W ostatnim czasie można zaobserwo
wać podejmowanie wielu prób przybliże
nia młodemu pokoleniu wiedzy o powsta
niu warszawskim. Jednym z autorów dość niekonwencjonalnej inicjatywy jest Muze
um Powstania Warszawskiego. W 2005 ro
ku wraz z wydawnictwem Print Partner Mu
zeum zorganizowało konkurs na najlepszy komiks o wydarzeniach powstania war
szawskiego. Do nadsyłania prac zachęcano przede wszystkim młodzież. Miało to na ce
lu sprawdzenie, jak powstanie warszawskie postrzegane jest przez najmłodsze pokole
nie. Prace konkursowe po wnikliwej analizie jury, w którym zasiedli między innymi Hen
ryk Chmielewski i Jerzy Kasprzak, opubliko
wano w Epizodach Powstania Warszawskie
go. Antologii prac konkursowych. Edycji2005, która została wydana w 61. rocznicę w ybu
chu powstania.
Pomimo dość nieprzychylnych opinii recenzentów, postanowiono zorganizować kolejne edycje konkursu. Tym sposobem do 2009 roku ukazały się trzy antologie prac konkursowych z lat 2005, 2006 oraz 2007.
W 2007 roku poza konkursem wydano rów
nież publikacje 44, Antologia Komiksu, która zawiera 17 nowel o tematyce, zdaniem w y
dawcy, nawiązującej do powstania warszaw
skiego. Praca zawiera komiksy profesjonal
nych rysowników oraz scenarzystów, które są przeznaczone dla osób powyżej 15 roku życia. Ostatnią komiksową publikacją, któ
ra została wydana pod patronatem Muze
um Powstania Warszawskiego, jest komiks Ocaleni Tomasza Bereźnickiego, stworzo
ny na podstawie wspomnień Danuty Gał
kowej ps. „Blondynka”. Komiks przedstawia historię epizodu z ostatnich dni powstania warszawskiego. Tytułowi „ocaleni” to sani
tariuszka i dwaj powstańcy, którym udało się uciec przed pożarem kamienic na Sta
rym Mieście. Komiks ten nie został jednak wydany samoistnie, natomiast przez krót
ki czas funkcjonował jako bezpłatny doda
tek do pozostałych publikacji. Komiksy moż
na bez problemu nabyć nie tylko w sklepie przy Muzeum Powsta nia Warszawskiego, ale
również w księgarniach internetowych, „ko- miksiarniach" czy w sieci księgarni Matras.
Lista wszystkich punktów dostępna jest na stronie internetowej konkursu1. Poza tym, dla zainteresowanych, część prac została również udostępniona w Internecie2.
Uczestnicy konkursu postanowili od
dać sens i tragizm sierpniowych wydarzeń, przedstawiając w komiksie najbardziej zna
ne epizody. Tym sposobem w antologiach można odnaleźć historię Wandy Felicji Lu
rie (ciężarnej matki, która podczas czarnej soboty na Woli straciła trójkę dzieci; po
strzelona kobieta przeleżała kilka dni pod stosami martwych ciał, przeżyła i urodziła zdrowe dziecko) czy Kurta Hellera (niemie
ckiego żołnierza broniącego PAST-y i piszą
cego w tym czasie pamiętnik). Rozpozna
jem y również opisy zdobycia Elektrowni na Powiślu oraz Polskiej Akcyjnej Spółki Tele
fonicznej.
