o ś ­ cio w e j czy u p o ś le d zo n e j czę ś ci sp o ł e czn o ś ci gr e ck ich , ch o ć ist n iały ś w ię t a i o b r zę d y w y ł ą czn ie ko b ie ce .

Je ż e li je d n a k sp o jr zy m y na in n e d zie d zin y ż y cia k u lt u r aln e go , t o u d ział w n ich ko b ie t o k azu je się j u ż zn a czn ie m n iejszy. W ar t o t u je d n a k p r zy p o m n ie ć , ż e n asze in f o r m acje d o t y czą p r zed e w szy st k im n ajb ar d ziej r o zw in ię t ych p ań st w ś w iat a gr e ck ie go , t ak ich jak A t e n y , Sp ar t a, a zn aczn ie m n iej w ie m y o ż y ciu sp o łe czn y m in n y ch t er en ó w , na kt ó r ych p r ze cie ż p r ze t r w ały d ł u go st r u kt u r y p le m ien n e czy w ię k sze p ań st w a o ch ar ak t e r ze e t n iczn ym , z w ł asn y m i p an u ją cy m i. W d a lszy ch r o zd ziałach t ej k sią ż k i p r ze d st aw im y w p r aw d zie w ie le ko b iet w y b it n y ch , o w ie lk ich zasł u gach d la r o zw o ju ku lt u r y gr e ckie j, ale b ył y t o r aczej w y ją t k i. W y t w o r ze n ie się w sp ó ln o t y o b yw at e lsk ie j m ę ż czy zn w gr e ck ich m ia st a ch -p a ń st w a ch j u ż w o k r e sie a r ch a icz­ n ym , a w p ełn i w o kr esie k la sy czn y m , j a k b y o d su n ę ł o k o b ie t y na p lan d alszy . Są w p r aw d zie p e w n e ś lad y u t r zym y w an ia się w p r ze ­ szł o ś ci w y ż sze j p o zy cji ko b iet : w sp o m n ian y w cze ś n ie j u d ział w k u l­ t ach i o b r zę d ach , w y st ę p o w an ie p o st aci k o b ie t w r zeź b ie o kr esu ar ch aiczn e go r ó w n o r zę d n e z p o st aciam i m ę sk im i (ser ie t zw . ko rai, w ar t o t u zw r ó cić u w agę , ż e p o st acie m ł o d zie ń có w są zaw sze n agie , p o st acie k o b ie ce za w sze w sza t a ch ); są p e w n e p r ze k azy m ó w ią ce , ż e ko b ie t y b y w a ł y na p r ze d st aw ie n iach t eat r aln ych w o kr esie k la sy czn y m , z ca ł o ś ci je d n ak ż y cia k u lt u r aln e go gr e ck ich

p o l e i s k o b ie t y b y ł y w y ł ą czo n e . Ch ł o p cy b yli k szt ałce n i w g im n a z-

jo n a ch , t w o r zy li jak o m ł o d zie ń cy zo r ga n izo w a n e gr u p y , p r zy go t o ­ w u ją c się d o sw o ich o b o w ią zk ó w o b y w a t e lsk ich — m ilit ar n ych i p o lit y czn y ch . Ja k o d o r o ś li m ę ż czy ź n i b rali czy n n y u d ział w zg r o ­ m ad ze n iach lu d o w y ch , r ó ż n e go r o d zaju r ad ach i in st yt u cjach , p ełn ili f u n k cje u r zę d n icze (w p ań st w ach gr e ck ich u r zę d y sp r a w o w a n o na

o gó ł p r ze z r o k i p r ze w aż n ie n ie w o ln o b yło ich p o w t ar zać w ię ce j n iż d w a r azy, t ak ż e w ię k szo ś ć o b yw at e li p rę dzej czy p ó ź n ie j t akie o b o w ią zk i p o d e jm o w ała ), b rali u d ział w k o le giach sę d zio w sk ich , p r ze ch o d zili szk o le n ie w o j sk o w e i u cze st n iczy li w czę st y ch w y ­ p r aw ach w o je n n y ch . Zam o ż n ie jsi zar zą d zali sw o im i d o b r am i, in n i p r aco w ali w n ajr o zm ait szy ch za w o d a ch , p r zed e w szy st k im n a w si. Tw o r zy li w ię c r aczej w sp ó ln o t ę m ę ż czy zn , n ie w ie le j u ż m ają c czasu na ż y cie r o d zin n e. Do t e go d o szł y z b ie giem czasu zw ią zk i p o lit y cz­ ne, gł ó w n ie w ś r ó d ar y st o k r at ó w (h e t e r ie ), k szt ałt u ją ce ż y cie t o w a ­ r zyskie b ez u d ziału ko b iet .

Szcze g ó ln ie jask r aw o w y st ę p o w ał t aki u k ład st o su n k ó w w p a ń ­ st w ach d o r y ck ich , j a k Sp ar t a. Sie d m io le t n i ch ł o p cy w y ch o d zili t am sp o d o p ie ki m at ki i d o lat t r zyd zie st u m ie szk ali, w y ch o w y w a li się i k szt ałcili w sp ó ln ie , p o d zie le n i na gr u p y , w kt ó r y ch w y t w ar zał y się b lisk ie i t r w ałe zw ią zk i. Te n t yp st r u k t u r y sp o ł e czn o -p o lit y czn e j leż ał t eż zap e w n e u ź r ó d e ł b ar d zo r o zp o w sze ch n io n e j m ił o ś ci h o m o se k su ­ aln ej. W zo r ze c gr e ck i t e go t yp u p o w ią zań k w a lif ik u je t o zj a w isk o d o r o zp at r yw an ia w ł a ś n ie w sf e r ze ku lt u r y. Pr zy ję t y i u zn an y t e go t yp u st o su n e k m iał d o t y czy ć w ię zó w m ił o ś ci ł ą czą cy ch d o jr zał y ch m ę ż ­ czy zn i m ło d ych ch ł o p có w , a n ie p art n eró w r ó w n o r zę d n ych w iekiem . Była t o j e d n o cze ś n ie p r zyjaź ń in t elekt u aln a, czę st o w ię ź u czn ia i m ist rza. Ta sk o m p lik o w a n a m o zaika n ajr o zm ait szy ch in st y t u ­ cji i o r gan izacji, ł ą czą cy ch m ę ż czy zn w e w sp ó ln y ch o b o w ią zk ach i p r aw ach , w y k lu cza ł a w u f o r m o w an y ch p ań st e w k ach gr e ck ich k o b ie t y z u d ziału w ż y ciu ku lt u r aln ym i t o w ar zy sk im . Ko b iet a gr e ck a zo st aje w p e w n ym se n sie ze słan a d o d o m u — ilu st r u je t o d o b r ze h ist o r yjka p r ze kazan a p r ze z Her o d o t a, a d o t y czą ca kr ó lo w e j Cy r e n y Ph eret im e, kt ó ra w n ast ę p st w ie w a lk w e w n ę t r zn y ch w t ym m ie ś cie m u siał a się sch r o n ić u w ł a d cy Sa la m in y cy p r y jsk ie j. Pr o siła go 0 p o m o c, a p r zed e w szy st k im o d o st ar cze n ie ar m ii, ab y m o gł a w y w a lczy ć so b ie p o w r ó t d o Cy r e n y . W ład ca Sa la m in y o d m aw iał w ie lo k r o t n ie , d ają c jej in n e p o d ar u n k i, aż w r e szcie zn ie cie r p liw io n y jej p o w t ar zają cym i się p r o ś b am i o arm ię , p o słał jej w r ze cio n o ze zło t a

1 ką d zie l z w e łn ą , a n ie zad o w o lo n e j Ph eret im e p o w ie d ział , ż e ko b iet o m o f iar o w u je się t akie p r zed m io t y, a n ie arm ie. Ko b iet a gr e cka m iałab y w ię c, je ś li są d zić z t e go t yp u p r ze k azó w ź r ó d ł o w y ch , b yć o gr a n iczo n a d o ż y cia w r o d zin ie i zaję ć d o m o w y ch . Je j p o zy cja w r o d zin ie t eż je d n a k b yła, p r zyn ajm n iej w k r ę gach r o d zin ar y st o k r a­

