Portrety i dedykacje – odblaski tożsamościowych poszukiwań

Osobną grupę utworów, które świadczą o scalaniu „zerwanej‖ tożsamości stanowią wiersze dedykowane. Jerzy Święch rozważając zagadnienie tożsamości w odniesieniu do miejsca powiada, że jego opuszczenie jest powodem utraty dotych-czasowej tożsamości: „zostaje poważnie zakłócona ciągłość »ja« związana z miej-scem‖. Warunkiem odzyskania tożsamości („tożsamość odzyskana‖) jest zmiana stosunku do nowego miejsca, gdy dochodzi do „pokonania w sobie nawyków i emo-cji nabytych w trakcie przywiązania do jednego miejsca‖⁹⁰. Jednym z ważniejszych komponentów zmiany stosunku do nowego miejsca poetki-emigrantki są relacje międzyludzkie. Silnie wybrzmiewają w twórczości Frajlich w formie poetyckich portretów i dedykacji.

Maria Krauz w artykule poświęconym dedykacjom autorskim, powołując się na ustalenia Aleksandra Janty, stwierdza że dedykacja:

88 Krystyna Sadura-Pałac, Nie wyobrażałam sobie, jak piękny jest kraj, w którym przyszłam na świat.

Z Anną Frajlich rozmawia Krystyna Sadura-Pałac, „Midrasz‖, maj-czerwiec 2015, s. 34.

89 Krzysztof Ćwikliński, dz. cyt., s. 10

90 Jerzy Święch, Narracje wygnańcze, [w:] tegoż, Nowoczesność. Szkice o literaturze polskiej XX wieku, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 97.

164

stanowi (…) cenne źródło kontaktów poszczególnych autorów dedykacji z adresatami, z którego można odczytać, jakie relacje ich łączyły i jaka obowiązywała w danych czasach hierarchia ważności⁹¹.

Korzystając z kolei z ustaleń Władysława Kopalińskiego, Anny Czekajewskiej i Renardy Ocieczek, badaczka wskazuje na jej funkcję ofiarodawczą⁹².

Kinga Tutak istnienie dedykacji określa metaforycznie jako istnienie

na przecięciu dwóch światów: literatury i życia. Odsyła ona do dzieła, zo-stała przecież napisana ze względu na nie, towarzyszy mu, ale i skupia uwagę na konkretnym zdarzeniu, na akcie ofiarowania, dalej – utworu⁹³.

Badaczka przywołując współczesne definicje dedykacji wskazuje na jedno z dwóch podstawowych jej znaczeń, jako: „wskazanie osoby, której autor ofiaruje dzieło‖⁹⁴, co też jest mechanizmem występującym w omawianym fragmencie twórczości Anny Frajlich.

Adam Kulawik jako cechę podstawową liryki wskazuje organizację elemen-tów kompozycyjnych przez „przeżycie podmiotu mówiącego‖⁹⁵. Na ten aspekt zwra-ca także uwagę Maria Krauz. Dla podjętych tu rozważań ważny jest wskazywany przez badaczkę aspekt intymności, zbliżonej do prawidłowości zawartej w korespon-dencji, jak „potrzeba nawiązania kontaktu‖, jego „podtrzymania‖ czy „pozyskania

91 Maria Krauz, „Z wyrazami prawdziwej przyjaźni” – o strukturze i stylu dedykacji autorskich w księgozbiorze Floriana Śmiei”, Zeszyty Naukowe Uniwersytety Rzeszowskiego. Seria Filologiczna, Historia Literatury 6. Tematy i Konteksty, 2011, zeszyt 70, s. 337. Autorka powołuje się na:

Aleksander Janta, Losy i ludzie, Londyn 1961, rozdz.: O lechoniowskim zbiorze dedykacji autorskich, s. 379.

92 Maria Krauz, dz. cyt., s. 337-338. Zob. także: Władysław Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem, Warszawa 2000, s. 112 oraz Anna Czekajewska, O listach dedykacyjnych w polskiej książce XVI wieku, „Roczniki Biblioteczne‖ 1962, z. 1-2, Renarda Ocieczek, O listach dedykacyjnych literatów polskich XVII wieku, „Ruch Literacki‖ 1977, z. 6, a także:

„Sławorodne wizerunki”. O wierszowanych listach dedykacyjnych z XVII wieku, Katowice 1982.

