Polonika w archiwach krajowych Austrii

Pełny obraz poloników w Austrii wymaga uwzględnienia także archiwów krajów związkowych (Landesarchive), podległych poszczególnym rządom krajowym.

Przeprowadzona ankieta dała wynik negatywny w przypadku następujących archiwów krajowych: Burgenländisches Landesarchiv w Eisenstadt; Niederösterreichisches Landesarchiv w St. Pölten; Salzburger Landesarchiv w Salzburgu; Tiroler Landesarchiv w Innsbrucku. Negatywne odpowiedzi nadeszły też z archiwów miejskich: Archiv der Landeshauptdstadt Bregenz; Stadtarchiv Feldkirch; Stadtarchiv Innbruck; Stadtarchiv Krems;

Archiv der Stadt Leoben; Archiv der Stadt Linz; Stadtarchiv und Stadtmuseum St. Pölten¹³⁰. W kilku przypadkach ankieta przyniosła jednak wynik pozytywny. Archiwalia dotyczące historii Polski występują w archiwach krajowych w Klagenfurcie, w Bregenz, w Grazu i w Linzu.

3.2.1. Polonika z lat 1772-1918 w Krajowym Archiwum Karyntii w Klagenfurcie W ramach projektu „Reconstitution of the memory of Poland 1772-1918” autor prowadził od 26 października do 1 listopada 2002 r. badania w Archiwum Krajowym Karyntii (Kärntner Landesarchiv) w Klagenfurcie. Polonica z lat 1772-1918 zarejestrowano w dwóch zespołach: w Towarzystwie Historycznym Karyntii (Geschichtsverein für Kärntner) i Archiwum Rodzinnym hrabiów Goëss (Familienarchiv der Grafen Goëss) ¹³¹.

130 Jedynie w archiwum miasta Wells, jak wynika z informacji nadesłanej przez Günthera Kalliauera, znajdują się mapa północnego teatru wojny z 1914 r. oraz akta robotników przymusowych pracujących w Linzu, m.in. z Polski i Ukrainy, w latach II wojny światowej.

131 J. Gaul, Polonika z lat 1772-1918 w Krajowym Archiwum Karyntii w Klagenfurcie, „Archeion”, t. CVI, 2003, s. 239-240; idem, Polonica im Kärntner Landesarchiv in Klagenfurt (1772-1918), „Carinthia I”, 193. Jg., Klagenfurt 2003, s. 395-404.

136

Towarzystwo Historyczne Karyntii ma w swoim archiwum, obok dokumentów, oso-bną kolekcję rękopisów (ok. 508 numerów), dotyczących historii Karyntii (XII-XIX w.)

132. Niektóre rękopisy odnoszą się do historii Polski: Joseph Traunfellner, Przejażdżka z Północy na Południe, Brzeżany w Galicji, 1827; „Memoriał w kwestii: czy rozbiór Polski może być jeszcze przedmiotem powszechnego pokoju?, XIX. w.; Marcus Velser, Exerpta ex codice pervetusto manuscripto cui titulus Reliquiae Sarmatiae, seu Poloniae veteris.:

„Sarmatia, sive Polonia vetus unde dicta?“, XIX w.; „Najważniejsze wydarzenia Królestwa Polskiego od 1763 do 1773 r.”, XVIII w. ¹³³.

W archiwum rodzinnym hrabiów Goëss największe zainteresowanie budzi osoba Petera II (1774-1846). Jego ojciec, Peter I Goëss, w 1693 r. został wyniesiony do stanu hrabiowskiego przez cesarza Leopolda, a w 1712 r. został gubernatorem Karyntii. Syn – Peter II doszedł w trudnych latach panowania francuskiego i następującej po niej restauracji do wysokich funkcji politycznych w Dalmacji, Trieście, Wenecji, Lombardi i w Wiedniu.

W latach 1810-1815 był też gubernatorem w Galicji¹³⁴.

W kolekcji znajdują się liczne dokumenty i korespondencja hr. Petera II Goëssa.

Archiwalia dotyczą okoliczności nominacji i przybycia do Galicji, m.in. druk „Na przy-bycie cesarsko-królewskiego tajnego radcy szambelana, komandora orderu świętego Leopolda i gubernatora Królestwa Galicji, hrabiego Rzeszy Jego Ekscelencji von Goëss do prowincjonalnego głównego miasta Lwowa, 1 kwietnia 1810”; oraz plany podróży gubernatora Galicji, 6 sierpnia - 14 września 1810 r.; dodatkowe uwagi i motywy do opisania 25 powiatów w Galicji, 25 listopada 1808.

