Posiadająca to coś, co stanowi jej ducha (and have “oomph” or “wow”) – stanowi o równowadze wszystkich cech, dodatkowo eksponuje też „istotę

miejsca”¹⁸.

Nie ma jednego uniwersalnego rozwiązania. Wszystkie zasady, cechy, wska-zówki stanowią punkt wyjścia do własnych rozwiązań, związanych z misją, kulturą organizacyjną, rolą czy celami, jakie realizuje biblioteka. Projekty zawsze zależą od priorytetów organizatora biblioteki, kształtują relacje z otoczeniem własnym, ale też miejskim.

Biblioteka jako centrum informacji, edukacji i samokształcenia W tej koncepcji następuje przejście – od biblioteki „obsługującej” do biblioteki

„uczącej”, od wypożyczalni do multimedialnego centrum edukacyjnego. Bibliote-ka aBibliote-kademicBibliote-ka przekształca się więc w „Learning Resource Center” lub też staje się integralną częścią takiego centrum, ośrodkiem dydaktyki, samokształcenia, multimedialnych wyszukiwań. Koncepcja biblioteki połączonej z centrum edu-kacyjnym pochodzi ze Stanów Zjednoczonych, a swoje europejskie korzenie ma w Wielkiej Brytanii jako następstwo działań, wynikających z zaleceń głośnego już Raportu Folleta¹⁹.

Przejście od koncepcji biblioteki jako repozytorium, magazynu zbiorów, do koncepcji biblioteki jako bogatego interaktywnego środowiska naukowego – do uczenia się i nauczania wraz z efektywną integracją usług bibliotecznych to standard typowy dla uczelni. Biblioteka to obszar do studiowania wspierający środowisko naukowe wieloma różnorodnymi przestrzeniami o wielu różnych funkcjach. Ofe-ruje duże obszary wiedzy, sprzęt, oprogramowanie, różnorodne stanowiska pracy, umożliwia rozwijanie umiejętności w zakresie wyszukiwania informacji, zapew-nia odpowiednie miejsca do cichej pracy własnej, do uczezapew-nia się w grupach, jak i dostęp do informacji i wysokiej jakości usług²⁰. Inwestowanie w wysoki standard wykończenia wnętrz i umeblowanie jest podstawowym warunkiem uzyskania takiej jakości. Ważna jest też organizacja przestrzeni – przyjazne, atrakcyjne miejsce.

Czytelnik przyzwyczajony do wolnego dostępu w świecie cyfrowym powinien taki dostęp otrzymać również w tradycyjnej bibliotece²¹.

18 A. McDonald, The Ten Commandments revisited: the Qualities of Good Library Space, „LIBER Quarterly.

The Journal of the Association of European Research Libraries” 2006, Vol. 16, nr 2, dostęp: http://liber.

library.uu.nl/index.php/lq/article/view/URN:NBN:NL:UI:10-1-113444/8010 [odczyt: 10 października 2013].

19 Zob. D. Konieczna, Współczesne trendy architektury bibliotecznej a zmieniające się wymagania użytkowników bibliotek, [w:] Biblioteki XX wieku. Czy przetrwamy, Łódź 2007, s. 221, dostęp:

http://www.wbp.olsztyn.pl/bwm/3-4_06-ie/uwm.htm [odczyt: 10 października 2013].

Raport Folleta przedstawia zalecenia dotyczące planowania strategicznego, integracji usług bibliotecznych i zarządzania personelem, polityki i praktyki zakupów, oceny jakości zbioru oraz wskaźników efektywności pracy (zob. Zarządzanie biblioteką. Najnowsze kierunki w bibliotekarstwie brytyjskim: wybór tekstów, red. I. Kemp, T. Wildhardt, Warszawa 1998).

20 Zob. L. Szczygłowska, op. cit., s. 461-465.

21 Zob. M. Świrad, Dla kogo budujemy biblioteki, [w:] Między hybrydą a cyfrą, red. J. Czyrek, B. Górna, Wrocław 2010, s.10.

Hybrydowy model biblioteki

Model hybrydowy łączy dwa światy: ten rzeczywisty, utworzony przez fizycznie istniejącą bibliotekę, oraz ten wirtualny, obejmujący cyfrową przestrzeń informa-cyjną. Oferuje użytkownikom dostęp do zbiorów drukowanych, a także zasobów elektronicznych, co najbardziej odpowiada potrzebom współczesnego użytkownika.