t y czn y ch czy zam o ż n ie jszy ch , d ale ka o d r ó w n o u p r aw n ie n ia. Sam o zaw ar cie m ałż e ń st w a st aw iał o ją w p o zy cji zale ż n e j. M ę ż czy ź n i zaw ie r ali zw ią zk i m ałż e ń sk ie w w ie k u j u ż d o jr zał ym . W p ań st w ach 0 st r u k t u r ze t akiej j a k w Sp a r cie b ył o t o w ł a ś ciw ie u r e gu lo w an e u st aw o w o , w in n y ch d e cy d o w a ł o b y czaj — t r zeb a b ył o p r ze jś ć ko le jn e st o p n ie w y k szt ał ce n ia i p r zy go t o w a n ia d o o b o w ią zk ó w w o j sk o w y ch i o b y w a t e lsk ich zan im n ad sze d ł cza s na zał o ż e n ie r o d zin y. Ko b ie t y k szt ałcił y się w d o m u , zak r e s ich n au ki b ył p r aw d o p o d o b n ie b ar d zo o gr a n iczo n y i w ch o d ził y d o d o m u m ę ż a j a k o m ło d ziu t k ie , n ie d o ś w iad czo n e d zie w czę t a, p o d cza s g d y ich m ę ż o w ie b yli w p r aw d zie m ło d ym i, ale j u ż d o jr załym i lu d ź m i, kt ó r zy m ieli za so b ą lat a w sp ó ln e j n au ki czy ć w icze ń , p r zy go t o w an ia d o o b o w ią zk ó w m ilit ar n ych i p o lit y czn y ch o b yw at e la. M ieli t eż u st alo n e gr o n o p r zy jació ł , u k szt ałt o w an e czę st o m ę skie zw ią zk i e r o t yczn e 1 in t elekt u aln e. Z p u n kt u w id ze n ia u czu cio w e g o ko b iet a j u ż w m o ­ m en cie zaw ie r an ia m ałż e ń st w a zn ajd o w ał a się w go r sze j sy t u acji. M iała za so b ą zw ią zk i r o d zin n e i d zie cię ce p r zyjaź n ie , m o cn ym zw ią zk o m ś r o d o w isk o w y m sw e g o m ę ż a p r ze ciw st aw ia ła r aczej sw o j ą sam o t n o ś ć . Tę sy t u ację ilu st r u je d o b it n ie o p o w ie ś ć Isch o m a- ch o sa w r o zm o w ie z So k r at e se m w E k o n o m i k u Kse n o f o n t a (V II, 1 - 4 3 ) o t ym , j a k w y ch o w a ł sw o j ą m ło d ą ż o n ę : A c ó ż m o g ł a u m i e ć , S o k r a t e s i e , s k o r o p r z y s z ł a d o m n i e , n i e m a j ą c j e s z c z e l a t p i ę t n a s t u , a p r z e d t e m p r z e z c a l e j e j ż y c i e d b a n o u s i l n i e , a b y j a k n a j m n i e j w i d z i a ł a , j a k n a j m n i e j s ł y s z a ł a , j a k n a j m n i e j z a d a w a ł a p y t a ń ? C z y n i e s ą d z i s z , ż e t r z e b a b y ć z a d o w o l o n y m , j e ś l i p o t r a f i ł a , o t r z y m a w s z y d o r ą k w e ł n ę , z a p r e z e n t o w a ć p o t e m g o t o w ą s u k n i ę , i j e ś l i w i e d z i a ł a , ż e r o b o t ę t k a c k ą w y k o n u j ą s ł u ż ą c e ? B o c o s i ę t y c z y j a d ł a , t o n a t y c h s p r a w a c h z n a ł a s i ę z u p e ł n i e d o b r z e (t łu m . S. Sr e b r n y ).

I d alej w y w o d zi Isch o m ach o s, j a k t o sw o j ą ż o n ę u czy ł , ab y u m iała zar zą d zać d o m em i n ab yła k o n ie czn y ch d la d o b r ej ż o n y i m at ki u m ieję t n o ś ci. Ju ż sam sp o só b zaw ie r an ia m ał ż e ń st w a st aw iał p an n ę m ło d ą w p o zy cji zale ż n e j. To o jcie c lu b w je g o b raku p r aw n y o p ie k u n o d d aw ał d zie w czy n ę p r zyszłe m u m ę ż o w i. W czasa ch n ajd a w n ie jszy ch n ar ze czo n y m u siał so b ie ż o n ę w p e w n ym se n sie k u p ić , o f iar o w u ją c jej o jcu su t y o ku p . W p r aw d zie p r zy szł y t e ś ć p o w in ie n t eż b ył o d w zaje m n ić się d aram i d la zię cia , ale sam a p an n a m ło d a n ic t u n ie m iała d o p o w ie d ze n ia. Była p r zed m io t em t r an sakcji, a n ie ak t y w n y m jej u cze st n ik ie m . W p r aw d zie w o k r e sie k lasy czn y m

n ie w sp o m in a się j u ż o o k u p ie za ż o n ę , t o r o d zin a ż o n y je st o b o w ią zan a d ać jej p o sag i w y p r aw ę , a m ą ż m a t y lk o o b o w ią ze k ż y w ie n ia ż o n y . N iem n iej je d n ak ko b iet a p o zo st aje n ad al, p r zy n a j­ m n iej z p u n kt u w id ze n ia p r aw a, b ier n ym p r zed m io t em u m o w y. To o jcie c w y b ie r a jej m ę ż a, o n d e cy d u je o t ym , z kim i k ie d y zaw r ze m ał ż e ń st w o có r ka. On d e cy d u je o w ar u n k ach u m o w y m ał ż eń skiej i u k ład zie f in an so w y m , o n t eż w r azie r o zw o d u zab ier a có r k ę i jej p o sag, d o kt ó r ego zw r o t u o b o w ią za n y je st zię ć .

Be zb r o n n a w m o m e n cie zaw ie r an ia m ałż e ń st w a ko b iet a o b e j ­ m u je o b o w ią zk i, d o k t ó r y ch , ja k o t ym ś w ia d czy cy t o w a n y u st ę p Kse n o f o n t a, na o gó ł n ie je st p r zy go t o w an a. Je st r zeczą jasn ą , ż e o jej p o zy cji w n o w ej r o d zin ie w p r ak t yce d e cy d o w ał a jej o so b o ­ w o ś ć , u zd o ln ie n ia i u m ie ję t n o ś ć p o st ę p o w an ia z m ę ż em . Zar ó w n o je d n ak p r aw o , j a k i o b y czaj zd e cy d o w a n ą p r ze w agę w t ym zw ią zk u d aw ały m ę ż czy ź n ie . N ie zn ajd u je m y w d o k u m e n t ach gr e ck ich czy w lit er at ur ze w zm ia n e k o o b o w ią zk u d o ch o w a n ia w ie r n o ś ci p r zez m ę ż a. N at o m iast w r azie cu d zo ł ó st w a ze st r o n y k o b ie t y n ie t ylk o cię ż k a kara cze k ała jej w sp ó ln ik a , le cz t akż e n ie b ył o m o w y o p r ze b acze n iu ze st r o n y m ę ż a. U t r zy m yw an ie m ałż e ń st w a w t akim w y p ad k u gr o ził o m u b o w ie m ut rat ą p r aw o b y w at e lsk ich .

Lit er a p r aw a b ył a w ię c d la ko b ie t su r o w a. N iem n iej je d n ak o b r az za r y so w a n y p r ze z lit er at ur ę at e ń ską o kr esu k la sy czn e go w sk a zu je na u p o ś le d ze n ie k o b ie t y at e ń skiej t akż e w sfer ze u czu ć . W t ej sp o ł e czn o ś ci b lisk o ze so b ą w sp ó ł ż y ją cy ch m ę ż czy zn m ało zo st aw ał o m ie jsca d la u czu ć d la ś lu b n e j ż o n y. Za k ł a d a n o r o d zin ę p rzede w szy st k im , ż e b y m ie ć d zie ci i ż e b y d la d o b r a t ych d zie ci zy sk a ć sp r a w n ą i o d d an ą zar zą d czy n ię d o m u . I zn ó w o d w o łu je m y się d o Kse n o f o n t a. Isch o m ach o s, p o d e jm u ją c zad an ie w y ch o w a n ia sw o je j m ło d ziu t k ie j ż o n y , o b jaś n ia jej w p ie r w sze j r o zm o w ie cele m ał ż e ń st w a. Tł u m a czy , d la cze go z w ie lu m o ż liw y ch k an d yd at e k w y b r ał ją , a jej r o d zice je go . W y jaś n ia t eż , d la cze go b o go w ie sp r zę gli ist o t y m ę skie i ż e ń skie : a b y j a k n a j w i ę c e j p o ż y t k u p r z y n i o s ł o i m w s p ó l n e ż y c i e . P r z e d e w s z y s t k i m z w i ą z e k t e n , p ł o d z ą c p o t o m s ­ t w o , s ł u ż y k u t e m u , b y n i e w y g i n ę ł y g a t u n k i i s t o t ż y w y c h , n a s t ę p n i e

