Powyższe przykłady wyraźnie pokazują, że łacina (i greka – za pośrednictwem łaci-ny) jest bardzo często wykorzystywana w tworzeniu terminologii z zakresu medycy-ny. Naturalnie niektóre fachowe określenia przeniknęły do języka potocznego, inne są zrozumiałe dla węższej grupy lepiej zaznajomionych z tą tematyką osób, spora część jednak dostępna jest wyłącznie specjalistom z zakresu medycyny czy farmacji.
Badając to zagadnienie nie sposób zapomnieć o zwrotach używanych przez lekarzy
na co dzień. Rzecz jasna – co zauważyliśmy na początku niniejszej pracy – łacina nie jest już tak powszechnie używana w środowisku medycznym jak kiedyś, nie została jednak całkowicie zapomniana – co również warto podkreślić.
Sporą grupą lekarzy ciągle odwołującą się do latynizmów są dermatolodzy. Oni bowiem dużo częściej niż inni medycy zlecają preparaty przygotowywane w aptekach.
W komunikacji lekarz – farmaceuta zaś nadal dominuje język łaciński (choć zdarzają się również zlecenia pisane po polsku). Preparaty „robione” są skuteczniejsze i tańsze, co jest bardzo istotną kwestią dla pacjenta. Gotowe leki dermatologiczne są bowiem często sprzedawane bez refundacji (czyli „na 100 %”). Oto kila przykładów najpopu-larniejszych zwrotów odnoszących się do formy leku oraz sposobu jego podawania:
1. gtt. opht. (guttae ophthalmicae) – „krople do oczu”;
2. in gtt. (in guttis) – „w kroplach”;
3. in ung. (in unguento) – „w maści”;
4. ad usum externum – do stosowania zewnętrznego;
5. ad usum internum – do użytku wewnętrznego.
Lekarze innych specjalności rzadziej zle-cają leki „robione”. Wynika to z tego faktu, że rynek farmaceutyczny w Polsce i na świecie jest tak bogaty w preparaty gotowe, że rzadko się zdarza, że istnieje konieczność przepisania specjalnie przygotowywanego leku. Na taki preparat zresztą często trzeba czekać, a to jest kłopotliwe. Łatwiej jest zatem przepisać goto-wy lek. Ponadto młodzi medycy nie znają łaci-ny tak jak ich starsi koledzy po fachu. Pisanie więc recept po łacinie jest dla nich trudniejsze i dłuższe. Poniżej zamieszczamy przykład re-cepty wypisanej w języku łacińskim.
Inną grupą lekarzy, którzy posługują się zwrotami zaczerpniętymi z łaciny są m.in. chi-rurdzy. Przyczyna wydaje się prosta. Chirurdzy preferują używanie słów krótkich, zwięzłych i precyzyjnych, a tych właśnie dostarcza im ła-cina. Tłumaczenie owych wyrazów i zwrotów na język polski paradoksalnie wydaje się dla nich bardziej kłopotliwe. Wymaga to bowiem niekiedy użycia kilku słów, co może zaburzać precyzyjność wypowiedzi. Terminologizacja języka jest jedną z cech charakteryzujących chirurgów, którzy specyfikę swojej pracy – zmuszającej do podejmowania szybkich,
kon-kretnych i odpowiedzialnych działań na sali operacyjnej – odzwierciedlają również w używanym przez siebie języku. Właśnie ci lekarze, ceniący szybkość i precyzyj-ność wypowiedzi, często stosują łacinę podczas stawiania diagnoz. Oto przykłady:
1. appendicitis acuta – „ostre zapalenie wyrostka robaczkowego”;
2. obs. abdominis (observatio abdominis) – „obserwacja brzucha”;
3. ileus – „niedrożność jelit”;
4. ileus in susp. (ileus in suspicione) – „podejrzenie niedrożności jelit”;
5. appendektomia – „usunięcie wyrostka robaczkowego”;
6. cholecystektomia – „usunięcie pęcherzyka żółciowego”;
7. per rectum – „przez odbyt”;
8. cito – „szybko”;
9. p. o. (per os) – „doustnie”;
10. i. v. (in vena) – „dożylnie”;
11. i. m. (in musculo) – „domięśniowo”;
12. s. l. (sub lingua) – „podjęzykowo”.
Sentencje
Animus sanus in corpore sano. – W zdrowym ciele zdrowy duch.
Cura, ut valeas. – Troszcz się o siebie, abyś był zdrowy.
Homo sum, humani nihil alienum esse puto. – Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce.
Medice, cura te ipsum. – Lekarzu, ulecz siebie samego.
Natura sanat, medicus curat. – Natura uzdrawia, lekarz leczy.
Primum non nocere. – Po pierwsze nie szkodzić.
Salus aegroti suprema lex esto.– Zdrowie chorego jest prawem najwyższym.
Similia similibus curantur. – Podobne należy leczyć podobnym.