Główne sfery działań strategicznych biblioteki hybrydowej koncentrują się wokół zarządzania współdziałaniem systemów i usług oraz ich wzajemną łącznością, także wokół zarządzania dostępem, metadanymi, danymi cyfrowymi, jak również zarządzania partnerstwem i wzajemną współpracą²².

Wolny dostęp do zbiorów i usług

Wolny dostęp spełnia postulaty współczesnego budownictwa bibliotecznego, jest również główną zasadą organizacji przestrzeni bibliotecznej. Zapewnia możliwość szybkiego, samodzielnego korzystania ze zbiorów oraz innych usług bibliotecznych. W tej formule czytelnik ma do dyspozycji duże obszary wiedzy, a także szeroką ofertę wspomaga-jących je usług. Usytuowany w tej przestrzeni bibliotekarz, specjalista dziedzinowy, wspomaga czytelnika w poszukiwaniach, kieruje do odpowiednich obszarów wiedzy, organizuje dostęp do zbiorów i usług. W organizacji przestrzennej biblioteki wolny dostęp do zbiorów to realizacja nowoczesnej zasady przemieszania się funkcji użytkownika, książki i bibliotekarza, którzy spotykają się znów w jednej przestrzeni wielofunkcyjnej²³.

Wolny dostęp wymaga otwartej przestrzeni, a ta z kolei otwartej biblioteki – bez barier przestrzennych i organizacyjnych. Planowanie wolnego dostępu to podstawa programu użytkowego bibliotek. Umożliwia organizowanie przestrzeni odpowiednio do potrzeb użytkowników, adaptowanie nowych rozwiązań użytko-wych, funkcjonalnych, a także usługowych.

Biblioteka z wolnym dostępem musi odznaczać się elastycznością. Można ją uzyskać poprzez zastosowanie jednolitego modułu konstrukcyjnego, co z kolei daje jednolitą wytrzymałość stropów w całym budynku. Po raz pierwszy metodę tę zastosował Angus McDonald w Aneksie Biblioteki Kongresu w 1937 roku. Wolny dostęp muszą uzupełniać różnorodne miejsca pracy, dostęp do oprogramowania, sprzętu komputerowego oraz wsparcie ze strony bibliotekarzy dziedzinowych²⁴.

Biblioteka jako miejsce uczenia się

Wolny dostęp nie zapewnia komfortu pracy w ciszy, konieczne jest więc wy-dzielenie: miejsc odpowiadających różnym stylom uczenia się, potrzebom czy

22 Zob. G. Piotrowicz, Model hybrydowy jako optymalny wariant funkcjonowania i rozwoju współczesnej biblioteki akademickiej, [w:] Tradycja i nowoczesność bibliotek akademickich, oprac. E. Bieniasz, K. Serwatko, B. Jaskowska, Rzeszów 2005, s. 11-24.

23 Zob. J. Maj, Organizacja przestrzenna i wyposażenie bibliotek publicznych, Warszawa 1987, s. 13.

24 Zob. H. Szczygieł, op. cit., s. 154-155.

upodobaniom czytelników (sale pracy grupowej, kabiny pracy indywidualnej, sale wykładowe, szkoleniowe, miejsca do rozmów itp.); miejsc do studiowania z uwzględnieniem preferencji, zwyczajów, upodobań użytkowników w strefach cichych do pracy indywidualnej oraz głośnych, z możliwością spotkań lub od-poczynku w przyjaznym otoczeniu, w obszarach dostępu do zbiorów, zasobów elektronicznych, sprzętu czy usług²⁵.

Biblioteka jako przestrzeń publiczna

Przestrzeń publiczna to część przestrzeni miejskiej, która poprzez sposób urządze-nia oraz lokalizację w strukturze urbanistycznej, przeznaczona jest do bezpośred-nich kontaktów pomiędzy uczestnikami życia społecznego oraz realizacji potrzeb społecznych korzystających z niej zbiorowości. Pozostaje fizycznie dostępna dla wszystkich zainteresowanych osób.

Przestrzeń publiczna to obszar o szczególnym znaczeniu dla zaspokajania potrzeb mieszkańców, poprawy jakości ich życia. Sprzyja nawiązywaniu kontak-tów społecznych ze względu na położenie oraz cechy funkcjonalno-przestrzenne obiektów. Sposób kształtowania przestrzeni publicznej stanowi odzwierciedlenie cech danego etapu rozwoju miasta. Przestrzeń publiczna stanowi jeden z najważ-niejszych wyznaczników kulturowych²⁶.