— u ł u d z i — p ł y n i e z e ń m o ż n o ś ć z a p e w n i e n i a s o b i e o p i e k i n a s t a r o ś ć . A w d alszy m cią gu t łu m aczy , ż e lu d zio m p o t r zeb n y jest

d ach n ad g ł o w ą i kt o ś , kt o b y gr o m ad ził p o t r zeb n e zaso b y , a w ię c p r aco w ał na ze w n ą t r z d o m u , i d r u ga o so b a, kt ó ra b y j u ż w d o m u

m iała p ie czę n ad w szy st k im p r zed e w szy st k im d la d o b r a d zie ci. W cał ym t ym d ł u gim w y w o d zie n ie w sp o m in a się o u czu cia ch m ają cy ch ł ą czy ć m ę ż a i ż o n ę . W p r aw d zie t rakt at Kse n o f o n t a d o t y czy p r zed e w szy st k im go sp o d ar st w a, co m o gł o b y t ł u m a czy ć p r ze m il­ czan ie in n y ch st ro n ż y cia d o m o w e go , ale i w in n y ch za ch o w a n y ch u t w o r ach lit e r ack ich z o kr esu k la sy czn e g o n ie w ie le je st t e k st ó w , kt óre b y p o d k r e ś lał y zn acze n ie u czu cia w st o su n k ach m ał ż e ń sk ich . N ie o zn acza t o, ż e o n o n ie ist n iało , ale w a ż n a je st t u o gó ln a at m o sf er a o d b ija ją ca się w lit er at u r ze t e go o kr esu . A p r ze cie ż w e p o sach H o m e r o w y ch , szcze g ó ln ie w I l i a d z i e , w y glą d a t en t em at

in acze j. U k szt ał t o w an ie się o b y w at e lsk ie j p o l i s zm ie n iło n ie k o r zy st ­

n ie p o zy cję ko b iet y . Pam ię t ać je d n a k n ależ y, ż e m at er iał, na kt ó rym o p ie r am y n asze w n io sk i, p o ch o d zi gł ó w n ie z A t e n i ż e w in n e go t yp u p ań st w ach gr e ck ich sy t u acja m o gł a w y g lą d a ć n ie co in acze j. Ju ż np. w Sp ar cie k o b ie t y o t r zy m y w ały w y ch o w a n ie n ie o d ­ b ie gają ce t ak d ale ce o d m ę sk ie go , kt óre b ył o sk ie r o w an e r aczej na k szt ałt o w an ie sp r a w n o ś ci f izy czn e j, d y scy p lin y it p. n iż w a lo r ó w in t e le k t u aln y ch . A p o n ie w a ż m ę ż czy ź n i n ie m ię li zajm o w ać się sp r aw am i zaw o d o w y m i i d o m em , r ola ko b ie t b yła zn a czn ie w a ż ­ n ie jsza i ich sam o d zie ln o ś ć w ię k sza . Ro d zin ę zak ł ad an o je d n ak p r zed e w szy st k im d la p o t o m st w a i w y m a ga ł y t e go w y r aź n ie p r aw a p ań st w o w e . Gł ó w n ą w ię c r o lą k o b ie t y w m ał ż e ń st w ie m ia ł o ' b y ć r o d ze n ie d zie ci i o p ieka n ad n im i o r az zar zą d zan ie go sp o d ar st w e m d o m o w ym . Tr zeb a w ię c sp o jr ze ć na p r aw a k o b ie t y j a k o m at ki, zan im p r ze jd zie m y d o o p isu jej sy t u acji m ają t k o w e j, czy r aczej jej p r aw m ają t k o w y ch . De m o st e n e s, m ó w ca at e f iski z IV w . p .n .e., w m o w ie p r ze ciw k o N eair ze, o kt ó rej szer zej b ę d zie w r o zd ziale IV, w y r aził o p in ię , kt ó rą czę st o cy t u je się w d y sk u sja ch d o t y czą cy ch p o zycji ko b iet w A t en ach : H e t e r y m a m y d l a p r z y j e m n o ś c i , k o n k u b i n y d l a c o d z i e n n y c h p o t r z e b c i a ł a , ż o n y — a b y m i e ć l e g a l n e p o t o m s t w o i z a u f a n e s t r a ż n i c z k i d o m u (t łu m . w ł asn e ).

Zn ó w w ię c p o d k r eś la się t e sam e ce le m ałż e ń st w a, kt óre w y m ie n iał Isch o m ach o s Kse n o f o n t a w r o zm o w ie z ż o n ą . W sze lk ie d e cy zje d o t y czą ce d zie ck a n ale ż ały d o o jca. To o jcie c m ó gł zar zą d zić p o r zu ce n ie d zie ck a, o n t eż m iał p r aw o o d d an ia d zie ck a d o ad o p cji p r ze z in n ą r o d zin ę i o n t eż b ył p r aw n ym o p ie k u n e m d zie ck a. 0 m at ce w t ym k o n t e k ś cie w o kr e sie k la sy czn y m w ź r ó d ł ach at e ń sk ich n ie zn ajd u je m y ż ad n y ch in f o r m acji, ch o ć je st b ar d zo

p r aw d o p o d o b n e , ż e b y ł y r o d zin y , w kt ó r ych t e go t yp u p o st a n o w ie ­ n ia p o d e jm o w an o w sp ó ln ie . M ałe d zie ci p o zo st aw ał y r zecz jasn a p o d o p ie k ą m at ki, d zie w czę t a aż d o zam ą ż p ó jś cia, ale ch ł o p cy b ar d zo w cze ś n ie w y ch o d zili sp o d o p ie k i m at ki i b yli k szt ałce n i w gim n azjo n ach . W Sp ar cie i zap e w n e t akż e w in n y ch m iast ach d o r y ck ich ch ł o p ie c o p u szczał m at kę w w ie k u lat sied m iu . W Sp ar cie o d alszy ch lo sach n ar o d zo n e go ch ł o p ca d e cy d o w ał a zr eszt ą p r a w ­ d o p o d o b n ie Rad a St a r szy ch — g e r u z j a . Ty lk o zd r o w e n o w o r o d k i

m iały p r aw o d o w y ch o w a n ia w sp o ł e czn o ś ci Sp ar t iat ó w .

Ja k się w y d aje , t ak ż e w y b ó r o d p o w ie d n ie go m ę ż a d la có r ki n ale ż ał w o kr esie k la sy czn y m d o o jca. Ja k z t e go w y n ik a, z p u n k t u w id ze n ia p r aw a i o b y cza j ó w k o b ie cie p o zo st aw ał a o p ie ka n ad d zie ć m i w zak r esie ich w y ż y w ie n ia, zd r o w ia, w st o su n k u d o d zie w czą t t ak ż e p r zy go t o w a n ie ich d o o b o w ią zk ó w p r o w ad ze n ia w ł a sn e go d o m u , le cz n ie p r ze w id zian o d la n iej ż ad n e go u d ziału w w a ż n y ch d e cy zja ch ż y c io w y ch d zie ci.

N at o m iast zg o d n ie z p b r azem w E k o n o m i k u Kse n o f o n t a, jak

r ó w n ie ż w n ie k t ó r y ch u t w o r ach lit er ackich , d o k o b ie t y n ale ż ał o w ca ł o ś ci zar zą d zan ie d o m em i j e g o słu ż b ą . Zam o ż n ie jsze ko b ie t y at t yck ie p o w in n y b y ł y d b a ć o o d p o w ie d n ie p r ze ch o w y w a n ie i u ż y t ­ k o w an ie za p a só w d o m o w y ch , o szk o le n ie n ie w o ln icze j sł u ż b y , o n ależ yt e w y k o n y w a n ie p rac d o m o w y ch . Tr zeb a so b ie u p r zyt o m n ić , ż e go sp o d ar st w o d o m o w e w st ar o ż y t n o ś ci o b e jm o w ał o zn aczn ie sze r szy zak r e s czy n n o ś ci n iż w cza sa ch n o w o ż y t n y ch . Bar d zo w ie le p rac w y k o n y w a n y ch w cza sa ch n am b liż szy ch p r zez zak ł ad y p r ze m y sło w e czy r ze m ie ś ln icze p o zo st aw ał o w st ar o ż y t n o ś ci w r a­ m ach go sp o d ar st w a d o m o w e go . Pr zę d ze n ie, t kan ie , sp o r zą d zan ie o d zie ż y , p r an ie, p r zy go t o w y w a n ie i k o n se r w o w an ie ż y w n o ś ci, p ie cze n ie — t o w szy st k o n ale ż ał o d o sł u ż b y d o m o w e j. I p an i d o m u b yła o czy w iś cie o so b ą d e cy d u ją cą w t ym b ar d zo sk r o m n y m zakr esie w yd zie lo n y m d la d ział aln o ś ci ko b iet . W b ar d zo w ie lu o p r aco w an iach zn a le ź ć m o ż n a o p in ię , ż e k o b ie t y b y ł y w at e ń sk ich d o m ach za m ­ kn ię t e w k o b ie ce j czę ś ci d o m u (g y n a i k o n i t i s), kt ó rej n ie w o ln o im

b ył o o p u szcza ć i d o kt ó rej m ę ż czy ź n i p o za n ajb liż szy m i czło n k am i r o d zin y n ie m ieli d o st ę p u . Ta k i p o glą d p r e ze n t o w ali j u ż n iekt ó r zy r zy m scy p isar ze, j a k Ko r n e liu sz N e p o s, kt ó r y p r ze ciw st aw ia ł sw o ­ b o d ę r zy m sk ich k o b ie t o gr a n icze n iu k o b ie t gr e ck ich , kt ó re p r ze b y ­ w a ją w w e w n ę t r zn e j czę ś ci d o m u , d o kt ó rej d o st ę p m ają t y lk o

n ajb liż si kr ew n i ( P r a e f a t i o 7 ). N o w sze je d n a k b ad an ia i d o k ład n a

an aliza u st ę p ó w m ó w ią cy ch o o w e j „ k o b ie ce j " czę ś ci d o m u każ ą r aczej p r zy p u szczać , ż e o k r e ś lan o w t en sp o só b t ę czę ś ć d o m u , w kt órej zn ajd o w ał a się sy p ialn ia ko b ie t i d zie ci, ż e n ie m iało t o je d n a k n ic w sp ó ln e g o z r zeko m ym „ zam k n ię cie m " k o b ie t y i o g r a ­ n icze n iu jej d o p r ze b y w an ia w k o b ie ce j czę ś ci d o m u .