W związku ze sprawowaniem funkcji gubernatora w zespole występują liczne akta dokumentujące jego różnorodną działalność, m.in. „Ofiara uczuć wiernych urzędników państwowych swojemu księciu krajowemu z okazji świętowania 43 urodzin Jego Cesarsko-Królewskiej Wysokości Franciszka I w 1811 r., Lwów”; „Mowa galicyjskiego gubernatora krajowego Piotra hrabiego Goëss podczas dekoracji złotym wielkim medalem zasługi z łańcuchem profesora i byłego rektora Uniwersytetu w Krakowie Franza Kodescha wygłoszona 9 maja 1813 r. w akademickiej sali we Lwowie.; „Jego Ekscelencji naszemu miłościwemu Gubernatorowi Krajowemu Panu Hrabiemu Peter von Göess w najgłębszym szacunku z okazji imienin 29 czerwca 1813 ofiarowane przez hrabiego Stanisława Siemieńskiego c. k. tajnego radcy, opracowane i śpiewane według hymnu ludowego

„Boże zachowaj Franciszka Cesarza”, Lwów 1813.

132 Handschriftenverzeichnisse österreichischer Bibliotheken, im Auftrage der Generaldirektion der Nationalbi-bliothek in Wien, herausgegeben von O. Smital, Kärnten: Handschriftenverzeichnis der Kärntner BiNationalbi-bliotheken, Bd. I, Klagenfurt, Maria Saal, Friesach, bearbeitet von Hermann Menhardt, Wien 1927, s. 246, 248; Katalog der Allgemeinen Handschriften-Sammlung nach Orten und Herrschaften, Klagenfurt 1947; H. Menhardt, Einleitung, in: Handschriftenverzeichnis der Kärntner Bibliotheken, Bd. I, Klagenfurt, Maria Saal, Friesach, Wien 1927, s. XV-XVI.

133 J. Gaul, Polonika z lat 1772-1918 w Krajowym Archiwum Karyntii w Klagenfurcie, „Archeion”, t. CVI, 2003, s. 239-240; idem, Polonica im Kärntner Landesarchiv in Klagenfurt (1772-1918), „Carinthia I”, 193. Jg., Klaen-furt 2003, s. 395-404.

134 J. Schulz, Peter Graf von Goeß als Mensch und Staatsman, Wien 1853; M. Wutte, Peter II. Graf von Goeß und seine Beziehungen zu Kärnten (1795-1806), in: „Carinthia I“, 99, 1909, s. 68-102, J. Z. Goëss, Zur Genealogie der Grafen von Goëss, in: „Carinthia I“, 123, 1933, s. 151; W. Deuer, Schloß und Herrschaft Karlsberg 300 Jahre im Besitz der Familie Goëss 1687-1987. Beiträge zum Erwerb und Bestand der Herrschaft sowie des „Carlsper-gischen“ Hauses in Klagenfurt, „Carinthia I“, 177. Jahrgang, 1987, s. 273-312.

Jerzy Gaul

137

Polonika w archiwach austriackich

Wydarzenia epoki napoleońskiej znalazły swój liczny wyraz w materiale aktowym, m.in. obwieszczenie z okazji bitwy narodów i zwycięstwa pod Lipskiem w 1813 r. i roz-porządzenie gubernatora Goëssa o świętowaniu tego zwycięstwa we Lwowie; „Prefekt Departamentu Krakowskiego do Szanownych Obywateli i Obywatelek Departamentu Krakowskiego, z powodu śmierci księcia Józefa Poniatowskiego, Kraków, 26 grudnia 1813”; „Uwiadomienie od Magistratu Ces. Król. Głównego miasta Lwowa, względem porządku zachować się mającego d. 29 czerwca r. b. w czasie uroczystości przywróconego powszechnego Pokoju stosownie do wysokiego Rozporządzenia Ces. Król. Krajowego Prezydium pod dniem 23go czerwca r. b. wydanego, we Lwowie, d. 23 czerwca 1814, Franciszek Antoni Lorenz, C. i K. Konsyliarz i Burmistrz“; cesarskie podziękowanie z 25 kwietnia 1815 r. za nadesłany list dziękczynny z Galicji.

W związku z pełnioną funkcją do gubernatora napływały liczne listy od przedstawicieli arystokracji polskiej, przeważnie w sprawach podróży i paszportów, m.in. od księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego, Julii Poniatowskiej, księcia Ludwika Dzieduszyckiego, księcia Ludwika Jabłonowskiego, księcia Piotra Zabielskiego, Stanisława Mniszka, Jana Feliksa Tarnowskiego.