93 Kinga Tutak, Dedykacja w świetle genologii lingwistycznej, „LingVaria‖, rok V (2010), nr 1 (9), s. 125-126.

94 Kinga Tutak, dz. cyt., s. 125-126. Zob. także: Albert Gorzkowski, List dedykacyjny Filipa Kalimacha – Buonaccorsiego, [w:] Michał Hanczakowski, Jakub Niedźwiedź (red.), Lektury polonistyczne. Retoryka a tekst literacki 1, Kraków 2003, s. 10-22.

95 Adam Kulawik, Cechy kompozycyjne liryki, [w:] tegoż Poetyka. Wstęp do teorii dzieła literackiego, Wydawnictwo Antykwa, Kraków 1997, s. 293.

165 sojusznika‖⁹⁶. Podobnie Trzynadlowski – jako cechę podstawową dedykacji wskazu-je:

współgranie trzech nieodłącznych składników, potrójna relacja: autor, dzieło, odbiorca. Są one równoważne, gdyż tylko przy ich łącznym współistnieniu powstać może dedykacja⁹⁷.

Układ ten wyraźnie odzwierciedla analizowana w tym podrozdziale część twórczości autorki Znów szuka mnie wiatr.

Według Iwony Loewe:

Są to teksty [motto, dedykacja, inwokacja, epilog, posłowie – K. T.], w których sam autor […] w czasie aktualnej lektury swojego tekstu przez czytelnika mówi do niego, czyniąc tematem owej wypowiedzi swój zaty-tułowany tekst⁹⁸,

który to aspekt także odczytuję w kontekście strategii pisarstwa wierszy z dedykacją.

W świetle wskazanych ustaleń teoretycznych, jako punkt wyjścia analizy obieram założenie, że podmiotem lirycznym wszystkich utworów dedykowanych jest poetka Anna Frajlich. Podstawą dla utworów opatrzonych dedykacją, moim zda-niem, jest poczucie więzi, potrzeba pamięci oraz zorientowanie światopoglądowe na drugiego człowieka. Pojęcie pamięci rozumiem za Ricueorem, który wyróżnia tzw.

„potrójną atrybucję pamięci‖ (w opozycji do popularnego podziału na pamięć indy-widualną i pamięć zbiorową): „względem siebie, względem bliskich i względem in-nych‖⁹⁹. Stosunek do drugiego człowieka, pozwala tę część twórczości zakwalifiko-wać do literatury o charakterze autobiograficznym, tożsamościowym (nie fikcjonal-nym), bowiem jak twierdzi Tatiana Czerska, typ ten zorientowany jest na „spotkanie

96 Maria Krauz, dz. cyt., s. 338. Ustalenia przywołane za K. Kowalik, Uwagi o strukturze dedykacji [w:] Studia z leksykologii i gramatyki języków słowiańskich, Kraków 1996, s. 83.

97 Jan Trzynadlowski, Wstęp [do:], Rękopiśmienne dedykacje autorskie w księgozbiorze Ossolineum, zebrał i oprac. Józef Długosz, Wydawnictwo Ossolineum, Wrocław 1967, s. 7.

98 Kinga Tutak, dz. cyt., s. 126. Powołuje się na: Iwonę Loewe, Gatunki paratekstowe w komunikacji medialnej, Katowice 2007, s. 72.

99 Paul Ricoeur, Pamięć indywidualna, pamięć zbiorowa/ III. Trzy podmioty atrybucyjne wspomnienia: ja, zbiorowość, bliscy, [w:] tegoż, Pamięć, historia, zapomnienie, Wydawnictwo Universitas, Kraków 2006, s. 173-174.

166 z drugim człowiekiem‖¹⁰⁰. „Bliscy ludzie, rodzinne pejzaże odzyskują swoje miej-sce, imiona i wyraźne twarze w przeszłości‖¹⁰¹ – powiada słusznie o tej koncepcji twórczości Anny Frajlich, Iwona Misiak. Sławomir Jacek Żurek konkluduje z kolei, że „dla Anny Frajlich największą świętością jest człowiek – jego narodziny (…) ży-cie (…), a później śmierć‖.¹⁰² Do poczynionego przez badacza rozróżnienia dodam, że jest to nie tylko człowiek jako jednostka w świecie, ale przede wszystkim kon-kretna osoba, z którą podmiot liryczny łączy ważna i indywidualna więź. Takie sta-nowisko z kolei pozostaje w ścisłym związku ze stanowiskiem egzystencjalistów, według których:

(…) ujmujemy siebie samych wobec drugiego, a drugi jest równie pewny dla nas jak my sami. Człowiek jest w ujęciu egzystencjalistów konkretną osobą ludzką, nie zaś abstrakcyjnym podmiotem epistemologicznym¹⁰³.