Szaf ar k a za so b ó w d o m u i o d p o w ie d zia ln a o p ie k u n k a d zie ci n ie m iała — j a k w ie m y — zd o ln o ś ci p r aw n ej an i w sp r a w ach d zie ci, an i w sp r aw ach d o t y czą cy ch m ają t ku . Po zo st aw ał a b o w ie m p o d o p ie k ą m ę ż a i n ie m o gł a w y st ę p o w a ć w sw o ich sp r a w ach w o b e c j a k ich k o lw ie k w ł ad z sam a, le cz je d y n ie za p o ś r e d n ict w e m o p ie k u n a

( k y r i o s ) . Do czasu zaw ar cia m ałż e ń st w a o p ie ku n e m b ył o jcie c,

p o t em m ą ż ; w w y p ad k u b r aku t y ch o p ie k u n ó w n at u r aln y ch — n a jb liż szy kr ew n y. W t ej sy t u acji t ak ż e p r aw a m ają t k o w e ko b ie t y at e ń sk iej b y ł y b ar d zo o gr an iczo n e . N ie m o gł a b o w ie m p r ze p r o w a­ d za ć ż ad n e j t r an sakcji, zaw r ze ć ż ad n e j u m o w y czy w zią ć na sie b ie zo b o w ią za n ia m ają t k o w e go b ez zg o d y sw e go p r aw n e go o p ie k u n a. Je ż e li zaś z j a k ich ś p o w o d ó w ch cia ł a ze r w ać m ałż e ń st w o , t o t eż m u siał t u w k r o czy ć jej o j cie c i t y lk o o n m ó gł w y e g ze k w o w a ć zw r o t p o sagu p r zez m ę ż a. Ko b ie t a m o gł a o t r zym ać je d n a k d ar y — p r zy ś lu b ie o d m ę ż a, od k r e w n y ch czy p r zy ja ció ł , w r e szcie m iała p r aw o d o sp ad k u . Je d n a k w im ien iu k o b ie t y m u siał d ział ać jej p r aw n y o p ie k u n . W o kr esie Gr e cji k lasy czn e j aż d o IV w . d ział aln o ś ć o p ie k u n a n ie b yła t y lk o f o r m aln a, j a k w y n ik a ze ź r ó d e ł at e ń sk ich . Sy t u a cj a r o d zin n a i m ają t ko w a ko b ie t w w ię k szo ś ci m iast gr e ck ich b yła p o d o b n a, ch o ć m o gł y t u za ch o d zić p e w n e r ó ż n ice w p o ­ szcze g ó ln y ch p r ze p isach p r aw n y ch , na p r zy kł ad w A t e n ach p r aw o p r ze w id y w ał o , ż e ko b iet a b ę d ą ca je d y n y m d zie ck ie m w r azie ś m ier ci o jca p rzed jej zam ą ż p ó jś cie m ko r zyst ał a z w ię k sze j sw o b o d y w d y sp o n o w an iu m ają t kiem o d zie d ziczo n y m , aż d o m o m en t u , k ie d y p r ze ch o d ził o n na jej d zie ci.

In acze j u k szt ałt o w ał a się p o zy cja ko b ie t sp ar t ań sk ich . Ro d zin a n ie st an o w ił a t am p o d st aw o w e j ko m ó r ki, j a k w A t e n ach , m ał ż e ń s­ t w o m iało na celu w y ł ą czn ie zap e w n ie n ie p o t o m st w a, Sp ar t iat a z gr u p y „ r ó w n y ch " ż y ł p o za d o m em i n ie zajm o w ał się p r acą an i na roli, an i w r zem io ś le czy h an d lu , t o b ył o zad an ie h elo t ó w i p er io jkó w . D zie w czę t a sp ar t ań sk ie b ył y, o czy m w sp o m n iał am w cze ś n ie j, w y ch o w y w a n e p o d o b n ie j a k ch ł o p cy p o t o , ab y zy sk a ć m o gł y

sp r a w n o ś ć f i zy c zn ą i zd r o w i e , ab y ich d zi e ci b y ł y t e ż f i zy c zn i e siln e . Kie d y ch ł o p cy w w ie k u lat sie d m iu o p u szcza li d o m , a m ę ż o w ie t eż w n im sp ę d zali n ie w ie le czasu , k o b ie t y p r zy zw y cza jo n e d o ż y cia na ze w n ą t r z i d o sw o b o d y n ier az p r zy st ę p o w ał y d o d ział aln o ś ci go sp o d ar cze j. N iew ie le w ie m y o szcze gó ł a ch ich d ział an ia i r e gu lu ją ­ cy ch je p r zep isach p r aw n ych . W ź r ó d łach p ó ź n ie jszych , z IV w . p.n.e. czy z k o ń ca I w . n.e. (n a p r zykład u Plu t ar ch a), zn ajd u je m y je d n ak in f o r m acje o b o ga ct w ie k o b ie t sp ar t ań sk ich , o ko n ce n t r acji ziem i w ich r ę kach . N ie w ie m y t eż n ic o d ział an iu p r aw n y ch o p ie k u n ó w ko b iet w Sp ar cie . M o ż e m y w ię c zał o ż y ć , ż e p o siad ał y o n e jak ą ś m o ż liw o ś ć sam o d zie ln y ch d e c y zj i' w sp r a w ach m ają t k o w y ch .

W A t e n ach , a zap e w n e i w in n y ch p ań st w ach gr e ck ich , ko b ie t a n ie m o gła w y st ę p o w a ć sam o d zie ln ie w o b e c w ł ad z i w o b e c są d u . Je ż e li t o czy ł się p r o ce s p r ze ciw k o n iej, t o st aw iała się w są d zie w r az ze sw o im o p ie k u n e m , je ż e li za ś ch cia ł a w szczą ć sp r aw ę , m u siała t o zr o b ić za j e go p o ś r e d n ict w e m . N ie m iała w ię c p r aw ie ż ad n ej m o ż liw o ś ci w y st ą p ie n ia p r ze ciw k o p r aw n em u o p ie k u n o w i, n ielet n i m o gli zg ł o sić sw o je ż ale d o o p ie k u n a p o u zy sk an iu p e ł n o le t n o ś ci, ko b ie t a t eo r et yczn ie n igd y , ch y b a ż e u d ało jej się go zm ie n ić . Te n p o n u r y w n aszy ch o cza ch o b r az sy t u acji ko b ie t y t rzeb a je d n a k zł a g o d zić w ś w ie t le d y sk u sji n ad m at er iałem ź r ó d ł o ­ w ym w o st at n ich k ilk u d zie się ciu lat ach . N ie m o ż n a o d n o sić w n io s­ k ó w w y cią gn ię t y ch na p o d st aw ie ź r ó d e ł at t y ck ich d o t e r e n ó w całe j Gr e cji, a p r zed e w szy st k im t rzeb a p am ię t ać , ż e m at er iał lit er acki d o t y czy gł ó w n ie k o b ie t z d o m ó w zam o ż n y ch , p r ze w aż n ie ar y st o ­ k r at y czn y ch , za ś m o w y są d o w e — w y p a d k ó w szcze g ó ln y ch . Ko ­ b iet y zam o ż n ie jsze zap e w n e r ze czy w iś cie w y ch o d ził y z d o m u zaw sze w t o w ar zy st w ie , np. n ie w o ln ic, ale b y ł y p r ze cie ż ko b iet y, kt óre n ie m iały n ie w o ln ik ó w d o k o n u ją cy ch np. zak u p ó w , a b ył y i liczn e h an d lar ki na t ar gach i b azar ach sp r ze d ają ce ż y w n o ś ć czy w y r o b y r zem io sła, n ier az n aw e t w y r o b y w łasn e . N ie b y ł y w ię c na co d zie ń o d d zie lo n e o d ś w iat a m ę ż czy zn i sw o je d r o b n e t r an sak cje h an d lo w e zał at w iały sam e, zar o b io n y m i p ie n ię d zm i g o sp o d a r o w a ł y sam o d zie ln ie , a p r aw n y o p ie k u n b ył im zap e w n e p o t r zeb y je d y n ie w ó w cza s, k ie d y p o p ad ały w k o lizję z p r aw em czy w ład zam i.