Biblioteki należą do przestrzeni publicznej, ale równocześnie tę przestrzeń tworzą. Biblioteka przyszłości to przestrzeń publiczna, która będzie istniała tak długo, jak długo będzie oferować swoim czytelnikom bezpieczne i komfortowe miejsce spotkań i miejsce nauki²⁷.

Biblioteka jako miejsce społeczne

Koncepcja sfery publicznej, w której przebywają ludzie, może pomóc w nowym spojrzeniu na przestrzeń biblioteki. Budynek biblioteki, jak każde miejsce publicz-ne, łączy aspekt przestrzeni i funkcji, czyli organizacji działającej w określonym celu. Jest to rodzaj zorganizowanej przestrzeni publicznej, miejsce działania – pracy, komunikowania lub studiowania, które to czynności odbywają się w tym samym czasie. Biblioteka tworzy przestrzeń społeczną zdefiniowaną przez architekturę, lecz też przestrzeń szeroko pojętej ludzkiej aktywności, zarówno dla pojedynczego czytelnika, jak i dla grup użytkowników²⁸.

25 Zob. L. Szczygłowska, op. cit., s. 461-462.

26 Zob. P. Lorens, Definiowanie współczesnej przestrzeni publicznej, [w:] Problemy kształtowania przestrzeni publicznej, red. P. Lorens, J. Martyniuk-Pęczek, Gdańsk 2010, s. 10-11.

27 Zob. M. Świrad, op. cit., s. 14.

28 Zob. D. Konieczna, Interdyscyplinarność badań w zakresie bibliotekoznawstwa w wystąpieniach konferencji generalnych IFLA. Wybrane zagadnienia, [w:] Biblioteki, informacja, książka…, s. 197, dostęp: http://skryba.inib.uj.edu.pl/wydawnictwa/e07/n-konieczna.pdf [odczyt: 10 października 2013].

Według Dariusza Śmiechowskiego, architekta, autora rozwiązań przestrzennych projektów urbanistycznych:

Biblioteka to miejsce, w którym powinniśmy się czuć z jednej strony jak w poważnej publicznej instytucji dedykowanej kulturze, a z drugiej strony atmosfera powinna przypominać domową, pozwalać na pracę w skupieniu w specyficznej atmosferze intymności. To miejsce, w którym może przebywać dużo ludzi – przestrzeń jest wówczas do pewnego stopnia sformalizowana. Ale jednocześnie każdy powinien mieć możliwość znaleźć nieco prywatności, swoje miejsce²⁹.

Chodzi o przestrzeń, w której swobodnie, na takich samych prawach mogą spotykać się przedstawiciele różnych grup społecznych.

Biblioteka jako miejsce

Wiele nowych bibliotek posadowionych w kampusach akademickich ma silne

„poczucie miejsca”, w które wpisane jest wsparcie dla uczenia się, nauczania oraz badań naukowych. Budynki biblioteczne są „miejscem”, w którym ludzie mogą się spotykać, aby podjąć szereg ważnych działań – uczyć, uczyć się, dokonywać poszukiwań, refleksji, współpracy czy wymiany pomysłów, korzystać z informacji, szeregu usług, pomocy lub wsparcia wykwalifikowanych specjalistów. „Miejsca”

te zapewniają dostęp do technologii informatycznych, specjalistycznego oprogra-mowania, sprzętu komputerowego, są ośrodkiem dystrybucji usług sieciowych, tradycyjnych kolekcji, ważnych dla dziedzictwa kulturowego zbiorów specjalnych.

Są też miejscem do realizacji prywatnych pasji, jak również odpoczynku.

Sam Demas w eseju zamieszczonym w Library as Place, określa bibliotekę jako:

• miejsce spotkań określonej społeczności,

• miejsce uczenia się i nauczania,

• miejsce spokoju, komfortu oraz bezpieczeństwa,

• instytucję niekomercyjną, więc bezpłatną,

• miejsce stwarzające warunki do uczenia się, prowadzenia badań, odpoczynku czy rekreacji,

• miejsce umożliwiające znalezienie nieoczekiwanych, ale ważnych lub inspi-rujących materiałów³⁰.