Dedykacje, którymi autorka W słońcu listopada opatruje swoje wiersze, ograniczone zostają do podania imienia i nazwiska osoby, ewentualnie wzbogacone bywają mottem lub fragmentem innego tekstu. Wiersze dedykowane autorstwa Fraj-lich, jak słusznie stwierdza Ewa Dunaj-Kozakow są „rodzajem dialogu‖¹⁰⁴, polemi-ką, „wyzwaniem‖ rzuconym poetce przez adresatów wierszy. Adresatami dedykacji wszystkich wierszy z tego kręgu są osoby rzeczywiste: rodzina, przyjaciele, artyści i współpracownicy, szefowie, autorytety, poeci, badacze literatury (w wielu przypad-kach funkcje te przenikają się i łączą), a także, jak twierdzi Jerzy Jarzębski, publicz-ność, rozumiana jako: „realne osoby, które zechcą podjąć wymianę myśli z pisarzem‖¹⁰⁵, są elementem autentycznym utworu.

Utożsamienie, choćby częściowe, bohatera, narratora i autora dzieła rodzi nową sytuację, rzec by można, społeczną: skoro w utworze pojawiają się

100 Tatiana Czerska, Wprowadzenie: wokół przedmiotu badań, [w:] tejże, Między autobiografią a opowieścią rodzinną, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2011, s. 14.

Zob. także: Philippe Lejeune, Czy można zdefiniować autobiografię, Kraków 2001, s. 14-15.

101 Iwona Misiak, Pejzaże świtu, „Przegląd Polski‖, 17 października 1991, s. 3.

102 Żurek Sławomir Jacek, Sam na sam z poezją, „Akcent‖ 2003, nr 4, s. 165.

103 Federick Copleston, Wprowadzenie do egzystencjalizmu, [w:] tegoż, Historia filozofii, tom 11, Pozytywizm logiczny i egzystencjalizm, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 2007, s. 100.

104 Dunaj Ewa, Znów zaczynasz wierzyć, „Akcent‖ 2000, nr 3, s.156.

105 Jerzy Jarzębski, Kariera autentyku, [w:] Studia o narracji. Z dziejów form artystycznych w literaturze polskiej, red. Jan Błoński i in., Wydawnictwo Ossolineum, Wrocław 1982, s. 210.

167

autentyczne fakty z życiorysu autora, autentyczni ludzie, czasem noszący nawet swoje własne nazwiska lub przejrzyste kryptonimy, to rzeczywi-stość utworu traci swoją autonomię, zyskuje „ciąg dalszy‖ poza literatu-rą¹⁰⁶.

Trudno orzekać o kształcie prywatnych (pozatekstowych) znajomości poetki z każ-dym z adresatów, jednak wychodząc wyłącznie z poziomu tekstu, stawiam hipotezę, że każda z tych relacji jest dla Anny Frajlich ważna i cenna.

Tezę tę zdaje się potwierdzać sama poetka. Oto, co mówi o tej części twór-czości:

Dedykacje podkreślają podwójnie jakby osobisty charakter wielu moich utworów. Wiersz w ogóle z założenia jest mową osobistą a jednocześnie zostaje adresowany do konkretnej osoby, właściwie mówi coś tylko tej konkretnej osobie, albowiem przywołuje jakieś zdarzenie, które miało miejsce tylko między dwiema osobami¹⁰⁷.

W innym miejscu:

Większość wierszy dedykowanych komuś powstała z inspiracji w pewien sposób przez tę osobę (na przykład swoiste dokończenie rozmowy, prze-myślenia na temat wymiany poglądów, spostrzeżeń, zachowań, sytuacji).

Czasem po prostu wiersz daruje się komuś jako prezent¹⁰⁸.