M o ż n a b y w ię c d la o kr esu k la sy czn e g o Gr e cji, o kt ó rym w ie m y zn a czn ie w ię ce j n iż o o k r e sach go p o p r ze d zają cy ch , st w ie r d zić , ż e ko b iet a w ż y ciu sp o ł e czn y m p o l i s , w p r aw ie r o d zin n ym i m ają t ­

k o w y m b yła u p o ś le d zo n a i zale ż n a o d k r e w n y ch p łci m ę skiej czy o d m ę ż a. Była t e ż na b o ku ż y cia t o w ar zy sk ie go i ku lt u r aln e go . M iała je d n ak sw o j ą r olę w k u lt ach g r e ck ie go p ań st w a i w t ak w aż n e j ko m ó r ce gr e ck ie j sp o ł e czn o ś ci, j a k r o d zin a. Ty lk o n ale ż ą ca d o sp o ł e czn o ś ci o b yw at e lsk ie j ko b iet a m o gł a za p e w n ić le galn e p o t o m ­ st w o i o n a t o st ała na st r aż y o d p o w ie d n ie j o p ie ki n ad d zie ck ie m i u t r zym an ia gr o m ad zo n y ch p rzez m ę ż a za so b ó w d la r o d zin y.

W w ie k u IV i w o kr esie h e lle n ist y czn y m , g d y sł ab n ą ć zaczę ło zn a cze n ie p o lit y czn e p o szcze gó ln y ch m iast a w zr ast ać r ola r o d zin y, zm ien iła się o b y czajo w o ś ć , a t ak ż e w p ew n ej m ierze p r aw n a p o zycja ko b iet y. N ie m ie jsce t u na d y sk u sję zł o ż o n y ch czy n n ik ó w t ych zm ian , o d e gr ało t u rolę m ię d zy in n ym i p r ze m ie szan ie się lu d n o ś ci z całej Gr e cji o r az w p ł y w d u ż e go zn acze n ia ko b ie t w d yn ast ii m ace d o ń sk ie j i d o m âch k r ó le w sk ich h ellen izm u (n iek t ó r e t e za g a d ­ n ien ia b ę d ą o m ó w io n e w d a lszy ch r o zd ziałach t ej k sią ż k i). W t ych w st ę p n y ch r o zw aż an iach id zie gł ó w n ie o n akr eś le n ie o gó ln y ch ram , w kt ó r ych d ziałały ko b ie t y b ę d ą ce b o h at er kam i p o szcze gó ln y ch szk icó w p r ze d st aw io n y ch w d alszy m cią gu . W ie k IV p r zy n ió sł p ew n e zm ia n y w sy t u acji i p o zy cji ko b iet , a o kr es h e lle n ist y czn y zm ia n y t e u t r w alił; m o ż n a p o w ie d zie ć , ż e o d III w . p .n .e. p o zy cja k o b ie t y w ś w ię cie gr e ck im st aje się zn a czn ie m o cn ie jsza zar ó w n o w o b y cza j o w o ś ci, ja k r ó w n ie ż w ś w ie t le p r ze p isó w p r aw n ych .

W lit er at ur ze d aw n ie jsze j w ie k IV w A t e n ach u ch o d ził za o kr es e m an cy p acji ko b iet , w t en sp o só b in t er p r et o w an o p r zed e w szy st k im ś w iad e ct w a d o st ar czan e p r zez t r age d ie Eu r yp id esa i ko m ed ie A r y st o f an e sa. W n ik liw e b ad an ia o st at n ich k ilk u n ast u lat n ie co t ę o p in ię zm ie n ił y . Ist o t n ie, zar ó w n o w d r am at ach Eu r yp id esa, jak i w n ie kt ó r y ch szt u k ach A r y st o f an e sa ko b ie t y są na p ie r w szym p lan ie i ich u czu cia, p r o b le m y i p o st aw y są w cen t r u m t r eś ci u t w o r ó w . N iem n iej je d n ak m o ż n a u o b u au t o r ó w zn a le ź ć o k o b ie ­ t ach t yle ż o p in ii n e gat y w n y ch , co i p o zy t y w n y ch . Z cy t at ó w p rzeb ija r aczej u st alo n a o p in ia, ż e m iejsce m ko b ie t y je st d o m , o p ie k a n ad d o m em i d zie ć m i, i n aw e t n ie b ar d zo m o ż n a się w t y ch d zie ł ach d o p at r y w ać n e gat yw n e j r eakcji na d ą ż e n ia e m an cy p acy jn e ko b iet . Po d ł o ż em n ie co in n ej roli k o b ie t i ich za ch o w a ń zar e je st r o w an y ch w t y ch d r am at ach b yły, w e d le n o w szy ch o p r aco w ań , o gó ln e zm ian y w sp o ł e cze ń st w ach gr e ck ich o d p r zeło m u V / IV w ., p o w o jn ie p e lo p o n e sk ie j. To czą ca się p rzez t r zy d zie ś ci lat w o jn a m ię d zy Sp ar t ą

i jej sp r zy m ie r ze ń cam i a at e ń skim Zw ią zk ie m M o r skim o b ję ła b ar d zo d u ż e o b szar y Gr ecji w ł a ś ciw e j , w y sp M o r za Ege jsk ie go aż p o m iast a gr e ck ie A zj i M n ie jsze j. O d m ie n n o ś ć u st r o jó w o ligar ch iczn e j Sp ar t y i d e m o k r at y czn y ch At e n w p ły n ę ła t eż na w zr o st n ap ię ć sp o ł e czn y ch i w a lk w e w n ę t r zn y ch w w ie lu p ań st w ach ś w iat a gr e ck ie go . U st alo n e t r ad y cy jn ie p o d ziały sp o ł e czn e u le gał y zm ian ie. Ro zw ó j f ilo zo f ii, d ział an ie szk o ł y so f ist ó w w p ł y n ę ł y t eż na zm ia n y w m e n t aln o ś ci, w p o glą d ach na w ie le t r ad y cją u st alo n y ch p o ję ć i w ier ze ń . St ą d t eż p o w st ał y in n e in t er p r et acje d aw n y ch m it ó w i le gen d , in n a o ce n a r o li b o gó w w ż y ciu lu d zk im .

W p o r ó w n an iu z d r am at u r gam i z p ie r w sze j p o ł o w y V w . p .n .e., A jsch y lo se m i So f o k le se m , Eu r yp id e s w sw o ich t r age d iach d u ż o w ię ce j m iejsca p o ś w ię ca lu d zkim r eakcjo m i p r ze ż ycio m , o d ch o d zą c n ieraz n aw e t o d p ie r w o t n y ch w er sji m it ó w . St ą d t eż i j e go b o h at er ki w ię ce j m ó w ią o sw o ich p r ze ż y ciach i cie r p ie n iach . Pr ze d st aw iają c w d alszy ch r o zd ziałach d zie je p o szcze gó ln y ch p o st aci m it y czn y ch w m yś li gr e ck ie j, b ę d ę m iała o k azję w sp o só b b ar d ziej szcze g ó ł o w y n akr eś lić t e zm ian y . Tu t aj w y st ar czy p o d k r e ś lić w y st ę p u ją cy zn aczn ie w yr aź n ie j n iż w lit erat u rze o kr esu k la sy czn e go m o t yw m iło ś ci ko b ie t y d o m ę ż a i je j cie r p ie n ia w w y p a d k u zd r ad y . Szcze g ó ln ie m o cn o w y st ę p u je t en m o t y w w M e d e i (2 3 0 -2 5 1 ): Z e w s z y s t k i c h s t w o r z e ń ż y w y c h i r o z u m n y c h K o b i e t y , m y , t o n a j n ę d z n i e j s z e z i s t o t . B o w p i e r w m u s i m y z a c i ę ż k i e p i e n i ą d z e K u p i ć m a i ż o n k a , p a n a s w e g o c i a i a B r a ć . O d t e j k l ę s k i c z y j e s t g o r s z a k l ę s k a ? W t e d y n a j c i ę ż s z a p r ó b a — c z y s i ę w z i ę ł o D o b r e g o c z y n i e ? R o z s t a n i e n i e s ł a w ą J e s t d l a k o b i e t y , r z u c i ć g o n i e m o ż n a . I d ą c p o d o b c e z w y c z a j e i p r a w a T r z e b a b y ć w i e s z c z k ą , n i e p o z n a w s z y w d o m u . J a k t u t r a k t o w a ć t o w a r z y s z a l o ż a . J e ż e l i d o b r e d a n a s z t r u d o w o c e — M ą ż ż y j e z n a m i n i e j a k b y p o d j a r z m e m — T o s z c z ę ś c i e w ż y c i u — g d y n i e , t r z e b a u m r z e ć ! B o m ą ż , g d y z m ę c z y g o ż y c i e d o m o w e , I d z i e z d o m u , p o z b y w a s i ę p r z e s y t u w s e r c u ( C z y d o p r z y j a c i ó ł i d ą c , c z y r ó w i e ś n y c h ) , A n a m — n a j e d n ą t r z e b a m i e ć w z g l ą d d u s z ę . ( t ł u m . J . Ł a n o w s k i e g o )

W in n y ch t r age d iach Eu r yp id e sa — w T r a c h i n k a c h , w I f i g e n i i w A u / i d z i e — t eż , ch o ć m n iej w y r aź n ie , w y st ę p u ją ak ce n t y u w zglę d ­

n iają ce st o su n e k u czu cio w y ko b ie t d o m ałż e ń st w a, ich p o czu cie k r zy w d y w st o su n k u d o t r ad y cy jn e go p o jm o w an ia p o zy cji ko b iet w sp o ł e cze ń st w ie i w r o d zin ie: ich gł ó w n e zad an ie t o zap e w n ie n ie r o d zin ie p o t o m st w a i d b a ł o ś ć o d o m .