Zgodnie z trendami w architekturze światowej, nowoczesne biblioteki wyróż-niają się minimalizmem, geometryczną prostotą, nasyceniem światła, jednolitością, ale równocześnie polifunkcjonalnością. Odpowiadają obszarom związanym z

in-29 Cyt. za: D. Śmiechowski, Odkryć na nowo biblioteczną przestrzeń, Program Rozwoju Bibliotek, dostęp: http://www.biblioteki.org/pl/wiadomosci/czytaj/371 [odczyt: 10 października 2013].

30 S. Demas, From the Ashes of Alexandria : What’s Happening in the College Library, [w:] Library as Place: Rethinking Roles, Rethinking Space, Washington 2005, dostęp: http://www.clir.org./pubs/

reports/pub129/demas.html [odczyt: 10 października 2013].

formacją i edukacją, która obejmuje około 70-80% przestrzeni oraz z działalnością kulturowo-społeczną. Pierwszy poziom odniesień wymaga wolnego dostępu do zbiorów i usług oraz przestrzeni związanych z tą strefą działalności, drugi – to część użytkowa z galerią, kafejką, miejscami do odpoczynku i rekreacji. Miarą atrakcyjności jest tutaj wygoda, która zależy od funkcjonalności wyposażenia, ale nie koliduje z dekoracyjnością³¹.

Trzecie miejsce

Życie społeczne koncentruje się wokół trzech ważnych ośrodków: domu, pracy i miejsca do odpoczynku. Koncepcję tzw. trzeciego miejsca stworzył amerykański socjolog Ray Oldenburg w pracy The great good place (New York 1989). Określił on trzy rodzaje przestrzeni: dom, który zajmuje pierwsze miejsce w życiu, praca lub szkoła pozostawione na drugim miejscu oraz tzw. trzecie miejsce dla oznaczenia przestrzeni publicznej rozumianej jako miejsce spotkań towarzyskich, komuniko-wania się, spędzania wolnego czasu, relaksu czy aktywności kulturalnej³².

„Trzecie miejsce” to neutralna przestrzeń, w której spędzamy wolny czas, odpoczywamy po pracy zawodowej, pracach domowych, spotykamy przyjaciół, gdzie czujemy się swobodnie, możemy być sobą.

Biblioteka jako „trzecie miejsce”

„Trzecim miejscem” dla środowisk studentów może być biblioteka uniwersytecka.

Aby mogła ona pełnić tę rolę, musi stworzyć przestrzeń nie tylko do pracy, ale także do społecznych kontaktów z innymi ludźmi. Przestrzeń biblioteczna staje się w ten sposób przestrzenią publiczną i to czyni ją czymś więcej aniżeli tylko tradycyjnie pojmowaną biblioteką³³. „Trzecie miejsce” wzmacnia poczucie przynależności do otoczenia i więzi z innymi – znanymi lub potencjalnie bliskimi nam osobami, utrwala ważne w danym środowisku wartości. Jest:

• centrum lokalnej społeczności z jej wartościami,

• przyjaznym miejscem spotkań,

• atrakcyjną przestrzenią dla kontaktów mniej formalnych, rozwijania zainte-resowań, pasji, kontaktów towarzyskich,

• urozmaiconą przestrzenią do nawiązywania, rozwijania oraz podtrzymywania więzi społecznych,

• dobrym miejscem nawiązywania nowych kontaktów,

• miejscem otwartym dla twórczych spotkań, debat, wymiany myśli,

• forum dla twórczego fermentu.

31 Zob. T. Kruszewski, op. cit., s. 352-353.

32 Zob. M. Kisilowska, Czy lubicie się państwo zakładać? O zaufaniu w bibliotece, [w:] Biblioteka jako trzecie miejsce, red. M. Wrocławska, J. Jerzyk-Wojtecka, Łódź, 2011, s. 12-16.

33 Zob. D. Konieczna, Interdyscyplinarność badań…, s. 198.

Model Biblioteki Aleksandryjskiej

Biblioteki akademickie nawiązują do tradycji legendarnej Biblioteki Aleksandryj-skiej – miejsca, w którym gromadzone były zbiory, ale też miejsca do twórczej pracy, spotkań czy dyskusji uczonych. Nowoczesna biblioteka akademicka to nie tylko zbiory i miejsce do studiowania, to ośrodek intelektualnego życia akademic-kiego uczelni, forum wymiany myśli, twórczej integracji środowiska, miejsce do działań i spotkań. Taka biblioteka tworzy warunki do kontaktów między studenta-mi i wykładowcastudenta-mi. Aranżuje przestrzeń sprzyjającą organizacji debat, dyskusji, sporów, wymianie poglądów, naukowemu fermentowi³⁴.