Autorzy bardzo często odwołują się do takich książek jak Zośka i Parasol Aleksandra Kamińskiego czy Wolność krzyżami się zna
czy Stanisława Podlewskiego. Świadomego czytelnika przeraża, że we wszystkich zbio
rach nie ma obowiązku zamieszczania źró
deł, z jakich korzystali autorzy! Nikt więc nie wie, z jakich publikacji bądź stron interne
towych czerpali swoją wiedzę! Najbardziej zatrważającym oraz bulwersującym przy
padkiem łamania praw autorskich jest pra
ca Rafała Wojewody Sojusznicy, która została zamieszczona w antologii z 2007 roku. W y korzystano w niej wiersz Józefa Szczepań
skiego „Ziutka" Czerwona zaraza, nie poda
jąc, że utwór nie jest pracą podpisanego pod scenariuszem i grafiką Rafała Wojewody! J e żeli założeniem twórców tego konkursu jest szerzenie wiedzy o powstaniu warszawskim, to jednym z podstawowych obowiązków każdego z publikujących swoje prace jest podpisanie imieniem i nazwiskiem auto
ra tekstu, dodajmy - w tym wypadku po
ległego w powstaniu harcerza! Postępując w inny sposób uczy się młode pokolenie nie
uczciwości. Niepokojem napawa ciche przy
zwolenie Muzeum Powstania Warszawskie
go na tego rodzaju działania.
Kontrowersyjną kwestią, godną zwró
cenia uwagi, jest publikacja 44' Antologia komiksu, zawierająca fantazje na temat po
wstania. Jest to zbiór prac, które nigdy nie powinny zostać wydane pod patronatem Muzeum Powstania Warszawskiego. Pod
ważają one bowiem podniosłość oraz wa
gę wydarzenia. Czytelnik nie dowie się z nich nic o wydarzeniach historycznych, nie będzie również w stanie współodczuwać
Rys. Art Spiegelman
z bohateram i. Komiksem, o którym też należy wspomnieć, jest praca Jakuba Re- belki oraz Rafała Betlejewskiego Die Schön
heit. W ywołuje on jednoznaczne skojarze
nia z publikacją Arta Spiegelmana Maus.
Die Schönheit kończy się zwycięstwem zła, w tym przypadku nazizmu oraz nadczło- wieka. Jest to komiks antypolski, niema- jący nic wspólnego z treściami powstania warszawskiego, które w zamierzeniu chcia
no propagować.
Należy zadać sobie pytanie, czy taka forma przekazywania sensu powstania war
szawskiego jest odpowiednia dla młodego czytelnika. Jest to bowiem kluczowe pyta
nie przy publikacjach o wojnie dla dzieci i młodzieży. M łody odbiorca dostał nie
przemyślaną publikację o powstaniu war
szawskim, która może w znacznym stopniu wpłynąć na jego wrażliwość oraz postrze
ganie sensu tego przełomowego w naszej historii wydarzenia.
Parę dni temu miałam okazję przepro
wadzić w gimnazjum lekcję o omówionych powyżej komiksach. Przedstawiłam grupie 18 osób wszystkie komiksowe prace wydane pod patronatem Muzeum Powstania War
szawskiego, a po zapoznaniu się uczniów z nimi poprosiłam ich o wypełnienie ankie
ty na ten temat. W tym miejscu muszę do
dać, że wszyscy uczniowie byli zaznajomie
ni z takimi lekturami jak Kamienie na szaniec Aleksandra Kamińskiego, Ziele na kraterze Melchiora Wańkowicza oraz Pamiętnik z po
wstania warszawskiego Mirona Białoszew
skiego. Tak więc temat wojny oraz sierpnia 1944 roku był im dobrze znany. Na pyta
nie „Gdybyś miał/a wybór chętniej sięgnął
byś/sięgnęłabyś po książkę czy po komiks 0 powstaniu warszawskim?” 67% młodzie
ży odpowiedziało, że w ybrałoby komiks!
W uzasadnieniu padały takie odpowiedzi jak: ponieważ komiksy są bardziej interesu
jące, niż nudne książki; bo jest to przedsta
wione ciekawiej niż w książce; wybrałabym komiks. ponieważ jego treść jest bardziej zro
zumiała i ciekawsza i lepiej sie czyta, a wszyst
ko to urozmaicone jest obrazkami co ułatwia nam wyobrażenie, przeniesienie się do tam
tych wydarzeń3.