N aw e t w k o m e d iach A r y st o f an e sa, u ch o d zą cy ch n ię r az za k p in y z d ą ż eń ko b ie t d o e m an cy p acji (L i z y s t r a t a , S e j m n i e w i e ś c i ) ,

j a k w y k a zu je n o w sza lit erat ura p r ze d m io t u , m am y r aczej d o czy n ie ­ n ia z szy d e r st w e m w st o su n k u d o d e m o kr acji at e ń sk iej, p r ze ­ p r o w ad zo n y m m et o d ą t w o r ze n ia sy t u acji ab su r d aln y ch , n ie m o ż ­ liw y ch . Ko b ie t y u sił u ją w zią ć w ł ad zę w sw o je rę ce, ab y p r ze ciw ­ st a w ić się p r o w ad zą cy m d o zg u b y r zą d o m m ę ż czy zn . I sł u szn ie p o d k r eś la się w lit er at ur ze lat o st at n ich , ż e n ie je st t o b yn ajm n iej o d b icie r ze czy w ist y ch d ą ż eń ko b iet , t ym b ar d ziej, ż e m et o d y d o jś cia d o w ł ad zy st o so w an e p rzez b o h at erki A r y st o f an e sa są ja k n ajb ard ziej „ d o m o w e " .

Je ż e li w ię c z d zie ł t y ch w id a ć p e w n ą zm ian ę w sf er ze ero t yki m ałż e ń sk ie j, a w ię c i p o zy cji k o b ie t y w r o d zin ie, t o n ie ś w ia d czą o n e o p o lep szen iu p o zycji ko b ie t y w sp o łe cze ń st w ie A t t yk i w ś w iet le p r ze p isó w p r aw n y ch , an i n aw e t w ż y ciu ku lt u r aln ym i t o w ar zy sk im . O b y w at e lk i At e n zy sk a ł y je d n a k w ię ce j zn acze n ia o d czasu , kied y 0 o b y w at e lst w ie d zie ci z le galn e go m ałż e ń st w a d e cy d o w ał o t akż e p o ch o d ze n ie m at ki (d r u ga p o ło w a V w . p .n .e .), a n ie t y lk o o jca.

Ca ł y cza s id zie t u o k o b ie t y ze ś r e d n io zam o ż n y ch i zam o ż n y ch d o m ó w at t y ck ich . Ko b ie t y z gr u p u b o ż szy ch lu d n o ś ci, j a k j u ż t o w sp o m n iał am w y ż e j, p o r u szał y się sw o b o d n ie na r yn ku at e ń skim , sp r ze d ają c sw o je w y r o b y , p r o w ad zą c m ałe kr am y z ż y w n o ś cią 1 in n ym i t o w ar am i i n ie w ie le się w ich sy t u acji zm ie n iał o .

N at o m iast zap o w ie d ź zm ian w u gr u n t o w an e j o p in ii o n at u r aln ej n iż szo ś ci ko b ie t zaw ie r ają p ism a w ie lk ie go g r e ck ie go f ilo zo f a IV w . — Plat o n a. Pr zyjm u je o n b o w ie m , ż e m im o w y n ik ają ce j z f izjo lo gii p ew n ej n iż szo ś ci ko b iet , są o n e o b d ar zo n e na r ó w n i z m ę ż czy zn am i u zd o ln ie n iam i u m o ż liw iają cy m i im p e łn ie n ie p o d o b n y ch f u n k cji jak m ę ż czy ź n i, d o p u szcza w ię c w P a ń s t w i e k o b ie t y d o gr u p elit ar n ych .

W P r a w a c h n at o m iast p o st u lu je p o t r zeb ę w ię zi u czu cio w e j m ię d zy

m ał ż o n k am i, w ie r n o ś ci ze st r o n y o b o jga p art n er ó w . Plat o n , co r ó w n ie w aż n e , p o d k r e ś la p o t r zeb ę kszt ałce n ia ko b iet , d o p u szcze n ia

ich d o p eł n ie n ia n ie kt ó r y ch u r zę d ó w i w n ie kt ó r ych p r zy p ad k ach sam o d zie ln e go w y st ę p o w an ia p rzed są d am i.

Ja k k o lw i e k zm ia n y p r aw n e n ast ę p o w ał y b ar d zo p o w o li, t o j e d n ak p r akt yk a ż y cia co d zie n n e go w d r u giej p o ło w ie IV w . p.n .e. i w o kr esie h e lle n ist y czn y m p r zy n io sła zn a czn ą e m an cy p ację ko b ie t — d u ż ą ich r o lę w w ie lk ie j p o lit y ce d o m ó w k r ó le w sk ich , w ię k szą sw o b o d ę w d ział aln o ś ci go sp o d ar cze j, le p szą p o zy cję w r o d zin ie, w ię k szy u d ział w ż y ciu k u lt u r aln ym i ku lt o w y m .

W p ł y w ko b ie t z r o d zin k r ó le w sk ich na p o lit y kę w e w n ę t r zn ą i ze w n ę t r zn ą b ył w o kr esie h ellen izm u b ar d zo zn a czn y (b ę d zie 0 k ilk u z t ych ko b ie t m o w a w n ast ę p n y ch r o zd ział ach ) i w y p ł y w a ł czę st o z ich zu p e łn ie o f icjaln e j p o zy cji p an u ją cy ch . Ku lt w ł a d có w r o zp o w sze ch n io n y w t ym o kr esie o b e jm o w ał t ak ż e p an u ją ce czy w sp ó ł p an u ją ce k o b ie t y szcze g ó ln ie w Egip cie . Zap e w n e i t o zjaw isk o w y w ar ł o w p ł y w na sy t u ację in n y ch ko b iet , ale p r zed e w szy st k im b ył a t o k o n se k w e n cja u p ad k u p o lit y czn e go zn acze n ia

p o l i s , w zr o st u zn a cze n ia r o d zin y w zw ią zk u z r o zp r o szen ie m się

Gr e k ó w na w ie lk ich o b szar ach Blisk ie go W sch o d u .

Ko b ie t y zn an e n am z in sk r y p cji i p ap ir u só w t e go o kr esu r o zp o r zą d zają sw o im n ie r az zn a czn y m m ają t kiem (zo b . r o zd ział V III — N ikar et a) b ar d zo sam o d zie ln ie . W p r aw d zie w o b e c w ł a d z w y ­ st ę p u ją p r ze w aż n ie w t o w ar zy st w ie p r aw n e go o p ie k u n a, ale w id a ć w y r aź n ie z t ych d o k u m e n t ó w , ż e b yła t o t y lk o f o r m aln o ś ć . M ają t ak ż e zn a czn ie w ię ce j u p r aw n ie ń w r o d zin ie, r o zp o r zą d zać m o gą sw o im p o sagie m i m ają t kiem w n ie sio n y m w m ał ż e ń st w o , d zie d ziczą p o d o b n ie j a k sy n o w ie p o r o d zicach , sp o r zą d zają t eż t est am en t y. M ają g ł o s w sp r aw ie np. m ałż e ń st w a sw o ich có r ek , są t r akt o w an e n a r ó w n i z m ę ż czy zn am i w k w e st ii w ie r n o ś ci m ał ż e ń sk ie j. Ja k zaś w y n ik a np. z ko m e d ii M e n an d r a z III w . p .n .e., z u t w o r ó w Te o kr yt a 1 H e r o n d asa, u zn aje się ich p r aw o d o ż y cia u czu cio w e g o . Czę ś cie j w y st ę p u ją m ałż e ń st w a zaw ie r an e z m ił o ś ci, w ię ce j u w agi p o ś w ię ca t eż lit er at u r a u czu cio m i p r ze ż y cio m k o b ie t . Rza d zie j t eż n iż w o kr esach p o p r ze d n ich p o ja w ia się w lit er at ur ze n ie ch ę ć d o ko b iet (t zw . m i s o g y n i z m ) ce ch u ją cy ku lt u r ę gr e ck ą (zo b . r o zd z. III i IV ).