Artystyczny wizerunek biblioteki

Mówiąc o bibliotece jako atrakcyjnym, przyjaznym miejscu, nie można pominąć często oryginalnej, pięknej architektury, interesującej aranżacji, wyposażenia, kolorystyki, ekspozycji obiektów sztuki³⁵. Architektura wyraża styl, gust lub modę – jest więc przekazem historii i kultury miejsca. Ocena oraz odbiór biblioteki, jako charakterystycznego dla środowiska miejsca, odgrywa znaczną rolę w kształtowaniu wizerunku uczelni, ale też miasta.

Odpowiedni design pełni funkcje społeczne, jak również kulturowe, zgodnie zresztą z koncepcjami funkcjonowania biblioteki. W otoczeniu społecznym biblio-teka jest azylem, „miejscem ciszy, spokoju”, przyjazną częścią miejskiego środowi-ska, symbolem społecznej i kulturowej edukacji. Zaspokaja zarówno zróżnicowane potrzeby intelektualne, jak również emocjonalne. Istniejący od lat 90. XX wieku trend we wzornictwie bibliotecznym podporządkowany jest głównie potrzebom użytkowników, a nie jak dotychczas – ekspozycji oraz przechowywaniu zbiorów³⁶.

Biblioteka jako część miejskiej architektury

Biblioteka, wpisana w rytm miasta poprzez zakres proponowanych usług oraz funkcjonalność oferowanej przestrzeni, jest częścią architektury, ważnym, roz-poznawalnym elementem zarówno tkanki miejskiej, jak i przestrzeni społeczno--kulturowej.

Architekturę bibliotek, tak jak innych budowli użyteczności publicznej, można traktować jako wyznacznik aspiracji, potrzeb oraz wartości społecznych, zmiany designu – jako odzwierciedlenie transformacji artystycznych, ale także społecz-nych, przeobrażeń, jakim podlegają cele i zadania bibliotek. Widoczne są wyraźnie zależności między strukturą architektoniczną a zmieniającą się misją czy funkcją

34 Zob. D. Konieczna, Rozwiązanie przestrzeni bibliotecznej a zmieniające się wymagania użytkowników bibliotek, „Bibliotekarz Warmińsko-Mazurski” 2006, nr 3-4, dostęp: http://www.

wbp.olsztyn.pl.bwm/3-4_06-ie/uwm.htm [odczyt: 10 października 2013].

35 D. Konieczna, Współczesne trendy architektury…, s. 225.

36 Zob. T. Kruszewski, op. cit., s. 327.

bibliotek, kontekstem intelektualnego, społecznego lub politycznego klimatu.

Interesująca jest transformacja biblioteki od obiektu miejskiego, fizycznego do ery uniwersalnej biblioteki cyfrowej, zakładającej koegzystencję przestrzeni wir-tualnej i fizycznej.

Nowoczesna biblioteka akademicka łamie stereotypowy wizerunek biblioteki dostępnej tylko dla studentów i pracowników naukowych. W sytuacjach zapo-trzebowania na profesjonalną, rzetelną informacji nie wyklucza udziału innych osób spoza środowiska. Otwarta jest na potrzeby mieszkańców miasta, pełni też kulturotwórczą rolę w środowisku lokalnym.

Summary

The article deals with the issues referring to the design of the library buildings and the new organisation of the library space. It presents the changes of the perspecti-ve on architecture and library building construction, as well as space planning in reference to technological progress and the new media, socio-cultural experience and the role of knowledge in the social system of values. The paper presents the role of the architectural groups LIBER and IFIA in promoting the modern concepts and trends in library building. It discusses the desirable qualities that became wi-dely known as the ‘ten commandments’ of planning libraries formulated by Harry Faulkner-Brown and the features of planning new library space according to An-drew McDonald. The text presents the modern library as a conceptually coherent multi-functional space and crucial in design reference to public space, social focal point, academic and cultural environment, information center, education and self--development premise.