Tempus omnia vulnera sanat. – Czas leczy wszystkie rany.
Bibliografia
Bajerowa Irena, Wpływ techniki na ewolucję języka polskiego, PAN, Kraków 1980.
Bańkowski Andrzej, Etymologiczny słownik języka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000.
Barnhart Robert K., Steinmetz Sol, Dictionary of Etymology, Chambers, Nowy Jork 2006.
Bartmiński Jerzy, Pasywne i aktywne paneuropeizmy we współczesnym języku polskim,
„Słownictwo współczesnej polszczyzny w okresie przemian”, red. Jan Mazur, UMCS, Lublin 2000.
Grzegorczykowa Renata, Zarys słowotwórstwa polskiego. Słowotwórstwo opisowe, PWN, Warszawa 1982.
Grzegorczykowa Renata, Laskowski Roman, Wróbel Henryk, Gramatyka współcze-snego języka polskiego. Morfologia, Warszawa 1984.
Grzegorczykowa Renata, Puzynina Jadwiga, Gramatyka współczesnego języka pol-skiego. Morfologia, Warszawa 1998.
Jadacka Hanna, System słowotwórczy polszczyzny (1945–2000), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001.
Janson Tore, The History of Languages: An Introduction, Oxford University Press, Oxford 2012.
Kopaliński Władysław, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Wiedza Powszechna, Warszawa 1971.
Lukszyn Jerzy, Zmarzer Wanda, Teoretyczne podstawy terminologii, Wydział Lingwistyki Stosowanej i Filologii Wschodniosłowiańskich Uniwersytetu Warszawskiego, Katedra Języków Specjalistycznych UW, Warszawa 2001.
Maćkiewicz Jolanta, O tzw. internacjonalizmach, „Język, Teoria-Dydaktyka, Materiały V Konferencji Młodych Językoznawców-Dydaktyków. Nowa Wieś Szlachecka 16–17 maja 1980”, Kielce: Wyższa Szkoła Pedagogiczna, s. 144–155.
Maćkiewicz Jolanta, Co to są tzw. internacjonalizmy?, „Język polski” 1984, z. 3, s.
176–184.
Maćkiewicz Jolanta, Wyrazy międzynarodowe (internacjonalizmy) we współczesnym języku polskim, „Encyklopedia kultury polskiej XX wieku. Tom II. Współczesny język polski.”, Wrocław 1993, s. 525–531.
Maćkiewicz Jolanta, Wyrazy międzynarodowe a kształtowanie się europejskiej ligi słownikowej, „Język a kultura”, T. VII: „Kontakty języka polskiego z innymi języ-kami na tle kontaktów kulturowych”, red. J. Maćkiewicz, J. Siatkowski, Wrocław 1992, s. 145–153.
Mader Michael, Lateinische Wortkunde für Alt- und Neusprachler, Verlag W.
Kohlhammer, Stuttgart 2008.
Waszakowa Krystyna, O homonimiczności sufiksów rodzimych i obcych w derywatach współczesnej polszczyzny ogólnej. „Poradnik Językowy” 6, s. 427–435.
Waszakowa Krystyna, Przejawy internacjonalizacji w słowotwórstwie współczesnej polszczyzny, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2005.
Wojan Katarzyna, Przypadkowe i nieprzypadkowe wędrówki leksemów, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2010.
Streszczenie
Niniejszy artykuł traktuje o możliwościach wykorzystania języka łacińskiego jako bazy do tworzenia współczesnej terminologii medycznej. Jest próbą analizy pro-wadzącej do odpowiedzi na pytanie o tkwiące w językach klasycznych możliwości przekazu treści, które w tak znacznej mierze stanowią o aktywności intelektualnej współczesnego człowieka. W pracy omówiono używaną obecnie międzynarodową terminologię z zakresu medycyny. Poruszono szereg zagadnień dotyczących wydol-ności leksykalnej łaciny (i greki). Celem pracy jest zwrócenie uwagi na ogromny
potencjał, jaki kryją w sobie języki klasyczne oraz wykazanie tego, że dzięki nie-mu mają one szansę sprostać wyzwaniom, jakie stawia przed każdym językiem tak znaczny obecnie postęp techniki i związany z nim wymóg tworzenia nowych spe-cjalistycznych terminów.
Abstract
The article deals with the possibilities of the use of Latin, as a basis for creating of the modern medical terminology. It is an analysis leading to answering the question about the inherent possibilities of the classical languages for passing the content, that so largely determinate the intellectual activity of modern man. The article discusses the currently used international vocabulary in the field of medicine, describing a number of issues concerning the lexical efficiency of Latin (and Greek). The aim of the study is to draw attention to the enormous potential that the classical languages possess, and furthermore to demonstrate that due to their potential, Latin and Greek have a good chance to meet the challenges that imposes on all languages the vast current techno-logical progress and, related to it, the requirement for creating new specialized terms.