W tak pojmowanej twórczości dedykowanej autorstwa Frajlich można wy-różnić konkretne grupy adresatów: rodzinę, mistrzów/mistrzynie i autorytety, przyja-ciół: poetów, krytyków literackich, współpracowników oraz osoby z kręgu ściśle prywatnego. To osoby ważne, które uformowały polską tożsamość poetki.

Moim zamiarem w badaniu tej części twórczości nie jest bynajmniej mnoże-nie przypuszczeń, dotyczących powodu podjęcia określonych kwestii, ani też two-rzenie zakończeń czy dopisywanie „dalszych ciągów‖. Celem zarówno w tym pod-rozdziale, jak i w całej pracy, jest odczytanie konkretnej sytuacji lirycznej, wynikają-cej ściśle z tekstu. Ewentualny kontekst natomiast wprowadzam jako wypowiedzi samej poetki czy też fakty biograficzne.

106 Jerzy Jarzębski, dz. cyt., s. 221.

107 Czesław Karkowski, Dwa istnienia rozszczepione. Z Anną Frajlich rozmawia Czesław Karkowski (dokończenie), cz. II, „Przegląd Polski‖, 5 grudnia 2003, s. 4.

108 Tamże.

168 Grupą adresatów lirycznych najbardziej intymnego obszaru twórczości Anny Frajlich jest rodzina poetki: mąż Władysław, syn Paweł, rodzice: Psachie i Amalia Frajlichowie oraz siostra – Felicja Bromberg.

Elżbieta Hałs definiuje rodzinę w sposób następujący:

Jest to wspólnota przekonań, zainteresowań, podzielanego losu - wspól-nota, którą rządzi jedność i tradycja. Jest to ponadto wspólnota niezastę-powalnych osób duchowych, z którymi stale pozostaje się w związku w symbolicznej formie, także po śmierci¹⁰⁹.

Twórczość Anny Frajlich, zadedykowana członkom rodziny oraz ta, w której znajdu-ją się bezpośrednie do niej odwołania jest moim zdaniem (za badaczką) wyrazem

„symbolicznej formy‖ łączności, dialogu, ukazywaniem że literatura może funkcjo-nować łącząc bieguny życia i tworzenia.

O istocie rodziny jako podstawie własnego istnienia w sferze zarówno pry-watnej, jak i zawodowej poetka mówi w sposób następujący:

Ostoję mojego życia stanowi rodzina. Mój mąż, Władysław Zając, jest in-żynierem, cenionym specjalistą w swojej dziedzinie. Poznaliśmy się pod-czas studiów i od tamtego okresu wszystkie etapy życiowe, z najtrudniej-szymi włącznie, przeżywaliśmy razem. Z Polski wyjechaliśmy z dwulet-nim synem, którego w Stanach wychowaliśmy i wykształcili. Każde z nas przeżywało swoje własne frustracje, zwątpienia i klęski, ale jakoś ponad tym odnajdywaliśmy dość sił, aby ten próg samotności przekroczyć i od-naleźć się znowu w rodzinie. I jeżeli mogę mówić o swoich osiągnię-ciach, to to uważam chyba za największe. To że nie musiałam wyrzec się jednego dla drugiego. To że dwie dziedziny życia, z których każda mo-głaby być wyłączna, nie stała się wyłączna, że się obydwie wzajemnie dopełniały¹¹⁰.

109 Elżbieta Hałs, Intymne wartości w domu, [w:] tejże: Symbole w interakcji, Oficyna Naukowa, Warszawa 2001, s. 215.

110 Gross Natan, Anna Frajlich: o sobie i o wierszach, „Nowiny Kurier‖, piątek 17 sierpnia 2001, s. 22.

169 Zdaniem Jana Trzynadlowskiego rodzina (bliscy), to społeczność w dziejach szczególnie chętnie, często i ze szczególnych przyczyn obdarowywana przez ofiaro-dawców jako twórców¹¹¹.

Relacje z bliskimi usytuowane są, zdaniem Ricoeura, pomiędzy pamięcią in-dywidualną a pamięcią zbiorową. Ta pozycja charakteryzuje się z kolei „bliskością‖

rozumianą „jako przyjaźń‖, będącą dla badacza odwołaniem do:

(…) owej philia celebrowanej przez starożytnych, czymś pośrednim mię-dzy samotną jednostką a obywatelem, określanym przez przynależność do politeia, przez uczestnictwo w życiu i aktywności polis¹¹².