W związku z tą korespondencją w zasobie występują bardzo interesujące załączniki, m.in. Adam Czartoryski, Kajetan Koźmian, „Konfederacja Generalna Królestwa Polskiego do Polaków uwięzionych w służbie wojskowej lub cywilnej Rosji”, 7 lipca 1812 r.; akt przystąpienia Jego Wysokości Króla Saksonii, Księcia Warszawy, do Konfederacji Polskiej, 12 lipca 1812 r.; kopie dokumentów wysyłanych w listopadzie 1812 r. z Warszawy do księcia Adama Czartoryskiego.

W zespole znajduje się też korespondencja w sprawie mianowania hr. Petera Goëssa,

„Rzeczywistego Tajnego Radcy Jego Cesarsko-Królewskiej Apostolskiej Mości”,

„Ochmistrza Jego Cesarzewicowskiej Mości Arcyksięcia Franciszka Karola” i „Pełno-mocnika do likwidacji w Królestwie Polskim” - Kawalerem Orderu Polskiego Orła Białego z okazji konwencji zawartej 17/29 kwietnia między Królestwem Polskim i rządem cesarskim Austrii – akt nominacji podpisany przez cara Mikołaja I 22 czerwca/4 lipca 1828 r. oraz przekazanie dekretu i insygniów (Wiedeń, 30 lipca - 11 sierpnia 1828) ¹³⁵.

W archiwum Karyntii znajdują się też materiały do historii Polski wykraczające poza czasy zaborów. Archiwalia dotyczą m.in. legendy związanej z pobytem w jednym z klasztorów w Karyntii wygnanego z Polski króla Bolesława Śmiałego. W zasobie znajdują się także archiwalia związane z działalnością Franza Kutschery, jednego z przywódców NSDAP i SS w Karyntii, późniejszego generała policji i SS w Warszawie¹³⁶.

3.2.2. Polonika w innych archiwach krajowych Austrii

Jak już wspominaliśmy powyżej, oprócz archiwum w Klagenfurcie, archiwalia dotyczące spraw polskich występują także w kilku innych archiwach krajowych Austrii

135 J. Gaul, Polonika z lat 1772-1918 w Krajowym Archiwum Karyntii w Klagenfurcie…, s. 238-248; idem, Polonica im Kärntner Landesarchiv in Klagenfurt (1772-1918)…, s. 395-404.

136 M. Williams, Gau, Volk und Reich. Friedrich Rainer und der österreichische Nationalsozialismus. Eine politi-sche Biographie nach Selbstzeugnissen, Klagenfurt 2005.

138

- w Bregenz, w Grazu i w Linzu. O materiałach tam zgromadzonych, autor dysponuje informacjami przekazanymi w korespondencji przez dyrektorów archiwów.

W krajowym archiwum Górnej Austrii w Linzu (Oberösterreichisches Landesarchiv) nie występują zamknięte serie akt dotyczących Polski. W zespole archiwum dyrekcji policji (Archiv der Polizeidirektion) znajdują się materiały dotyczące powstanie styczniowego 1863-1864 oraz Polaków aresztowanych w Linzu¹³⁷. W spuściźnie hrabiego Ludwiga Starhemberga znajduje się memorandum o rozbiorach polskich w XVIII w. W zbiorze kartograficznym (Kartensammlung des Oö Landesarchivs) występują m.in. mapy dróg pocztowych w Galicji. Korespondencja w sprawie dostaw kos dla Galicji znajduje się w zespole archiwum Kirchdorf-Milcheldorfer Sensenschmieden¹³⁸.

W archiwum krajowym Voralbergu (Voralberger Landesarchiv) w Bregenz znajdują się nieliczne polonika. W dekrecie dworskim z 1774 r. występują informacje dotyczące migracji z Voralbergu i Austrii Przedniej do austriackiego zaboru Polski. Duże znaczenie mają archiwalia związane z działalnością inżyniera, późniejszego prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, Gabriela Józefa Narutowicza, związane z planowaniem budowy elektrowni w Andelsbuch¹³⁹.

W archiwum w Grazu (Steierische Landesarchiv), oprócz materiałów dotyczących związków dynastycznych królów polskich z wewnątrzaustriacką linią Habsburgów i arcy-księstwem Steiermark, w zbiorze rękopisów znajdują się pisma z XVI, XVII i XVIII w. i pięć dyplomów dotyczących historii Polski. Nie brak również poloników w zbiorze kartogra-ficznym¹⁴⁰.

Przeprowadzenia kwerendy wymaga także archiwum miasta i kraju w Wiedniu (Wiener Stadt- und Landesarchiv), w którym nie ma, co prawda, zwartych serii związanych z historią Polski, lecz nie można wykluczyć obecności poloników w przypadku pojedynczych rękopisów, akt lub części zespołów¹⁴¹.