Intelektualna droga Mojżesza Hessa może być dobrą ilustracją procesu asymilacji, który nasilił się wśród diaspory żydowskiej w XIX wieku. Zwią‑
zane to było z przemianami społecznymi, które zapoczątkowała rewolucja francuska, i postępującą wraz z nimi emancypacją społeczności żydow‑
skiej. Hess może być przykładem realizacji owych przemian. Na początku książki Rzym i Jerozolima podkreśla, że początkowo poddał się fali asymi‑
lacyjnej, by później, po dwudziestu latach, powrócić na łono żydowskiego ludu. Autor wiązał to z propagowaniem mesjańskiej idei odnowy całego człowieczeństwa przypisanego narodowi żydowskiemu jako misji dziejo‑
wej1. Powrót Hessa do judaizmu łączył się z realizacją zadania, jakie sobie postawił — po latach studiowania filozofii panteistycznej Spinozy, filozofii dziejów Hegla Hess stał się jednym z twórców i propagatorów socjalizmu,
1 „Da steht ich wieder nach einer zwanzigjährigen Entfremdung in der Mitte meines Volkes und nehme Antheil an seinen Freuden und Trauerfesten, an seinen Erinnerun‑
gen und Hoffnungen, an seinen geistigen Kämpfen im eigenen Hause und mit den Cul‑
turvölkern, in deren Mitte es lebt, mit welchen es aber, trotz eines zweitausendjährigen Zusammenlebens und Strebens, nicht organisch verwachsen kann”. M. Hess: Rom und Jerusalem. Die letzte Nationalitätenfrage. Leipzig 1899, s. 1. W cytowanym dziele zacho‑
wałem pisownię oryginalną. Dotyczy to wszystkich przypisów w tej części. Książka wyda‑
na w 1862 roku jest kluczowa dla zrozumienia żydowskiej identyfikacji Hessa. Niemniej wyrażona w niej główna idea mesjańskiej roli żydostwa wobec całej ludzkości zarysowuje już we wcześniejszych pracach. Zob. S. Avineri: Moses Hess: Prophet of Communism and Zionism. New York—London 1985, s. 171—173. Por. T. Zlocisti: Moses Hess. Der Vorkämpfer des Sozialismus und Zionismus 1812—1875. Berlin 1921, s. 306—308.
współpracując z Karolem Marksem i Fryderykiem Engelsem2, chociaż w samym spojrzeniu na istotę socjalizmu, jak i na kwestię żydowską mię‑
dzy Hessem a Marksem (i Engelsem) zaznaczały się fundamentalne róż‑
nice. Autor wspominał, że impulsem do jego powrotu do żydostwa były wydarzenia związane z pogromami dokonanymi na Żydach w Damaszku w roku 18403. Uświadomiły mu, że być może historia zatacza koło i do‑
chodzi do punktu, w którym Żydom zostaje wyznaczone zadanie odnowy człowieczeństwa.
Nasilające się w Europie ruchy narodowe również przyczyniały się do nasilania się tradycyjnego antysemityzmu. Przybierał on przy tym, w wyniku przemian społecznych, inną formę, opartą już nie na niechęci religijnej, utrwalonej w chrześcijaństwie od czasów średniowiecza (chrze‑
ścijański antyjudaizm), lecz raczej związaną z narastaniem ideologii na‑
rodowej i koncepcji ras, co Hess silnie podkreślał4. Wszystko to stanowiło dla autora wystarczającą rację za przyjęciem tezy o wyjątkowej roli narodu żydowskiego, tezy opartej na religijnej koncepcji mesjanizmu, którą autor łączył z realizacją postulatów społecznych ideologii socjalistycznej. Religia, na którą Hess patrzył specyficznie, bo oczami asymilanta i wyemancypo‑
wanego Żyda, dawała Żydom przepustkę do nowoczesnego świata, stawiała ich na równi z wielkimi narodami, które, jak twierdził w swej koncepcji dziejowej Hegel5 i pod czego wpływem Hess pozostawał, przejmują jeden po drugim pałeczkę światowego przywództwa, przyczyniając się do stałego postępu ludzkości. Dla żydostwa wybija właśnie ta najważniejsza godzina, którą przepowiadali wielcy prorocy, co sprawia, że mogą odegrać swoją rolę w dziejach świata związaną z odnową człowieczeństwa i realizacją idei
2 Tego ostatniego namówił na socjalizm.
3 Zob. S. Avineri: Moses Hess…, s. 172. Ów powrót na łono żydostwa należy trak‑
tować raczej z pewnym dystansem. Jest charakterystyczne, że na potrzeby polityczne często tworzono taki mit „powrotu”, najczęściej jako konsekwencję „przebudzenia” spowo‑
dowanego jakimś dramatycznym wydarzeniem. W takim znaczeniu o zwrocie w stronę tradycji ojców pisali Teodor Herzl i Maks Nordau, podobnie można powiedzieć o Leonie Pinskerze.
