Wstęp
Nawet Sokrates, jeden z pierwszych nauczycieli był krytykowany. Zawód nauczyciela jest rolą społeczną, stąd był, jest i będzie pod ciągłym, wieloaspektowym nadzorem. Pomimo że w badaniach społecznych przedstawianych w literaturze pedagogicznej respondenci deklarują, że jest to zawód wiążący się z prestiżem, nie szczędzą słów krytyki, wskazują na obszary błędów, zaniedbań i niedociągnięć. Nierzadko sami nauczyciele zwracają uwagę, że studia nie przygotowały ich w pełni do tego zawodu. Najczęściej wskazywane obszary trudności dotyczą nie zakresu merytorycznego, a praktyki. Pociąga to za sobą myślenie o podnoszeniu jakości kształcenia zawodowego w tym zakresie. Niezaprzeczalnym bowiem jest, że w kształtowaniu umiejętności, jakie powinien nabyć absolwent przygotowujący się do zawodu nauczyciela, praktyki odgrywają kluczową rolę.
Materiał i metody
W oparciu o założenia Zawarte w Rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej oraz własne doświadczenie na Wydziale Biologii UAM opracowaliśmy model nauczycielskich praktyk studenckich, który wprowadziliśmy w życie wraz z realizacją projektu współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach EFS, Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. Opracowany model jest opisany w wynikach. Ponadto dokonaliśmy weryfikacji opracowanego modelu poprzez kwestionariusz oceny wypełniony przez 55 uczestników projektu. Poddając zawarte tam informacje analizie treści, otrzymaliśmy model praktyk pedagogicznych, jaki powinien być realizowany, aby sprostać wymaganiom wszystkich stron uczestniczących w praktykach pedagogicznych.
Wyniki
Model praktyk w założeniach
Zadania i cele praktyk pedagogicznych są opisane nie tylko w Rozporządzeniach Ministra Edukacji narodowej i Sportu, ale także w dostępnej literaturze spotkać można rozważanie na temat roli praktyk w procesie stawania się nauczycielem (Nodzyńska & Paśko 2001; Śliwierski, 2006; Brycka i in., 2011; Rybska, 2011). W ramach przygotowanego przez nas modelu praktyk opracowaliśmy model, który zakładał wdrożenie w życie kilku pomysłów, m. in. włączenie pedagoga szkolnego, dodatkowe godziny obserwacji różnych nauczycieli podczas zajęć, czy przykłady dobrej praktyki zajęć prowadzonych w środowisku pozaszkolnym (Jackowiak i in., 2010). Proponowany program obejmuje dwa komplementarne rodzaje praktyk studenckich:
dydaktyczne - 264 godziny i psychologiczno-pedagogiczne - 60 godzin. Praktyki dydaktyczne realizowane są w trzech formach, jako praktyki rotacyjne, śródroczne i ciągłe. Praktyki rotacyjne rozpoczynają każdy kolejny cykl praktyk na poszczególnych poziomach kształcenia (szkoły podstawowej gimnazjum i szkoły ponadgimnazjalnej) – studenci każdorazowo obserwują po dwie lekcje pokazowe w trzech szkołach. Zadaniem praktyk rotacyjnych jest wskazanie na różne podejście do nauczania u nauczycieli na kolejnych poziomach kształcenia. Praktyki rotacyjne to także okazja, by bliżej przyjrzeć się uczniom w różnych grupach wiekowych. Po poznaniu pracy 3 nauczycieli w ramach praktyk rotacyjnych rozpoczyna się etap praktyk śródrocznych. Studenci najpierw obserwują dwie lekcje pokazowe nauczyciela w kolejnej szkole, a później pod jego opieką każdy ze studentów samodzielnie przygotowuje i przeprowadza jedną lekcję wbudowana w cykl kształcenia wybranej klasy. Lekcje te są obserwowane przez nauczyciela uczącego daną klasę, nauczyciela akademickiego prowadzącego zajęcia z Dydaktyki biologii i przyrody oraz pozostałych studentów z dydaktycznej grupy ćwiczeniowej. Każdy ze studentów otrzymuje informację zwrotną na temat mocnych i słabych stron wykonanego zadania. Tak przygotowani
studenci trafiają na miesiąc do szkoły na tzw. praktyki ciągłe. Jest to czas, kiedy mają okazję obserwować nauczyciela przy pracy dydaktycznej i wychowawczej oraz samodzielnie prowadzić lekcje przygotowując je z dnia na dzień.