Nietrudno zauważyć zbieżność z w yni
kami badań Biblioteki Narodowej nad sta
nem czytelnictwa w Polsce w roku 2008, gdzie wykazano, że po książkę sięga tylko 38% społeczeństwa. Wśród przebadanej przeze mnie grupy gimnazjalistów książkę wybrałoby zaledwie 33%, co zdaje się nie
stety tylko potwierdzać prawdziwość wcześ
niej wspomnianych wyników. Z badań tych jasno wynika, że młodzież oczekuje, że naj
bardziej tragiczne i ważne dla polskiej men
talności wydarzenia będą przedstawiane 1 przekazywane jej za pomocą piktogramów
uzupełnionych krótkim tekstem! Czy nale
ży te oczekiwania spełniać? Moim zdaniem zdecydowanie nie. To właśnie obowiązkiem dorosłych, jako świadomych czytelników, jest wskazywanie literatury wartościowej, która pobudza wyobraźnię oraz uwrażliwia młodego czytelnika na otoczenie. I tak jak wszystko co wartościowe, wymaga pracy i poświęcenia swojego czasu. Nie można nie wymagać od młodzieży wysiłku intelektual
nego, który kształtuje nie tylko osobowość, ale również charakter.
Zagadnienie powstania warszawskie
go to temat wyjątkowo ważny i trudny dla polskiego społeczeństwa, wymagający de
likatności i rzetelności w sposobie przedsta
wiania. Tam, gdzie pojawia się ludzka śmierć i cierpienie, nie ma miejsca na przerysowa
nie oraz domysły, którymi posługuje się ko
miks. Jerzy Szyłak w swojej książce pisze, że w komiksowych pracach czytelnik musi na podstawie obrazu skutków działania domy
ślić się jego przebiegu4. To zdanie zdawało
by się potwierdzać, że nie jest to forma po
żądana dla opowiadania o okrucieństwach wojny. Nie jest ona rzetelna w przekazie - historia nie zostaje w niej przedstawiona od początku do końca. Nie ma tu również miejsca na kreowanie indywidualnych syl
wetek bohaterów, z którymi młody odbior
ca może się utożsamić oraz współodczuwać.
Komiks traktuje temat bardzo powierzchow
nie, przez co nie pozwala ukazać wszystkich mechanizmów wojny oraz ludzkich w ybo
rów. Nie analizuje problemów oraz nie w y
snuwa wniosków. Niczym nie wzbogaca wrażliwości dziecka, wręcz przeciwnie - mo
że mu wyrządzić wiele krzywdy.
Wydaje się, że istota powstania war
szawskiego nie nadaje się do popularyzo
wania w tak uproszczony sposób. Takich tre
ści nie można przedstawić w formie komik
su, chyba że chce się je pokazać groteskowo.
O powstaniu w naszym społeczeństwie mówi się w tonie podniosłym i każde prze
rysowanie budzi sprzeciw, a przynajmniej powinno. Są wartości oraz ideały, które wzbogacają nasze życie i pozwalają do
strzegać więcej oraz przeżywać intensyw
niej. Powinniśmy o nie dbać oraz chronić je, ponieważ są podwaliną naszego spo
łeczeń stw a, naszej polskości. N iestety Muzeum Powstania Warszawskiego przekro
czyło granicę, której samo powinno strzec.
W pogoni za nowoczesnością i innowacyj
nością pozwoliło przerysować powstańczą tragedię, spłaszczyć ją, ośmieszyć lub zba- nalizować.
1 http://www.konkurs.pw44.pl/2007/kol- portaz07.php
2 Komiksy są dostępne na takich stronach jak: http://www.konkurs.pw44.pl/2006/final10.
php, http://www.konkurs.pw44.pl/epw05.php, http://www.1944.pl/komiks/
3 Cytaty w niezmienionej formie, przy zacho
waniu oryginalnej interpunkcji oraz stylistyki.
4 Jerzy Szyłak. Komiks. Wyd. Znak. Kraków 2000, s. 13.
Jolanta Szcześniak