4 Nacjonalizmem zainteresował się Hess bliżej po 1850 roku. Było to związane z jego fascynacją zachodzącym właśnie procesem zjednoczenia Włoch, a także ujawniającymi się w Niemczech zalążkami nowego antysemityzmu. Nie bez znaczenia pozostawał także ogromny wpływ, jaki wywarła na nim koncepcja żydowskich dziejów autorstwa historyka Heinricha Graetza, którego dzieło Hess pod koniec życia przekładał na język francuski.
Zob. ibidem, s. 172.
5 Hess wielokrotnie do koncepcji Hegla się odwołuje. Zob. na przykład krótki tekst Über den Begriff der Nationalität, w którym Heglowską koncepcję nadejścia epoki „ger‑
mańskiej” w dziejach świata przyrównuje Hess do koncepcji rasy i narodu. Por. T. Zlo‑
cisti: Moses Hess…, s. 38—41.
powszechnego humanitaryzmu6. Hess dostrzegał tu nową rolę religii — bez wątpienia niemożliwą do zaakceptowania przez tradycyjną ortodoksję diaspory — dzięki której realizują się kolejne etapy kosmicznych dziejów stworzenia. Religia ta wychodzi poza żydowski i chrześcijański indywidu‑
alizm, postrzegający decydującą rolę jednostki w akcie stworzenia (Bóg stworzył świat złożony z jednostek — niepodzielnych, doskonałych indy‑
widuów) oraz w wieńczącym dzieje akcie zbawienia. Odwołuje się miano‑
wicie do ogółu, wspólnoty i człowieczeństwa widzianego w kontekście jed‑
nego ogólnego organizmu. Religia żydowska daje, zdaniem autora, światu szansę na zjednoczenie i realizację powszechnej szczęśliwości ludzkości, dzięki judaizmowi dzieje stają się świętą historią odczytującą ludzkości kierunek i kres jej losów. Judaizm odgrywa aktywną rolę, nie jest bierną zgodą na konieczność dziejową, lecz czynnikiem dynamicznie uczestni‑
czącym w kształtowaniu dziejów7.
Ważnym czynnikiem, który kształtuje istotę religii żydowskiej i zara‑
zem żydowską świadomość, okazała się, według Hessa, kategoria nieśmier‑
telności. Obietnica nieśmiertelności (duszy i ciała) stanowi najważniejszy dogmat wiary chrześcijańskiej i dzięki niej wpływa w znaczący sposób na historię Europy, a pośrednio — także na dzieje ludzkości. Dominacja chrześcijaństwa wiąże się z przełamaniem dogmatu śmierci — zbawienie
6 „Die grossen Lehrer der Erkenntniss Gottes waren stets Juden. Unser Volk hat nicht nur im Alterthum die erhabenste Religion geschaffen, welche Gemeingut der civilisirten Welt werden sollte, es hat sie auch in dem Maasse, als die menschliche Gesellschaft fort‑
geschritten ist, in dem Maasse als Geist und Herz sich veredelt haben, stets fortentwickelt.
Und diese Mission wird ihm bis an das Ende der Tage bleiben; ich meine bis zur Zeit, in welcher die Erkenntniss Gottes, nach dem Ausspruch unserer Propheten, die Welt erfüllen wird. Denn das Ende der Tage, von welchem das Judenthum seit dem Anfange der heiligen Geschichte, in seinen guten und bösen Tagen, stets geweissagt hat, ist nicht, wie andere Völker es missverstanden haben, das Ende der Welt, sondern die Vollendung der Ent‑
wicklungsgeschichte und Erziehung des Menschengeschlechts. Wir stehen am Vorabend dieses Geschichtssabbaths und haben uns auf unsre letzte Mission vorzubereiten durch das Verständnis unsrer Geschichtsreligion”. M. Hess: Rom und Jerusalem…, s. 4.
7 „Unsrer heiligen Schriften wird richtig begriffen, so lange man nicht den Gesichts‑
punkt kennt, von welchem aus der jüdische Genius sie producirt hat. Nichts ist dem Geis‑
te des Judenthums fremder, als das egoistische Seelenheil des isolirten Individuums, der Hauptgesichtspunkt der Religion nach modernen Vorstellungen. Das Judenthum trennt nirgend das Individuum von der Familie, die Familie von der Nation, die Nation von der Menschheit, die Menschheit von der organischen und kosmischen Schöpfung, und diese vom Schöpfer. Das Judenthum hat kein anderes Dogma, als seine Einheitslehre.