Na poziomie formalnym natomiast, w odniesieniu do sposobu opisu lub artystyczne-go wyrazu, bliscy „znajdowaliby się w połowie drogi między »sobością« a »się«‖¹¹³. W kręgu wspólnej pamięci, badacz wyróżnia trzy sytuacje mające wpływ na wspól-notę rodziny: wspólny czas dorastania, narodziny oraz śmierć¹¹⁴.

Elżbieta Hałs wyróżnia z kolei trzy formy czasu, w których dochodzi do rea-lizowania intymnych stosunków w obrębie rodziny. Jak stwierdza, za Romanem In-gardenem, czas ma tu znaczenie¹¹⁵. Pierwszą stanowi zbiór unikatowych dla rodziny zdarzeń, tak pojmowana sytuacja może stanowić twórczą materię i przedstawiać bio-grafię zbiorową lub autobiografie. Druga, to wszelkie wydarzenia, które są pewną cezurą: „choroba, dłuższe rozstanie, nieszczęśliwy wypadek, śmierć‖, także sytuacje będące efektem wydarzeń historycznych. Badaczka zalicza do nich również składni-ki "szczytowego doświadczenia intymnej jedności rodziny" – przeżycia pozytywne oraz „nieoczekiwane zjawiska naturalne ingerujące w doświadczenie członków‖

(„epidemie, kataklizmy, klęski żywiołowe i wydarzenia historyczne‖). W ich skład wchodzą procesy rozciągnięte w czasie, jak: ciąża, wychowywanie potomstwa, egzystencja w określonym miejscu. Na trzecią jakość czasu składają się rodzinne

111 Jan Trzynadlowski, Wstęp [do:], Rękopiśmienne dedykacje autorskie w księgozbiorze Ossolineum, zebrał i oprac. Józef Długosz, Wydawnictwo Ossolineum, Wrocław 1967, s. 6.

112 Paul Ricoeur, dz. cyt., s. 173-174.

113 Tamże, 173-174.

114 Tamże, s. 173-174. Korzystając z ustaleń: H. Arendt, Kondycja ludzka, przeł. A. Łagodzka, Funda-cja Aletheia, Warszawa 2000, s. 278.

115 Elżbieta Hałs, dz. Cyt., s. 219-220. Autorka powołuje się na: R. Ingarden, Time and Modes of Be-ing, Springfield, 1964, s. 99-162.

170 doświadczenia. To obszar wspomnień, opowieści, rodzinnych archiwów, określonej genealogii‖¹¹⁶.

Podążając tropem Iwony Misiak, która w recenzji tomu Jeszcze w drodze stwierdza, że: „Głos Anny Frajlich brzmi najdonioślej, kiedy mówi jako kochająca kobieta, czyli w wierszach do męża i syna‖¹¹⁷, liryki których wskazane osoby są ad-resatami poddaję analizie w pierwszej kolejności. Zwróćmy uwagę na kilka wybra-nych utworów o takiej wymowie.

Wiersz *** (Zrywaliśmy kiedyś nocą), to erotyk zadedykowany mężowi po-etki. Liryk jest wspomnieniem przeżywanych niegdyś intymnych chwil. Tamten czas miłosnych uniesień znaczony był ciągłym wzajemnym niedostatkiem:

Zrywaliśmy kiedyś nocą wiatr niedojrzały z gałęzi mieliśmy usta cierpkie jak igły sosen.

(*** (Zrywaliśmy kiedyś nocą), AWN, 11).

W miłosnym uniesieniu świat wirował jedynie i niepowtarzalnie:

Gwiazdy leżały w trawie zranione nietoperze

(*** (Zrywaliśmy kiedyś nocą), AWN, 11).

Z biegiem lat ten czas jest wspomnieniem, przeszłością – zdaje się podmiotowi li-rycznemu –wyidealizowaną tak bardzo, że aż trudno w nią uwierzyć:

wierzę

nie wierzę…

Nie wierzę.

(*** (Zrywaliśmy kiedyś nocą), AWN, 11)

Ów intymny związek dwojga ludzi z czasów młodości pozwala zatrzymany w liryku czas przyporządkować do jakości pierwszej, czyli momentów dla rodziny wyjątko-wych.

Mąż staje się też najbliższym, powiernikiem przeżyć w liryku *** (Elegie).