Br ak p r aw p o lit y czn y ch k o b ie t w m iast ach gr e ck ich , kt óre za ch o w a ł y zn a czn ą au t o n o m ię na cał ym t er en ie o b ję t ym ku lt u r ą gr e ck ą , n ie b ył j u ż t ak d o t k liw y m w yr aze m u p o ś le d ze n ia ko b iet , p o n ie w a ż p r aw a o b y w at e lsk ie m ę ż czy zn b y ł y w m n ie jszym st o p n iu

t r e ś cią ich ż y cia w o b e c zm n ie jsze n ia się zn a cze n ia m iast w w ie lk ich m o n ar ch iach ś w iat a h e lle n ist y czn e go . Ta k ż e zan ik w o j sk o b y w a t e l­ sk ich w o b e c r o zw o ju arm ii zaw o d o w y ch , w t ym r ó w n ie ż n ajem n ych , sp o w o d o w a ł zm ian ę t ryb u ż y cia m ę ż czy zn . Co r az w ię k szą rolę o d gr y w a r o d zin a j a k o ko m ó r ka sp o ł e czn a, w zr ast a w ię c t akż e zn acze n ie ko b iet . Za zn a cza się t o szcze g ó ln ie w d iasp o r ze gr e ck ie j, gd zie z je d n e j st r o n y d ział ają w p ł y w y n ie kt ó r ych lu d ó w t u b y lczy ch , z d r u gie j zaś r ola r o d zin y j a k o ko m ó r ki zach o w u ją ce j t r ad y cje i o b y czaje gr e ck ie w m o rzu o b cy ch ku lt u r aln ie lu d ó w .

W II i I w . p .n .e. o d d zia ł y w u ją na sp o ł e czn o ś ć gr e ck ą t ak ż e w p ł y w y r zym skie. W p r aw d zie na t er en ie Pó ł w y sp u A p e n iń sk ie go ze t k n ię cie się Gr e k ó w i Rzy m ia n n ast ą p ił o j u ż w cze ś n ie j, ale w ie k II p r zy n o si e k sp an sję r zym ską na ca ł o ś ć o b szar ó w ku lt u r y gr e ckie j. Dla n aszy ch r o zw aż ań w d alszy m cią gu t ej k sią ż k i r ó w n ie w aż n e je st zap o zn an ie się z p o ło ż en iem ko b iet w Rzy m ie (m ie ś cie -p ań st w ie lu d u r zy m sk ie go ) o r az w ś r ó d lu d ó w It alii, z kt ó r ych n iekt ó r e (La t y n o w ie , Et r u sk o w ie , Sa b i n o w i e ) b ar d zo w cze ś n ie w e szł y w sk ł ad p ań st w a r zym sk ie go .

Po b ie ż n a n aw et zn ajo m o ś ć lit er at ur y r zym skiej p o zw ala u ch w y ­ ci ć o d r azu r ó ż n icę w st o su n k u d o ko b iet . Je ś l i w ku lt u r ze gr e ck ie j p r ze w aż a n ie ch ę ć d o ko b ie t , t o u Rzy m ian zn ajd u je m y z r zad ka t y lk o ś lad t ak ich p o st aw (o b sze r n ie j t o zagad n ie n ie b ę d zie p r ze d ­ st aw io n e w r o zd z. III, gd zie p r ze d st aw io n e b ę d ą w zo r ce p o zy t y w n e i n e gat y w n e ko b ie t p r ze k azan e p r zez o b ie t e k u lt u r y ).

Czy je d n a k b rak n ie ch ę ci d o ko b ie t o zn acza, ż e ich sy t u acja p r aw n a, r o d zin n a, m ają t k o w a b yła w Rzy m ie le p sza n iż w Gr e cji? Za czn ij m y , p o d o b n ie j a k w szk icu d o t y czą cy m Gr e cji, o d sp r aw p o lit y czn y ch . Po d o b n ie j a k w Gr e cji ko b ie t y b y ł y p o zb aw io n e p r aw a d o u d ziału w ż y ciu p u b liczn y m . N ie m iały an i czy n n e g o , an i b ie r n e go p r aw a w y b o r cze go , t ak sam o j a k w Gr e cji n ie b ył y czł o n k in iam i zgr o m ad ze ń , n ie p iast o w ały u r zę d ó w . Ja k t o j u ż je d n a k p o d k r e ś lał am w cze ś n ie j, t aka sy t u acja o b o w ią zy w a ł a w n a ­ szej cy w iliza cji aż p o w ie k d w u d zie st y . W sp o ł e czn o ś ci r zym skiej n at o m iast sp r a w o w a n ie f u n k cji k ap ł ań sk ich m iało ch y b a w ię k sze zn acze n ie j a k o f u n k cja p u b liczn a n iż w Gr e cji. Sp o t y k a m y zaś k o b ie t y j a k o k ap łan k i w Rzy m ie , np. w e st alk i t w o r zy ł y szcze g ó ln ie szan o w a n e k o le giu m k ap ła ń sk ie i b ył y w aż n y m elem en t em w k u lcie p ań st w o w y m . Sp o t y k a m y t eż i p ó ź n ie j, w o k r e sie ce sar st w a,

w zm ia n k i o ko b ie t ach p iast u ją cy ch f u n k cje k ap łań sk ie w p o szcze ­ g ó ln y ch m iast ach . By ł y t o je d n ak , p o d o b n ie jak w Gr e cji, k u lt y ś ciś le ko b ie ce . W o kr esie p ó ź n ej r e p u b lik i sp o t y k am y ko b ie t y r ó w n ie ż w k u lt ach d o st ę p n y ch zar ó w n o m ę ż czy zn o m , ja k i k o b ie ­ t o m . Tr ze b a je d n ak p am ię t ać , ż e ku lt u r a i r eligia r zym sk a p o d le gał y w p ł y w o m in n y ch lu d ó w , szcze g ó ln ie w p ł y w o m gr e ck im j u ż co n ajm n iej o d VI w . p .n .e., a j u ż w k o ń cu III w . p .n .e. i m o cn ie j j e szcze w i l i i w . r o zm ait e ku lt y B lisk ie go W sch o d u zajm u ją co r az w ię ce j m iejsca w Pan t e o n ie r zym skim . Tr u d n o w ię c czase m r o zr ó ż ­ n ić w p ó ź n ie jszym o k r e sie o b y czaje r d ze n n ie r zym sk ie o d n a ­ p ł y w o w y ch , szcze g ó ln ie ż e w ie le b ó st w gr e ck ich zo st ał o zid e n ­ t y f ik o w a n y ch z r zym sk im i ( Ju n o — Hera, M in e r w a— At e n a, D ian a— Ar t em id a it d .).

W o kr esie k la sy czn y m Rzy m u w każ d ym r azie ko b ie t y m ają sw o ją , p o w aż n ą rolę w k u lt ach r zym sk ich i w k o le giach k ap łań sk ich , szcze gó ln ie zw ią za n y ch z b o gin iam i (W est a, Bo n a De a).

O d t w o r ze n ie p o zy cji k o b ie t y w p o czą t k o w y m o k r e sie d zie jó w Rzy m u n asu w a j e szcze p o w aż n ie jsze t r u d n o ś ci n iż w d zie jach Gr e cji. N ie za ch o w a ł y się b o w ie m ż ad n e w ię k sze t e kst y lit er ackie z w ie k ó w V I I - I V p .n .e., n ie m am y z t ego o kr esu u t w o r ó w t ak ich , ja k ep o p eje H o m e r o w e , u t w o r y H e zjo d a cż y lir yka gr e ck a. Gr e cy w m o m en cie sp o t k an ia z Rzy m ian am i m ieli zn a czn ie w y ż szy p o zio m ku lt u r y i d lat e go t e ż w y w ar li zn a czn y w p ł y w na ku lt u r ę Rzym u . St ą d p o w st ają t r u d n o ś ci w o d t w o r ze n iu r d zen n ie r zy m sk ich o b y ­ cza j ó w cza só w n ajd a w n ie jszy ch i o d r ó ż n ie n ia ich o d n ale ciało ś ci gr e ck ich . N at o m iast zn a czn ie b ar d ziej p r e cyzy jn ie n iż w p r zy p ad k u Gr e cji m o ż em y o k r e ś lić sy t u ację p r aw n ą k o b ie t y w p ań st w ie r zym skim . Ze ź r ó d e ł p ó ź n ie jszy ch o d t w o r zo n o b o w ie m d o sy ć d o k ład n ie w cze sn y sy st e m p r aw o b o w ią zu j ą cy j u ż w p o czą t k ach r ep u b liki. Dla o kr esu I I I - I w . p .n .e., a szcze g ó ln ie d la cza só w ce sar st w a, r o zp o r zą d zam y W yją t k o w o jak na st ar o ż y t n o ś ć liczn y m i ź r ó d łam i p r aw n ym i — zb io r y p r aw , w y cią g i z u st aw , a n aw e t d y sk u sje d o t y czą ce in t er p r et acji p r ze p isó w p r aw n ych .

Ko b ie t y r zym skie, t ak jak k o b ie t y gr e ck ie , p o zo st a w ał y r ó w n ie ż p o d o p ie k ą o jca, m ę ż a, n a jb liż sze go k r e w n e go , a w ich b r aku w y zn a czo n e go p r zez w ł ad ze o p ie k u n a ( t u t o r — o d p o w ie d n ik

gr e ck ie go k y r i o s ) .

k o b ie t y z o b o w ią zk u d ział an ia p r zez o p ie k u n a w sp e cjaln y ch o k o liczn o ś cia ch , je ż e li np. b yła m at ką t r o jga d zie ci.