Das Judenthum ist keine passive Religion sondern eine aktive Erkenntniss, welche mit der jüdischen Nationalität organisch verwachsen ist. Das Judenthum ist vor allen Dingen eine Nationalität, deren Geschichte, Jahrtausende überdauernd, mit jener der Menschheit Hand in Hand geht, eine Nation, die schon einmal das geistige Regenerationsorgan”. Ibi‑
dem, s. 4—5. Zob. S. Avineri: Moses Hess…, s. 209—210.
to życie wieczne, to zatem realna obietnica, że człowiek osiągnie wieczną szczęśliwość. Takie rozumienie nieśmiertelności łączy się z nieśmiertel‑
nością w wymiarze indywidualnym, to znaczy zbawienie i życie wieczne dotyczą każdego człowieka jako jednostki i tylko w tym wymiarze mogą się zrealizować — Chrystus zbawił każdego człowieka z osobna, a nie człowieka w sensie gatunkowym, jako ogół. Podkreślenie w chrześcijań‑
stwie wymiaru indywidualnego zasadniczo zmieniło, zdaniem Hessa, treść mesjanistycznego przesłania, jakie chrześcijaństwo wywiodło z ju‑
daizmu. W Starym Testamencie nieśmiertelność dotyczy raczej narodu, a nie jednostki. To naród, lud, wspólnota podlegają mesjańskiej wizji nie‑
śmiertelności i zbawienia, tym samym żydowska wiara w nieśmiertelność jest połączona z narodowo ‑humanistycznym wymiarem mesjanizmu, który przybiera postać ogólnoludzkiej idei. Ostatecznym celem staje się nadejście Mesjasza i utworzenie powszechnego mesjańskiego państwa8. Według autora, judaizm składa zatem ludzkości propozycję ważną, bo opartą na obietnicy pokonania śmierci dzięki realizacji państwa Bożego na ziemi, a więc sięgnięcia do szczęśliwości w wymiarze realnym już tu, w czasie ziemskiego żywota, w odróżnieniu od chrześcijańskiej obietnicy życia wiecznego w bliżej nieokreślonych zaświatach (w „niebie”). Czas me‑
sjański to czas realnego, ziemskiego życia człowieka, życia rozumianego przez Hessa w wymiarze kolektywu wyzbytego trującego egoizmu, który utrwaliły wydarzenia i konsekwencje rewolucji francuskiej9. Z jednej stro‑
ny rewolucja ta rozsławiła nowe idee ludzkiej solidarności, sprawiedliwości i równości, „poruszyła wszystkie ludy” — jak pisze Hess, z drugiej jednak strony wywołała ostry sprzeciw i reakcję, szczególnie mocno widoczną w Niemczech10.
8 „Der jüdische Unsterblichkeitsglaube ist von seinem national ‑humanitären Messias ‑glauben unzertrennlich. Erst mit dem Messias und seinem Reiche […] ist das Ziel der Schöpfung erreicht. Alle Propheten, fügt er hinzu, haben in ihren Verkündigungen das Messiasreich vor Augen”. M. Hess: Rom und Jerusalem…, s. 6—7. Zob. S. Avineri:
Moses Hess…, s. 211.
9 M. Hess: Rom und Jerusalem…, s. 7—8. Hess zarazem podkreśla znaczenie rewo‑
lucji francuskiej dla pobudzenia samego judaizmu. Zob. przypis 10.
10 „Das französische Volk hat seit dem Anfange seiner grossen Revolution im vorigen Jahrhundert alle Völker zu Hülfe gerufen. Aber die Völker waren meist taub für diesen Nothschrei aus der Feme; sie hörten nur auf den Lärm der Reaktion in ihrer eignen Mitte.
Heute betäubt dieser Lärm höchstens noch in einigen Theilen Deutschlands das in eine Art wilder Begeisterung für seine »Kriegsherren« hineingeschwindelte Volk. Alle anderen Völker vernehmen und verstehen den Ruf Frankreichs. Auch an unser antikes Volk ist dieser Ruf ergangen, und ich will meine Stimme mit der französischen vereinigen, um wenigstens meine Stammesgenossen in Deutschland vor dem reaktionären Gepolter zu warnen”. Ibidem, s. 9. Zob. S. Avineri: Moses Hess…, s. 192—193.