Poetka dzieli się z nim refleksją po ciężkich przeżyciach w szpitalu. Pomimo braku precyzyjnego określenia, kto jest hospitalizowany, autorka w poetyckiej relacji po-chyla się nad poszkodowanym: „kwiaty w wazonie na/szpitalnym stoliku‖ to

116 Elżbieta Hałs, dz. cyt., s. 219-220.

117 Iwona Misiak, Nad książkami. Wiersze Anny Frajlich, „Odra‖, kwiecień 1995, nr 4.

171 gie‖ – widzialne znaki smutku i zadumy nad chorym. Powodowana empatią poetka, odchodzenie bliżej nieokreślonej, bliskiej osoby, porównuje do przekwitających wi-norośli:

już dawno po zbiorach wina tylko liście

na zboczach więdną

w powietrzu pachnie wilgocią listopadem

elegią.

(*** (Elegie), KL, 16)

Choroba jako główny motyw analizowanego liryku, pozwala wyodrębnić drugą ja-kość czasu rodzinnego.

Mąż jest adresatem rozmyślań o charakterze egzystencjalnym w wierszu Żale (IS, 9). Podmiot liryczny z ironią dywaguje na temat obecnego miejsca życia. Żarto-bliwie deklaruje, że chciałaby być postacią z literatury sentymentalnej, wówczas rozmiar doświadczanych trosk byłby mniejszy niż teraz.

Partner dzieli z podmiotem lirycznym wrażenia z obserwacji miast i pejzaży amerykańskich, jak w wierszu Panorama Manhattanu (IS, 29) oraz ze zdarzeń wy-jątkowych albo całkiem zwyczajnych. Żal z powodu mijającego lata, jest wypowie-dzią liryczną skierowaną do „Władka‖ w utworze Cykl¹¹⁸ (JwD, s. 32).

Wiersze Żale, Panorama Manhattanu oraz Cykl pod względem jakości czasu zaliczam do drugiej z wyodrębnionych przez Hałs grup, dla których podstawą jest egzystencja w określonym miejscu. Takie tematyczne umiejscowienie dedykacji sy-tuuje adresata wiersza w roli kogoś bliskiego, towarzysza dnia codziennego.

Liryk Jesienna kołysanka to poetycko skonstruowana scena utulania dziecka do snu. Anna Frajlich wiersz zadedykowała synowi „Pawłowi‖. Miłość macierzyń-ska odzwierciedlona zostaje przez spokojne zachowania roślin. Rodzicielka wcho-dząc w swoistą symbiozę ze światem przyrody, utożsamia się z nią i jej rytmem:

(…) mrok

ugasił płomień liści ucichł szelest traw za lasem drzemie oset z zżętym

118 Spośród pięciu tomów, w których umieszczony został utwór: TZ, s. 38, BDatW, s. 124, DzO, s. 2, TZn, s. 82, JwD, s. 32, tylko wydaniu z 1994 roku (JwD, s. 32) utwór poprzedza dedykacja.

172

zbożu…

(Jesienna kołysanka, AWN, 29)

Akceptacja przez syna drzewa, będącego personifikacją osoby poetki, symbo-lu zakorzenienia w wierszu Polemika rymowana¹¹⁹, staje się ostateczną formą zako-rzenia rodziny na obcej ziemi:

i choć sama

to nie czuję się samotna a mój syn otwiera okno gdy dojrzewam popatrz – mówi –

jakie piękne mamy drzewo.

(Polemika rymowana, TZn, 53)

W zbiorze Laboratorium, będącym relacją z codziennego życia emigrantki, poetki i matki jednocześnie, wydarzenia rozgrywają się w dwóch połączonych ze sobą płaszczyznach: zawodowej i rodzinnej. Prozaiczka tworzy zapis codziennej egzystencji pomiędzy pracą a domem. Przestrzeń domu podporządkowana jest sy-nowi. Narratorka opisuje proces codziennego wychowania: wspólne czytanie, rozmowy o zawodowych planach, szkolne przeżycia, choroby oraz dziecięce rozczarowania, wobec których jako matka musi zająć stanowisko:

– Dlaczego nie jesteś jak mama Howarda, która roznosi gazetki do wszystkich klas. Mogłabyś być taka. Albo mogłabyś pilnować dzieci w czasie lunchu, miałabyś gwizdek i otwieracz do puszek. Bądź taka.