Celem wyłonienia praktyk psychopedagogicznych jest przygotowanie przyszłych nauczycieli do pracy wychowawczej. Wyniki wielu badań (Śliwierski, 2006; Konarzewski, 2008; badania własne) ukazują, że rozwiązywanie problemów natury wychowawczej jest tym, co sprawia nauczycielom najwięcej kłopotów. Dotychczasowy model praktyk kładł nacisk na trening dydaktyczny podbudowany wiedzą merytoryczną z obszaru nauczanego przedmiotu. To nie jest wystarczającą podstawą, by radzić sobie z wyzwaniami, jakie na co dzień przynosi praca z uczniami.
W modelu opracowanym w ramach projektu SIUP pojawiają się dwa poziomy praktyk psychopedagogicznych. W trakcie, gdy studenci realizują dydaktyczne praktyki śródroczne, polegające na obserwacji pracy nauczyciela i poprowadzeniu swoich pierwszych samodzielnych lekcji, studenci spotykają się z psychologiem lub pedagogiem szkolnym. Ten przedstawia im charakterystykę adekwatnej grupy rozwojowej oraz omawia specyfikę zespołu uczniowskiego w tej konkretnej placówce. Każdy ze studentów otrzymuje zadanie obserwacji jednego z wybranych uczniów i opisanie jego sposobu funkcjonowania. Tak przygotowani studenci, gdy trafiają do szkół na praktyki ciągłe, gdzie pod opieką psychologa bądź pedagoga szkolnego przez miesiąc wdrażają się w prace o charakterze wychowawczym, mają też przeprowadzić pełną analizę wybranego przypadku (dysleksja, ADHD, agresja, uczeń zdolny, uczeń wycofany i inne) i zaproponować adekwatne rozwiązania wychowawcze. Psychopedagogiczne praktyki śródroczne (10h) i ciągłe (10h) powtarzane są 3 razy, na każdym z poziomów kształcenia. Opracowany przez nas projekt zyskał akceptację i został dofinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet III.
Wysoka jakość systemu oświaty, Działanie 3.3. Poprawa jakości kształcenia, Poddziałanie 3.3.2 Efektywny system kształcenia i doskonalenia nauczycieli – projekty konkursowe. Schematyczne zestawienie opracowanego przez nas modelu znajduje się w tabeli 1.
Tab. 1. Schematyczne zestawienie szkieletu modelu praktyk pedagogicznych realizowanych przy Wydziale Biologii UAM w Poznaniu.
Praktyki rotacyjne Praktyki śródroczne Praktyki ciągłe Szkoła podstawowa 3 x 2h obserwacje 3
różnych nauczycieli, obserwacje stylów nauczania
14 h praktyk dydaktycznych I i 10 h praktyk pedagogicznych II
II - zajęcia z pedagogiem szkolnym i analiza
Szkoła gimnazjalna 3 x 2 h, opis jw 14h praktyk dydaktycznych i 10 h praktyk
ponadgimnazjalna 3 x 2h opis j.w. 14h praktyk dydaktycznych i 10 h praktyk
Model praktyk oczami uczestników projektu
Opracowanie skutecznego modelu studenckich praktyk pedagogicznych jest jednym z celów naszego Projektu, zatem przeprowadziliśmy pierwsze badania wśród beneficjentów Projektu, którzy poproszeni zostali o opisanie swojej wizji idealnych praktyk pedagogicznych.
Zadanie takie wypełniło: 23 nauczycieli biologii i przyrody i 33 studentów Nauczania Biologii i Przyrody. W ramach opisów wizji praktyk idealnych spotkać można było takie, które były spisem życzeń względem drugiej strony, poradnikiem czy zbiorem wytycznych kierowanych do obu stron (Rybska, 2011). Obszary, na które\zwracają uwagę uczestnicy praktyk pedagogicznych są przedstawione na rycinie 1.
Wnioski
Podsumowując, model praktyk, jaki zarysowuje się z analizy otrzymanych prac, obejmować powinien takie elementy, jak:
1. W obszarze organizacyjnym na zapoznanie studenta z dyrekcją, gronem pedagogicznym, pedagogiem/psychologiem szkolnym, środowiskiem szkolnym (gabinet pielęgniarki, rozkład sal), zapleczem, dostępnymi środkami dydaktycznymi ich obsługą, przeprowadzenie rozmowy wstępnej, ustalenie reguł współpracy, i w miarę możliwości umożliwienie studentom udziału w zebraniach z rodzicami czy szkoleniowych radach pedagogicznych.