Ko b ie t a w d o m u o jca b yła ca ł k o w icie p o d p o r zą d k o w an a j e go w o li, p o d o b n ie zr eszt ą jak i sy n o w ie . W sp o ł e czn o ś ci r zym skiej w p o czą t k ach r ep u b liki ist n iała b o w ie m p ełn a w ł ad za o jca r o d zin y nad ż o n ą , d zieć m i, n ie w o ln ik am i. Pań st w o nie in ge r o w ał o w sp r aw y r o d zin y aż d o p o czą t k ó w ce sar st w a. N aw e t d zie ck o ze zw ią zk u le galn e go m u siało b y ć u zn an e p r zez o jca. Ź r ó d ła, w p r aw d zie p ó ź n ie jsze , w sk a zu ją na ist n ie n ie o b y czaju p o r zu can ia czę ś ci d zie ci p łci ż e ń sk ie j, st ą d m iała p o ch o d zić m n iejsza licze b n o ś ć d zie w czą t i w cze sn e ich m ał ż e ń st w a. W y d an a p r zez r o d zicó w za m ą ż d zie w ­ czy n a p r ze ch o d ził a p o d w ł ad zę m ę ż a, kt ó r y w jej n o w ym d o m u p e łn ił t akż e r olę o jca r o d zin y z p eł n ią w ł a d zy n ad d o m o w n ik am i. W r o d zin ie m iała je d n ak ko b iet a r zym ska le p szą p o zy cję n iż gr e cka. M ał ż eń st w o r zym skie b yło m o n o gam iczn e t akż e o b y czajo w o i ź r ó d ła n ie p o ś w ia d cza ją u zn aw an ia za sp r aw ę n o r m aln ą p o sia d an ia k o n ­ k u b in . Ko b ie t a m iała t eż w Rzy m ie p r aw o d o sp ad k u p o r o d zicach , jej p r aw o d o u d ziału w m ają t ku r o d zin y b ył o u zn aw an e na " rów ni z p r aw em in n y ch czł o n k ó w r o d zin y. Je j m ają t ek w ch o d ził w p r a w ­ d zie p o d zar zą d jej m ę ż a j a k o g ł o w y r o d zin y, ale w w y p ad k u o k r e ś lo n e go p raw em r o zw o d u w r acał d o n iej, ch o ć w n ie kt ó r ych w y p a d k a ch o kr e ś lo n a czę ś ć t ego m ają t ku o f iar o w y w an a b yła b o gin i Cerer ze.

\ W aż n ie jszy m j e szcze d la p o zy cji ko b ie t y w Rzy m ie o k azał się f akt , ze z b iegiem czasu r o zp o w sze ch n ił a się f o r m a m ał ż e ń st w a, kt óra n ie p o w o d o w ał a p r ze jś cia ko b ie t y p o d w ł ad zę m ę ż a. Ist n ie ją ca b ar d zo d aw n o f o r m a u zn aw an ia za p e ł n o p r aw n e m ał ż e ń st w o p ar y, kt óra w sp ó ł ż y ł a ze so b ą p r zez ro k, leż ała u p o d st aw t ej zm ian y. Ko b iet a p r ze ch o d ził a p o d w ł ad zę m ę ż a p o r o ku , je ż e li je d n ak o p u ś cił a d o m m ę ż a ch o ć b y na t r zy d n i p rzed u p ł yw e m t e go o kr esu , t o zn ó w t rzeb a b ył o r oku w sp ó ł m ie szk an ia, ż e b y m ą ż u zy sk a ł n ad n ią w ł ad zę o jca r o d zin y. Z czase m t aka f o r m a m ałż e ń st w a r o zp o ­ w sze ch n ił a się i u t r w alił a n aw e t b ez st o so w an ia o w ej f ik cji o p u sz­ cze n ia d o m u m ę ż a na kilka d n i. Pr zy t e go t yp u m ał ż e ń st w ie ko b iet a zach o w y w a ł a zar zą d sw o im m ają t kiem , ch o ć p r zy p o w aż n ie jszy ch t r an sak cjach m u siał a w y st ę p o w a ć z p r aw n ym o p ie ku n em . By w a ł n im o jcie c lu b brat , lu b np. w y zn a czo n y t est am en t em o jca o p ie ku n , kt ó r e go o b e cn o ś ć p r zy a k cie p r aw n ym b yw ała czę st o p o p ro st u

f o r m aln o ś cią . W m iarę w zr o st u m ają t kó w o b yw at e li r zym sk ich n a j w y ż szy ch klas, r o sły t eż m ają t ki w r ę kach ko b ie t i ko le jn e u st aw y za czę ł y o gr a n icza ć w y so k o ś ć sp ad k u , kt ó r y m o gł y o b ją ć ko b iet y. M im o ż e b y ł y t eż o gr an icze n ia p r aw m ę ż a d o p r zy w ł aszczan ia m ają t ku ż o n y , zd ar zały się w p r akt yce i t ak ie w y p ad k i.

W ię k szy m u p r aw n ie n io m m ają t k o w y m k o b ie t t o w ar zy szy t eż w Rzy m ie lep sza p o zy cja w r o d zin ie. Bad acze p r aw a r zy m sk ie go t e go o kr esu p r zyjm u ją , ż e d o zaw ar cia m ałż e ń st w a p o t r zeb n a b yła zgo d a ko b ie t y, a n ie t y lk o d e cy zja jej o jca j a k o p r aw n e go o p ie k u n a. Pr aw o p r ze w id y w ał o t eż m o ż liw o ś ć o d w o ł an ia się k o b ie t y d o o d p o w ie d n ie go u r zę d n ik a w y so k ie j r an gi w r azie k o n f lik t u z o jcem , j ak o jej o p ie ku n em p r aw n ym , k ie d y t en o d m aw iał zg o d y na zd e cy d o w a n e p r zez n ią m ał ż e ń st w o . W ład za m ę ż a n ad ż o n ą b yła t eż b ar d ziej o gr a n iczo n a n iż w Gr e cji, ale p o d o b n ie jak t am ż o n ę o b o w ią zy w ał a w ie r n o ś ć , a w r azie cu d zo ł ó st w a p o d le gał a r o z­ w o d o w i, a n aw e t kar ze. M ą ż n at o m iast t r acił w w y p ad k u sw o je j zd r ad y p r aw o d o w n ie sio n e g o p r zez ż o n ę m ają t ku , i t o j u ż je st ko r zyst n a d la p o zy cji k o b ie t y r ó ż n ica w p o r ó w n an iu z in n ym i p r aw am i an t yczn ym i. M a t eż ko b iet a r zym ska b ar d zo w y so k ą p o zycję jak o m at ka. To d o niej p rzed e w szy st k im n ależ y w y ch o w an ie d zie ci, d zie ci są o b o w ią zan e d o szacu n k u w o b e c n iej, a w r azie r o zw o d u d zie ci m o gą b y ć p o w ie r zo n e m at ce, a n ie t y lk o o jcu , ch o ć ko b iet a n ie m o ż e b y ć m ia n o w an a o p ie k u n k ą p r aw n ą . W p r aw d zie n a t er en ie n ie kt ó r ych p r o w in cji p o ś w ia d czo n e są w y p a d k i p o w ie ­ r zan ia p r aw n ej o p ie ki n ad d zie ć m i k o b ie cie , ale n ie w ie m y , w jakim st o p n iu t aka p r akt yk a b yła r o zp o w sze ch n io n a. N ie k ie d y w y st ę p u ją p rzy w y d a n iu có r ki za m ą ż r o d zice w sp ó ln ie , a t ak ż e sp o t y k am y w zm ia n k i o w y p o sa ż e n iu có r k i p r zez m at kę .

W r e szcie ko b ie t a r zym sk a ko r zyst ała t eż ze zn a czn ie sze r szy ch u p r aw n ień d o d ział an ia sam o d zie ln e go w o b e c o r ga n ó w a d m in ist ­ r acji i są d ó w . W o k r e sie ce sar st w a n ast ą p ił d a lszy ich r o zw ó j. M o gły w ię c k o b ie t y w y st ę p o w a ć ze sk ar gą , ś w ia d czy ć , a t akż e p r ze p r o w ad zać akt y p r aw n e zw ią zan e z zar zą d zan iem ich m ają t kiem . Ro la o p ie k u n a st aw ała się co r az b ar d ziej f o r m aln a, p r aw a ce sar st w a p r ze w id y w ał y t eż w y ją t k i o d k o n ie czn o ś ci w y st ę p o w an ia z t ut or em .

Zn aczn ie t eż lep sza n iż w sp o ł e czn o ś ciach gr e ck ich b yła p o zycja ko b ie t y w ż y ciu k u lt u r aln ym i t o w ar zy sk im .