Gdybyś pracowała w szkole, byłabyś w domu o czwartej, a nie o szóstej.

(Laboratorium, Laboratorium, 21)

Liryki Jesienna kołysanka i Polemika rymowana oraz wątek rodzinny w opowiadaniu autobiograficznym Laboratorium określam jako realizację drugiej jakości czasu: wychowanie potomstwa oraz życie na określonym terytorium.

W obrębie omawianego tematu szczególna postawa poetki, jako córki emanu-je z liryków poświęconych rodzicom: Psachie i Amalii Frajlichom.

W wierszu Lato poetka wspomina czas beztroskiego dzieciństwa wypełnio-nego zabawą. Pozornie, dość oczywisty fragment z zakończenia utworu, proponuję

119 TZn, s. 53, TZ, s. 9, DzO, s. 3. Istnieją zmiany graficzne w wydaniu z 1991 w stosunku do wydań z roku 1979 i 2016. W analizie korzystam z wersji 1979/2016.

173 odczytywać jako obraz matki, będącej kobietą odpowiedzialną i budzącą w córce szacunek:

ale mama wołała na kolację i trzeba było znów czekać do rana

(Lato, ŁjijP, 67)

powiada poetka, która odtwarza z pozycji dziecka, moment przerwanej zabawy.

Matka jawi się tu jako gwarant uporządkowanego życia.

W wierszu *** (Silniejsza jest ode mnie rzeka) (IS, 28) podmiot rodzicielkę czyni powierniczką swoich zamierzeń. Wyraża deklarację akceptującą emigrację, przestaje walczyć z przeciwnościami losu, „nie płynę już pod prąd‖ – zwraca się do matki. Zdaniem Anny Legeżyńskiej, „matka przychodzi zawsze, gdy egzystencja staje się trudna, życie wkracza w fazę kryzysu lub przynosi doświadczenie utraty‖¹²⁰. Założenie to staje się zasadne w odniesieniu do omawianego liryku. Poetyckie wy-znanie jest wyrazem zmiany stosunku wobec przeżywanego przez poetkę problemu aklimatyzacji.

Szczególnie przejmujące obrazy emanują z liryków, w których poetka-córka pochyla się nad rodzicami pozostającymi w chorobie i niedomagającymi. Bohaterka liryczna wiersza Odwiedziny w szpitalu opiekuje się przebywającym tam ojcem.

Znajdujący się:

(…) za ścianą sal szpitalnych za murem

który co dzień rośnie

(Odwiedziny w szpitalu, IS, 19)

doświadcza czasu inaczej niż ci, którym opieka lekarska nie jest potrzebna. Jego od-czuwanie zależy od fizycznych możliwości. W przestrzeni nie-szpitala „czas ma inne wymiary/ruch inne nazwania‖. Poetka ukazuje zmianę perspektywy postrzegania otaczającego świata przez swojego niedomagającego ojca. Przejście z przestrzeni zewnętrznej „obcej masy/pędzącej donikąd‖ do sali szpitalnej wyznacza bariera kon-dycji ludzkiego organizmu. Podobną wymowę zawiera liryk Revelatio privata (WSL,

120 Anna Legeżyńska, Od kochanki do psalmistki… Sylwetki, tematy i konwencje liryki kobiece, Poznań 2009, s. 87. Zob. także: Tatiana Czerska, „Ja” w rodzinie, [w:] tejże, Między autobiografią a opowieścią rodzinną, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2011, s. 134.

174 19), w którym poetka z właściwym sobie spokojem ubolewa nad utratą pamięci, ob-serwowaną u ojca. Do jego mowy wkradają się różne języki, podmiot liryczny okre-śla ten stan jako biblijną „wieżę Babel‖. Co w odniesieniu do historii rodziny po raz kolejny dowodzi na zawsze odciśniętego piętna kilkakrotnego przesiedlenia. Liryk

*** (Piękna jest moja mama) jest apoteozą matczynej urody. Znamienne, że fizyczne oznaki wieku, jak siwe włosy czy zmarszczki, poetka czyni symbolami dumy z przeżytych lat:

z każdą wiosną piękniejsza

z każdą wiosną piękniejsza

W dokumencie TWÓRCZOŚĆ LITERACKA ANNY FRAJLICH (Stron 163-200)