2. W obszarze formalnym n zapoznanie studentów z obowiązującymi wewnątrzszkolnymi przepisami (WSO, PSO, Statut, plany wynikowe i dydaktyczne), obsługą dziennika (lub e-dziennika), zasadami dokumentacji szkolnej, organizowania wycieczek, zajęć terenowych, zapoznanie ich z zespołem klasowym, z wytycznymi poradni dotyczącymi pracy z dziećmi z
Rycina 1. Podstawowe filary praktyk pedagogicznych w opracowanym modelu Obszar organizacyjny Obszar regulacji
formalnych
Obszar relacji międzyludzkich Obszar kompetencji
nauczycielskich - zapoznanie studenta z pracownikami szkoły;
- udostępnienie zaplecza i środków dydaktycznych;
- przeprowadzenie rozmowy wstępnej, ustalenie reguł współpracy;
- umożliwienie studentom udziału w zebraniach z rodzicami, radach pedagogicznych.
- studencka obserwacja i prowadzenie różnorodnych zajęć w tym zajęć pozalekcyjnych;
- współpraca pomiędzy dyrektorem szkoły, nauczycielem, pedagogiem, studentem i opiekunem z uczelni.
- współzależność wszystkich osób uczestniczących w praktykach
- zapoznanie z wewnątrzszkolnymi przepisami;
obsługa dziennika (lub e-dziennika);
- zasady dokumentacji szkolnej, organizowania wycieczek, zajęć terenowych,
- zapoznanie z zespołem klasowym i wytycznymi;
Rys. 01. Podstawowe filary praktyk pedagogicznych w opracowanym modelu
dysfunkcjami, omówienie zadań nauczyciela n wychowawcy, zapoznanie z zasadami pracy świetlicy i biblioteki szkolnej, stron internetową szkoły czy pracami nad projektami, jakie odbywają się w danym roku w szkole.
3. W obszarze kompetencji nauczycielskich zapewnienie studentom możliwość obserwacji i prowadzenia różnorodnych zajęć w tym zajęć pozalekcyjnych, włączanie ich w życie szkoły, nawet w przygotowywanie gazetki klasowej, konstruktywne omawianie obserwowanych i prowadzonych lekcji, bycie mistrzem, który wspiera i ma czas dla swojego ucznia, ważne tu jest równie umożliwienie doskonalenia umiejętności komunikacyjnych, indywidualizacji procesu nauczania, a co równie ważne i bardzo trudne - oceniania, bo również na tym polega praca nauczyciela.
Z opracowanego przez nas modelu, doświadczenia zawodowego i wniosków, jakie wynikają z analizy modeli praktyk, opisanych przez uczestników projektu, wynika, że na całokształt dobrych praktyk składa się cała gama elementów. Analiza wielu działań, jakie podjęto w naszym kraju w odpowiedzi na ogłoszenie konkursu, pozwala zauważyć, że na uczelniach widoczna jest świadomość złożoności praktyk nauczycielskich, np. program praktyk opracowany przez Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych w Łodzi (Czekaj i in., 2011).
Literatura:
Rozporządzenie ministra edukacji narodowej i sportu z dnia 7 września 2004 r. (Dz. U. z dnia 22 września 2004 r.)
Brycka, E., Lusina, M. & Wyżga O. (2011). Praktyka ogólnopedagogiczna w kształceniu nauczycieli, Konspekt czasopismo Akademii Pedagogicznej w Krakowie, nr 6 wiosna 2011
Czekaj, K., Organiściak, E.K., Jaros, R. & Krajewski P. (2011). Program Praktyk pedagogicznych opracowany w ramach projektu Praktyki pedagogiczne drogą do innowacyjnego szkolnictwa. ISBN 978-83-60604-79-3
Jackowiak, B., Cieszyńska, A., Dudziak, R. & Rybska E. (2010). Informacje o projekcie, Biuletyn Praktyk Pedagogicznych nr 1, 7-22
Konarzewski, K. (2008). Sztuka nauczania. Szkoła. Warszawa: PWN.
Nodzyńska, M. & Paśko, J.R. (2001). Rola praktyk szkolnych w przygotowaniu studentów biologii w nauczaniu chemii w gimnazjum [w:] Chemia w kształceniu studentów wydziałów niechemicznych, SGGW, Warszawa, 2001r. str. 58 – 59
Rybska, E. (2011). Model praktyk ciągłych z perspektywy studentów i nauczycieli – zderzenie czy konsensus.
Biuletyn Praktyk Pedagogicznych nr 2, 20 – 30. ISSN 2082-2642
Śliwierski, B. (2006). Pedagogika tom II, Pedagogika wobec edukacji polityki oświatowej i badań naukowych, GWP
Eliza Rybska1, Bogdan Jackowiak2, Agnieszka Cieszyńska1, Renata Dudziak1 1 - Wydziałowa Pracownia Dydaktyki Biologii i Przyrody
2 - Zakład Taksonomii Roślin Wydział Biologii Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu Poznań. PL e-mail: elizary@amu.edu.pl, bogjack@amu.edu.pl, acieszynska@gmail.com, dud.
renata@gmail.com